________________
શાસ્ત્રકારો કહે છે, ત્યાં એકસાથે બે ઉપયોગની શંકા ન પડી ? વાત, પ્રધાનતા કોની તેની થાય છે. સંસારની ક્રિયા ભલે થાય છે, છતાં ઉપયોગ તો મોક્ષમાં
જ છે... બરાબર સમજાયું ? આજના નવા ભણનારાની આ જ તકલીફ છે કે, વાત કઈ રીતે ખોટી છે ત્યાં જ એનું માથું ચાલે ! આવાઓને ભણાવવામાં આપણી શક્તિ વેડફાઈ જાય.
આપણી વાત તો એ ચાલે છે કે અધ્યાત્મનો પ્રેમ જાગી જાય તે ભાવનામાં ગયા વિના ન રહે. આત્માના સ્વરૂપને જોવું તે અધ્યાત્મ અને આત્માના સ્વરૂપને જોતાં ધરાવું નહિ – તે ભાવના. સ્વાધ્યાય કરવો તે અધ્યાત્મ. સ્વાધ્યાય કર્યા પછી તેને ફેરવ્યા કરવો તે ભાવના. અપ્રશસ્ત અધ્યાત્મમાં આવું સ્પષ્ટ જોવા મળે છે કે તે ભાવનાને લાવી આપે. ખાધા પછી જીભ ફર્યા કરે એ અપ્રશસ્તભાવના છે. બહેનોને પણ જોયાં છે ? સાડી ને અલંકાર પહેર્યા પછી વારંવાર જોયા કરે, જોતાં ધરાય જ નહિ. જે વસ્તુ આપણને રુચિકર બની છે, તેને આત્મસાત્ કરવાનો પ્રયત્ન તેનું નામ ભાવના. અપ્રશસ્ત અધ્યાત્મ અપ્રશસ્ત ભાવનાને લાવે તો પ્રશસ્ત અધ્યાત્મ પ્રશસ્ત ભાવનાને કેમ ન લાવે ? મળેલો ગુણ કોઈ પણ ભોગે ટકાવવો જ છે આ પરિણામ ભાવનાયોગમાં પહોંચાડે છે. દેશોનપૂર્વકોટિ વર્ષ સુધી જે પરિણામ (સર્વવિરતિનો કે દેશિવરતિનો) ટકે છે - એવું શાસ્ત્રકારો કહે છે, તેને પણ ટકાવવા મહેનત ન કરે તો કેમ ચાલે ? આ કાંઈ અશક્યમાં તો પ્રયત્ન નથી ને ?
ગુણની પ્રાપ્તિ જેમ પ્રયત્નથી સાધ્ય છે તેમ ગુણની સ્થિરતા પણ પ્રયત્નથી જ સાધ્ય છે. કાર્ય શરૂ કરતાં વધુ બળ જોઈએ. છતાં તે ચાલુ રાખવામાં ય બળ તો જોઈએ ને ? અપ્રમત્ત દશા જોઇએ ને ? તેમ અધ્યાત્મયોગ પામવા માટે ઘણું સત્ત્વ અને સામર્થ્ય જોઈએ. છતાં ય અધ્યાત્મથી યોગની પ્રવૃત્તિ શરૂ કર્યા પછી અપ્રમત્તપણે રહે તો જ ભાવના આવે.
આ રીતે ભાવનાયોગ પ્રાપ્ત થયા પછી હવે ભાવનાનું ફળ શું મળે છે -
તે જોઈ લઈએ...
निवृत्तिरशुभाभ्यासाच्छुभाभ्यासानुकूलता ।
तथा सुचित्तवृद्धिश्च, भावनायाः फलं मतम् ।।३६१ ।।
કામક્રોધાદિવિષયક અશુભ અભ્યાસની નિવૃત્તિ, જ્ઞાનાદિવિષયક શુભ અભ્યાસની અનુકૂળતા અને સુંદર પ્રકારના શુદ્ધચિત્તનો ઉત્કર્ષ ભાવનાનું ફળ છે.
