________________
ગુણની યોગમાર્ગમાં કોઈ કિંમત નથી. વ્યવહારમાં પણ જે કાર્યને કરી આપે તે જ કારણની કિંમત ગણાય છે. જે કાર્યને ન સાધી આપે તેને કારણ માનવાનું કામ કોઈ કરતું નથી. જે પાણી ભરવા કામ ન લાગે તે ઘડાને લોકો પણ નકામો કહે છે. તેમ યોગમાર્ગમાં - જે, વૃત્તિસંક્ષયને ન લાવી આપે તે સમતા નકામી, સમતા ન લાવી આપે તે ધ્યાન નકામું ધ્યાન ન લાવી આપે તે ભાવના શા કામની ? અને ભાવનામાં પરિણામ ન પામે તો તે અધ્યાત્મ પણ બનાવટી. યોગની સાધના અધ્યાત્મથી આરંભીને વૃત્તિસંક્ષયમાં વિરામ પામે છે – એ જ યોગનું સ્વરૂપ છે.
વસ્તુતઃ યોગમાર્ગનો વિકાસ ગુણની પ્રાસિરૂપ નથી, પરંતુ દોષની નિવૃત્તિરૂપ છે. તે તે ગુણના આવારક એવા કર્મમલનો નાશ થવાથી ગુણ પ્રગટ થાય છે, તે જ ગુણઠાણાનો વિકાસ છે. ગુણઠાણાનો અર્થ એક જ છે કે અશુદ્ધિ દૂર કરવી. જે શુદ્ધિ છે એ તો આત્માની સ્વાભાવિક છે, નવી નથી મેળવવાની. મલના ક્ષય પર ગુણઠાણાનો ક્રમ આધારિત છે. ગુણની પ્રાપ્તિ પર નહિ. ગુણ એ મેળવવાની વસ્તુ નથી, પ્રગટ કરવાની વસ્તુ છે જ્યાં પણ ગુણ મળે છે એવી વાત આવે ત્યાં તે ગુણના આવારક કર્મનો નાશ થાય છે - એમ સમજવું. જેમ પડદો ખસવાના કારણે પડદા પાછળ રહેલું દશ્ય માત્ર પ્રગટ જ થાય છે પણ દશ્યનું નિર્માણ થતું નથી, તેમ આવરણભૂત કર્મો ખસે એટલે તે તે ગુણો પ્રગટ થાય છે. માટે દરેક ગુણઠાણે શું મળે છે એ નહિ જોવાનું, શું જાય છે એ જોવાનું. કઈ કર્મપ્રકૃતિ જવાથી કયો ગુણ પ્રગટ થાય છે - એ જ જોવાનું. જે મલનો ક્ષય અધ્યાત્મની પ્રાપ્તિ વખતે થાય છે તેના કરતાં અધિક મલક્ષય ભાવનામાં થાય છે. એમ કરતાં અંતે સર્વથા મલક્ષય સ્વરૂપ વૃત્તિસંક્ષયના યોગે જીવ પરમાત્મપદને પ્રાપ્ત કરે છે. આથી જ, અધ્યાત્મ મોક્ષમાં પહોંચાડે ને વૃત્તિસંક્ષય મોક્ષમાં પહોંચાડે - એ બે વચ્ચે અનન્તા કાળનો ફરક પણ પડી શકે છે. કારણ કે અધ્યાત્મ તો કિંચિત્ મલક્ષયના યોગે પહેલા ગુણઠાણે પણ આવે છે, જ્યારે સર્વથા વૃત્તિસંક્ષય તો ચૌદમે ગુણઠાણે આવે છે.
