________________
ઝેર જેવું લાગે તેઓ મરવાના થયા છે. સાધુપણામાં જે સ્વાદ છે તે આ જ્ઞાનરુચિનો છે. પછી તે કેવળજ્ઞાનની રુચિનો હોય કે શ્રુતજ્ઞાનની રૂચિનો ! કેવળજ્ઞાનની રુચિવાળાને કેવળજ્ઞાનના કારણભૂત શ્રુતજ્ઞાનની રુચિ ન હોય - એ ન બને. શ્રુતજ્ઞાનની પૂર્ણતા (ચૌદપૂર્વનો ક્ષયોપશમ) વિના ચારિત્રમોહનીયનો ક્ષય થતો નથી અને ચારિત્રમોહનીયના ક્ષય વિના કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ નથી. તમારે કેવળજ્ઞાન જોઈએ છે ? ચારિત્રમોહનીય તોડવું છે ? જે તોડવું હોય તો ભણવા માંડો. ગમે તેવા અજ્ઞાનીને પણ સમર્થ જ્ઞાની બનાવનાર આ જ્ઞાનની રુચિ છે. સંસ્કૃતનો અભ્યાસ કરતી વખતે પહેલી બુક, પહેલો પાઠ...' આટલું પણ જેને ગોખવું પડતું હતું. તે એ રીતે ગોખીને પણ પિસ્તાળીસ આગમના જ્ઞાતા બન્યા. સાહેબજીએ એમને એ રીતે ગોખાવ્યું હતું અને તેમણે પણ કંટાળ્યા વગર ગોખ્યું. આજના ભણનારા તો, આમાંથી અડધું નકામું છે એમ કહે. એના યોગે જ ગમે તેટલું ભણવા છતાં વિદ્રત્તા નથી આવતી. યોગ્ય ગુરુની નિશ્રામાં તેમના માર્ગદર્શન મુજબ દિલ દઈને ભણે તો સમર્થ વિદ્વાન અને માર્ગના જ્ઞાતા બન્યા વિના ન રહે.
- આપણી મૂળ વાત તો એ હતી કે અધ્યાત્મ, ભાવના અને ધ્યાન યોગ અંશે અંશે સાધુધર્મની પરિભાવનામાં જ પ્રાપ્ત કરી લેવાના છે. અધ્યાત્મયોગમાં જે ચિંતન છે તે જ ભાવનામાં વારંવાર કરવામાં આવે છે. અધ્યાત્મના અજીર્ણ તરીકે લોકોને હીન ગણવાની વૃત્તિની સંભાવના હતી. આથી ત્યાં મૈત્ર્યાદિભાવને લાવવાનું જણાવ્યું હતું. જ્યારે ભાવનાના કારણે ઉપયોગ ચુકાવાની સંભાવના છે. કારણ કે વારંવારનો અભ્યાસ આત્મસાત્ થવાના કારણે નિશ્ચિત બની જાય. તેથી અનુપયોગદશાના યોગે મનની સમાધિ જાય. ભાવનામાં આ દોષની સંભાવના હોવાથી ‘મનઃ સમાધિસંયુક્ત’ કહ્યું. ચિત્તનું મોક્ષમાં લાગી રહેવું, મનનું અવક્રગમનસરળતાએ મોક્ષમાર્ગમાં ચાલવું એનું નામ મનની સમાધિ. મન વિચલિત થવા માંડે તો ભાવના મૂકી રાખવાની. ઉપયોગનું સાતત્ય જળવાય, આર્તધ્યાનની લાગણી ન જન્મે - એ રીતે ભાવવાનું. માત્ર વારંવાર કરવાનો ઉપદેશ નથી આપવો, તન્મયતાથી કરવાનો ઉપદેશ આપવો છે. તેથી ‘મનની સમાધિ લાવ્યા. વારંવારનું ચિંતન એ ભાવના નથી. મનની સમાધિપૂર્વકનું વારંવાર જે ચિંતન તેનું નામ ભાવના. મન જે ઉદ્વિગ્ન બને, આર્તધ્યાનમાં પ્રવર્તે તો ભાવના નકામી જાય. ભાવનાયોગના ચિંતન વખતે ધ્યાનયોગ માટે પ્રયત્ન કરવાનો, પણ આર્તધ્યાન ન થાય - એની કાળજી રાખવાની. શરીરને કેળવવા માટે કસરત જે રીતે કરે તે રીતે મનને કેળવવા
માટે ચિંતન કરવાનું. શક્તિ છુપાવવાની વાત નથી, પણ આવતી કાલે કરવા માટે જીવતા રહે એ રીતે કસરત કરે ને ? નુકસાન થાય એ રીતે તો ન કરે ને ? તેમ અહીં પણ મનને કેળવવા માટે ચિંતન કરતી વખતે તકલીફ પડે એનો વાંધો નહિ, તકલીફ તો પડવી જ જોઈએ, પરંતુ મન પડી જાય - એવી તકલીફ નથી પાડવાની. આપણી પોતાની શક્તિ, સંયોગો અને સમાધિને નજર સામે રાખીને નિર્માયપણે વર્તવાનું. તો જ ભાવનાયોગ પામી શકાશે.