ભાવનાના કારણે સૌથી પહેલાં અશુભ અભ્યાસની નિવૃત્તિ થાય છે - આ જ મોટો લાભ છે. અધ્યાત્મના કારણે અશુભ પ્રવૃત્તિ છૂટી ગઈ હતી, હવે ભાવનાના કારણે અશુભપ્રવૃત્તિનો અભ્યાસ પણ છૂટી જાય છે. સાધુપણામાં આવતી વખતે જે સંયોગો, જે સંબંધો છોડીને આવ્યા તે નવેસરથી ઊભા ન
કરે... એમ શાસ્ત્રકારો શ્રી ઉત્તરાધ્યયન વગેરે સૂત્રોમાં કહી ગયા છે. જનસંપર્ક
ટાળવાનો, સ્વજનસંપર્ક ટાળવાનો, અર્થકામનો સંપર્ક ટાળવાનો. અનાદિનો આ અભ્યાસ ભાવના વિના છૂટવો શક્ય નથી. ભાવના વિના અશુભની નિવૃત્તિ ન થાય. જો ભાવના ન હોય તો નવરા પડેલા સાધુઓ અશુભમાં પ્રવૃત્તિ કર્યા વગર ન રહે. આથી અશુભ પ્રવૃત્તિમાંથી દૂર થવું - આ ભાવનાયોગનું મહત્ત્વનું ફળ છે. સર્વવિરતિઘરની જેમ દેશિવરતિધર કે સમકિતી પણ ભાવનાયોગના આ ફળને અંશે પામે છે. અશુભ અભ્યાસમાંથી કાયાથી કદાચ દૂર ન થવાય તોય મનથી તો તેઓ તેમાંથી નિવૃત્ત થઈ જાય છે. શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે અવિરતિને ટાળવા માટે અને સર્વવિરતિને પામવા માટે અધીરો થાય તે સમકિતી. સ્વાદ ચાખ્યા પછી ન મળે તો અધીરાઈ થાય ને ? તેમ સર્વવિરતિનો સ્વાદ ચાખ્યા પછી સર્વવિરતિ ન મળે અને અવિરતિ ન ટળે એની અધીરાઈનો તો પાર ન રહે.
અશુભ અભ્યાસમાંથી નિવૃત્તિ થાય તો જ શુભ અભ્યાસ પાડવાની અનુકૂળતા મળે છે. શુભ અભ્યાસ આવે કે ન આવે, શુભ અભ્યાસની અનુકૂળતા તો ભાવનાએ કરી આપી. એક વિષયને ચોક્કસપણે આત્મસાત્ કરવું તે ધ્યાન અને તેની અનુકૂળતા ભાવનાના કારણે મળે છે. શુભ પ્રવૃત્તિની શરૂઆત અધ્યાત્મથી થાય છે અને ભાવનાના યોગે એમાં લાગી રહેવાનું બને છે. તેથી હવે શુભનો અભ્યાસ પાડવાનું સહેલું થાય છે. આ શુભ અભ્યાસ ઉત્તરોત્તર ગુણઠાણાનો લેવો. આ રીતે અશુભ અભ્યાસમાંથી નિવૃત્ત થવાથી અને શુભ અભ્યાસની ભૂમિકા સર્જાવાથી જે શુભ અધ્યવસાયની વૃદ્ધિ થાય છે એ વૃદ્ધિ ધ્યાનયોગને લાવી આપે છે તે જણાવે છે.
शुभैकालम्बनं चित्तं ध्यानमाहुर्मनीषिणः । સ્થિરપ્રતીપસતાં, સૂક્ષ્માભોગસમન્વિતમ્।।રૂદ્દરા
નિર્વાતસ્થાનમાં રહેલ સ્થિરપ્રદીપની ઉપમાવાળા, ઉત્પાદાદિવિષયક સૂક્ષ્મ ઉપયોગથી યુક્ત અને પ્રશસ્ત એક પદાર્થરૂપ વિષયવાળા ચિત્તને બુદ્ધિમાનો ધર્મધ્યાનાદિસ્વરૂપ ધ્યાન કહે છે.