આ અધ્યાત્માદિયોગના આશયવિશેષને લઈને એટલે કે જીવની અવસ્થાવિશેષને આશ્રયીને - તાત્ત્વિક-અતાત્વિક, સાનુબંધ-નિરનુબંધ, સાસવઅનાસવે વગેરે અનેક ભેદો સંજ્ઞાભેદથી યોગશાસ્ત્રકારોએ વર્ણવેલા છે. પ્રસંગથી તે ભેદોનું સ્વરૂપ સામાન્યથી સમજી લઈએ. જે યોગ એકમાત્ર નિર્વાણપદની અભિલાષાથી કરવામાં આવે તે યોગ ફળની સાથે સંવાદી હોવાથી તેને નિરૂપચરિત
એટલે કે તાત્ત્વિક યોગ કહેવાય છે.અને જે યોગ માત્ર લોકના ચિત્તની આરાધના માટે કરાય છે તે યોગ ફળની સાથે વિસંવાદી હોવાથી ઉપચરિત એટલે કે અતાત્વિક યોગ કહેવાય છે. મોક્ષ ન મળે ત્યાં સુધી જે યોગની પરંપરા અવિચ્છિન્નપણે ચાલ્યા કરે તે સાનુબંધયોગ અને એકાદવાર પ્રાપ્ત થયા પછી પણ જે યોગની પરંપરા ન ચાલે તે નિરનુબંધ યોગ. દીર્ઘકાળ સુધી સંસારમાં ભટકાવનાર કર્મબંધ જેમાં થાય તે સામ્રવયોગ અને તેવા પ્રકારનો સંસારમાં ભટકાવનાર કર્મબંધ જેમાં નથી થતો એટલે કે એકાદ ભવના આન્તરે જે મોક્ષ અપાવે તે અનાસવયોગ કહેવાય છે. આ રીતે સંજ્ઞાભેદથી યોગનું સ્વરૂપ જણાવ્યા બાદ આગળની ગાથાઓથી યોગમાહાભ્ય, યોગની પૂર્વસેવા, અનુષ્ઠાનના પ્રકાર, યોગના અધિકારી... વગેરે અનેક વિષયો ગ્રંથકારશ્રીએ આ ગ્રંથમાં સુંદર રીતે વર્ણવ્યા છે. પરન્તુ આપણી પાસે સમય મર્યાદિત હોવાથી એ વિષયો ચર્ચવાનું શક્ય નહિ બને. માટે આપણે વચ્ચેની 800-૨૨૫ જેટલી ગાથાઓ છોડીને પ્રકૃત વિષયને લગતી એટલે કે અધ્યાત્માદિ યોગના સ્વરૂપને જણાવનારી (૩૫૮ થી ૩૬૬) ગાથાઓ દ્વારા આ પાંચે યોગનું સ્વરૂપ છેલ્લા ચાર દિવસમાં સમજી લેવું છે.
અત્યાર સુધીમાં આપણે જોઈ આવ્યા કે યોગ કોના કારણે પ્રાપ્ત થાય છે, કોના કારણે ટકે છે, કઈ રીતે શુદ્ધ થાય છે અને કઈ રીતે મુખ્ય બને છે. આપણે એ પણ જોઈ ગયા કે દરેક દર્શનકારો મોક્ષ સુધી આત્માનો વિકાસ બતાવે છે. છતાં તેમને ત્યાં આજ સુધી એક પણ આત્મા મોક્ષે ગયો પણ નથી અને જવાનો પણ નથી. કારણ કે જ્યાં સુધી તથાભવ્યત્વનો પરિપાક ન થાય ત્યાં સુધી બીજી ગમે તેટલી ઉત્તમ સામગ્રી મળે તોય તે ફળદાયી નીવડતી નથી. અન્યદર્શનની વાસનાથી વાસિત બનેલાના તથાભવ્યત્વનો પરિપાક થયેલો ન હોવાથી તેમની પાસે જ્ઞાન હોવા છતાં અધ્યાત્માદિની તાત્વિક પ્રાપ્તિ થતી નથી.
જ્યારે તથાભવ્યત્વનો પરિપાક થાય ત્યારે જ પાપકર્મનો તથપ્રકારે નિગમ થવાથી શુદ્ધધર્મની અર્થાત્ તાત્ત્વિક અધ્યાત્માદિયોગની પ્રાપ્તિ થાય છે. તથાભવ્યત્વના પરિપાકના કારણે ઘણી વાર જ્ઞાન વિના પણ સાચો માર્ગ હાથમાં આવે તે આંધળાને કેડી મળ્યા બરાબર છે. આને જ માર્ગાનુસારીપણું કહેવાય છે. જોકે આવો તથાભવ્યત્વનો પરિપાક થયા પછી પણ જે માર્ગે ચાલવાનો પુરુષાર્થ કરવામાં ન આવે તો ઇષ્ટસ્થાને પહોંચી ન શકાય. અધ્યાત્મની તાત્ત્વિક પ્રાપ્તિ થયા પછી પુરુષાર્થ કરવામાં ન આવે તો એ અધ્યાત્મ ક્રમે કરીને વૃત્તિસંક્ષયમાં પરિણામ
