________________
વ્યાખ્યાનમાં જતા ન હતા, તેવાઓને આ બહાને વ્યાખ્યાન વાંચતા કરીને માર્ગના જ્ઞાતા બનાવવા હતા. બાકી તો જે પદાર્થો શાસ્ત્રમાં સંસ્કૃત-પ્રાકૃતમાં હતા તે સામાન્યજનો પણ સમજી શકે તે માટે તો સરળ ગુજરાતી ભાષામાં એ આગમના પદાર્થો વ્યાખ્યાનમાં સાહેબ ફરમાવતા હતા. આથી તેનું ફરી સંસ્કૃતમાં ભાષાન્તર કરવાનું કોઈ પ્રયોજન ન હતું. સાહેબના વ્યાખ્યાનની મહત્તા વધારવા માટે એ વાત ન હતી, સાધુઓને માર્ગના જ્ઞાતા બનાવવાનો એમાં આશય હતો.
ધ્યાનનું ફળ વિચારતાં વિચારતાં આપણે બીજા વિષયમાં ચઢી ગયા. આપણે એ જોઈ ગયા કે ધ્યાનનો રસ જેને પડે, ધ્યાનયોગ જેને પ્રાપ્ત થઈ જાય, તે વ્યક્તિને દુનિયાના બધા જ પદાર્થો સ્વાધીન બની જાય. બાહ્યપરિણતિ તેને કદી નડતી નથી અને અભ્યન્તર પરિણતિ નિરન્તર ચાલ્યા કરે છે - તે જ ધ્યાનનું મોટામાં મોટું ફળ છે.
વિષયની-સાધનની જરૂર અધ્યાત્મ અને ભાવનામાં પડે છે, જ્યારે ધ્યાનમાં સાધનની જરૂર પડતી નથી. કારણ કે એક જ વિષય ઉપર એકાગ્રતા કેળવી હોવાથી સ્થિરતા ટકાવી શકાય છે. ભાવનામાં જ્ઞાનની ધારા ચાલે છે, વિષય ફરે છે. જ્યારે ધ્યાનમાં એક જ વિષયની - એક જ વિષયના જ્ઞાનની ધારા ચાલે છે. આવું ધ્યાન આપણે પણ પ્રાપ્ત કરવું છે. ધ્યાનનું આલંબન આપણા માટે ખૂબ લાભદાયક નીવડે એવું છે. કારણ કે આપણે મૃત્યુશા પર હોઈએ, પુસ્તક હાથમાં લઈ શકાય - એવી સ્થિતિ ન હોય, પાસે નિર્ધામણા કરાવનાર કોઈ હાજર ન હોય... તેવા વખતે કોઈ પણ સાધન વિના ધ્યાનના કારણે જ આપણે તરી શકીએ. ધ્યાન જ આપણને સમાધિ આપી શકે.
ધ્યાનયોગમાં જે સૂક્ષ્મ જ્ઞાન થાય છે, એ જ્ઞાનના યોગે વિવેક પ્રગટે છે. આ વિવેક સમભાવને લાવે છે - તે જણાવે છે...
अविद्याकल्पितेषूच्चैरिष्टानिष्टेषु वस्तुषु । सज्ञानात् तद्व्युदासेन समता समतोच्यते ।।३६४।।
અનાદિની અશુભ ભાવનાથી ઉત્પન્ન થયેલ વિકલ્પરૂપ અવિદ્યાના કારણે ઈચ્છાનિષ્ટરૂપે કલ્પેલા શબ્દાદિવિષયોમાં; 'જે પદાર્થ પર દ્વેષ થાય છે, તેમાં જ પાછી લીનતા પણ આવે છે, આથી વસ્તુતઃ કોઈ પણ વસ્તુ ઇષ્ટ પણ નથી, અનિષ્ટ પણ નથી...' આવા પ્રકારની ભાવનારૂપ વિવેક(સંજ્ઞાન)ના યોગે ઇષ્ટત્વ
કે અનિષ્ટત્વની કલ્પનાનો પરિહાર થવાથી, (તે ઇષ્ટાનિષ્ટવસ્તુમાં) જે તુલ્યતાની બુદ્ધિ થાય છે - તેને સમતા કહેવાય છે.