અધ્યાત્મના પ્રેમના કારણે વારંવાર તત્ત્વચિંતન થાય છે. વારંવાર કરેલું એ તત્ત્વચિંતન સંસ્કાર પેદા કરે છે, જેના યોગે ભાવનાયોગ આવે છે. મળેલો અધ્યાત્મયોગ જો રુચિકર ન બને તો યોગીઓ ભાવના સુધી નથી પહોંચતા. અનેક વાર મળેલો અધ્યાત્મયોગ ગમ્યો નહિ તેથી ભાવના, ધ્યાન, સમતા વગેરે ન આવ્યા. માટે જ અનાદિકાળથી સંસારમાં રખડી રહ્યા છીએ. મૂળમાં ખામી એ છે કે આત્મલક્ષી અનુષ્ઠાન કરવાના બદલે સુખલક્ષી અને દુ:ખના અભાવલક્ષી પ્રવૃત્તિ શરૂ કરી દીધી છે. સાધુપણામાં આવેલાની પણ વર્તમાનસ્થિતિ જોતાં લગભગ એમ લાગે કે ઊંડે ઊંડે પણ અધ્યાત્મનો અભાવ છે અથવા તો અધ્યાત્મ આવ્યા પછી પણ તેની રૂચિ નથી રહી. મળેલી વસ્તુ જેને ઉપાદેય લાગે તે તેને ટકાવવા માટે મહેનત કરે કે ફેંકી દેવા માટે ? સાધુપણાનું સુખ અંશે પણ અનુભવ્યું નથી - એવું તો લગભગ કોઈ સાધુસાધ્વી કહી નહિ શકે. જો સાધુપણાનો પ્રેમ હોત, રુચિ હોત તો એ નિર્દોષ આનંદને ટકાવવા માટે મહેનત કર્યા વિના ન રહેત. શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રમાં અને શ્રી આચારાંગસૂત્રમાં શાસ્ત્રકારે એ જ હિતશિક્ષા આપી હતી કે, ‘વચા શ્રધયા નિન્તિઃ તામેવ અનુપાતયે' જે શ્રદ્ધાના બળે આ સંસારમાંથી નીકળ્યો તે શ્રદ્ધાને જ અનુસર અર્થાત્ એ શ્રદ્ધાના બળે, મળેલા ગુણને ટકાવવા પ્રયત્ન કર... સારામાં સારી રીતે દીક્ષા લેનારા પણ જે અન્હીં આવીને મૂંઝાય તો માનવું પડે ને કે પોતાના પરિણામ ટકાવવાની કોશિશ નથી કરી ?
સવ અશુભ કર્મનો ઉદય થાય તો ય પરિણામ ન ટકે ને ?
તેવા પ્રકારના કર્મના ઉદયે પરિણામ ટક્યા નહિ – એવું માનવાના બદલે ટકાવવાના પુરુષાર્થના અભાવે પરિણામ પડ્યા - એમ માનવું વધુ સારું છે. અશુભ કર્મ તો પાડવાનું કામ કરવાનું જ, કર્મ તો ધક્કો મારવાનું જ. છતાં તે વખતે ડગે નહિ, તે ટકી શકે. આત્માના ઘરમાં કર્મને પેસવા દે તે સાધક નહિ, આવેલા