સમતાયોગ, ધ્યાનયોગના કારણે મળે છે. સમતા માટે જે વિવેકની જરૂર છે, એ વિવેક ધ્યાનયોગના જ્ઞાનના કારણે પ્રગટે છે. ઇષ્ટત્વ અને અનિષ્ટત્વની કલ્પનાના કારણે આપણે બધા પદાર્થોની સાથે સંબંધ કરીએ છીએ તેથી સમતા આવતી નથી. વસ્તુને સારીનરસી માનવાના કારણે તેમાં જે પ્રવૃત્તિ થાય છે તે કાયમ માટે મમત્વમૂલક હોવાથી સમતા આવતી નથી. આ મમતાને માર્યા વિના સમતા આવવાની નથી. ધ્યાનના પ્રભાવે ઇષ્ટાનિષ્ટત્વનું જ્ઞાન ભ્રમાત્મક છે
એ સમજાય છે. કોઈ પણ વસ્તુના જ્ઞાતા બનવું હોય તો તેમાં તન્મય થવું પડે, | વિષય બદલ્યા કરે તો સ્થિરતાનો અભાવ હોવાથી તેમાં થયેલ ભ્રમાત્મક જ્ઞાન ન ટળે. માટે વસ્તુનું ધ્યાન કરવાના કારણે વસ્તુના યથાર્થસ્વરૂપનું ભાન થાય છે અને તેથી વાસ્તવિક સમતા પ્રાપ્ત થાય છે. યોગની પ્રારંભદશામાં જ એક વિષય ઉપર સ્થિર થવા જાય તો સંભવ છે કે કંટાળો આવવાના કારણે જ્ઞાનથી જ પાછા પડી જઈએ. આથી શરૂઆતમાં વિષય બદલીને પણ જ્ઞાન ટકાવવા માટે કહ્યું. એક વાર જ્ઞાનમાં સ્થિર થવાય તો પછી એક વિષય પર સ્થિર થવાનું સહેલું પડે. પહેલેથી જ એક વિષય ઉપર સ્થિર થવા જાય તો ખેદાદિ દોષોનું ઉત્થાન થવાનો સંભવ છે. ગયેલા દોષો પાછા આવીને ઊભા રહે અને આપણી ખબર કાઢે તો મળેલા થોડાઘણા પણ ગુણો ગુમાવવાનો વખત આવે. ગમે તે બહાને પેસી ગયેલા દોષો અધ:પતનનું કારણ બન્યા વિના નહિ રહે. આથી જ શરૂઆતમાં વિષય બદલવાની રજા આપી. એનો અર્થ એવો નથી કે વિષય બદલવાના કારણે ગુણ મળે છે. વિષય બદલીને પણ જ્ઞાનની ધારા ચલાવવાના કારણે પાછા ન પડીએ – એ બને, પણ એથી આગળ ન વધાય. વિષય બદલવાના કારણે દોષોનો સંભવે ટળવાથી જ્ઞાનની પ્રવૃત્તિમાં ટકી રહેવાય છે. જ્યારે ગુણની પ્રાપ્તિ તો વિષયની એકાગ્રતાના કારણે આવે છે. વિષયની એકાગ્રતાના કારણે, વસ્તુનું ઇષ્ટત્વ કે અનિષ્ટત્વ આરોપિત છે એ સમજાઈ જવાથી વસ્તુનું મમત્વ ટળી જાય છે અને સમતા આવે છે. ગુણમાં આગળ વધવું - એ જ સાચી સિદ્ધિ છે. માત્ર ગુણમાં ટકી રહેવું - એ સિદ્ધિ નથી. સ્થાનમાં અને વિષયમાં સ્થિરતા આવે તો ધ્યાનયોગ ટકે અને સમતા સુધી પહોંચાડે. વિષયનું આલંબન લીધા પછી એક વિષયમાં સ્થિરતા ન આવે તો સમતા કોઈ કાળે ન આવે. એક
