________________
જ વિષયમાં સ્થિરતા અને એના યોગે સમતા, દુનિયાના વ્યવહારમાં અત્યન્ત પ્રસિદ્ધ છે. વેપારીઓ ઢગલાબંધ વસ્તુઓનું ખરીદી-વેચાણ કરે છતાં તેમાં ઇષ્ટત્વ કે અનિષ્ટત્વનું જ્ઞાન ન કરતાં માત્ર ધન કમાવાના સાધન તરીકે તેને જાએ છે. એ જ રીતે અહીં ધ્યાન અને સમતાના યોગે દુનિયાના દરેક પદાર્થો માત્ર જ્ઞાનના વિષયરૂપે જણાય છે. વસ્તુને વસ્તુરૂપે જાણવી - એ જ સૂક્ષ્મ જ્ઞાન. જેને સૂક્ષ્મજ્ઞાન નથી મળ્યું તેને સમતા ન આવે. અત્યાર સુધી વસ્તુમાં ઇષ્ટત્વનો કે અનિષ્ટત્વનો આરોપ કર્યો... આ જ મોટામાં મોટી ભૂલ હતી. આ ભૂલ સમજાવાના કારણે વસ્તુમાંથી ઇષ્ટાનિરુત્વના વ્યવહારનો ત્યાગ કરીને વસ્તુને યથાર્થરૂપે જાણવી - તેનું જ નામ સમતા. સમતાના કારણે જ્ઞાન નથી આવતું, જ્ઞાનના કારણે જ સમતા આવે છે. સમતા જ્ઞાનમૂલક છે. જ્યાં સુધી જ્ઞાન નથી ત્યાં સુધી સમતા આવતી નથી. જે વસ્તુ જ્ઞાનના આધારે જ ટકે છે, તે જ્ઞાનના અભાવમાં કઈ રીતે રહી શકે ? આત્મામાં જે જ્ઞાનનો લેપ કરવો હશે તો આત્મામાંથી અજ્ઞાન, મમત્વ વગેરે બધા દોષો ખાલી કરવા પડશે. દોષોથી નિર્લેપ બનીએ તો જ્ઞાનનો લેપ લાગે. આપણે એજ્ઞાન ટાળીને સર્વજ્ઞ બનવું છે - એ નક્કી, પણ એ માટે સર્વ વિષયના જ્ઞાતા બનવાનો પ્રયત્ન નથી કરવો. વિષયના સંપૂર્ણ જ્ઞાતા બનવું છે અને તે પણ આત્મસ્વરૂપની સંપૂર્ણ જ્ઞાતા બનવું છે. સર્વ વિષયોનું જ્ઞાન કેવળજ્ઞાનથી થાય, પણ બધું જ જાણવાનું મન જેને હોય તેને કેવળજ્ઞાન ન થાય. જેને આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ જાણવાની ઈચ્છા હોય તેને કેવળજ્ઞાન થાય. કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ માટે જે દિદશા હોય છે તે શુદ્ધાત્મસ્વરૂપની હોય છે, બધા વિષયોની નહિ. જે આત્મસ્વરૂપનો અંશે પણ જ્ઞાતા બને તેને આત્મભિન્ન પુદ્ગલતત્ત્વમાં ઇષ્ટત્વનું કે અનિષ્ટત્વનું ભાન નથી થતું. તેથી સમતા આવે છે. આત્મસ્વરૂપનું અજ્ઞાન જ પુદ્ગલના વિષયમાં ભ્રમ પેદા કરે છે. આથી આ અજ્ઞાનનો નાશ કરવા માટે જ ક્ષપકશ્રેણિનું મંડાણ છે. એ અજ્ઞાનનો સર્વથા શ્ય થાય એટલે કેવળજ્ઞાન પ્રગટે. પહેલા ગુણઠાણાથી બારમા ગુણઠાણા સુધીનો પુરુષાર્થ મોહનીયને દૂર કરવાનો હોવા છતાં અસલમાં અજ્ઞાનના નાશ માટેનો છે. બારમા ગુણઠાણે મોહનીયનો ક્ષય થવા છતાં ક્ષપકશ્રેણિ વિરામ પામતી નથી, કારણ કે અજ્ઞાનનો નાશ નથી થતો. એજ્ઞાન જેવું ભયંકર એકેય પાપ નથી. મિથ્યાત્વ નામના પાપને પણ જિવાડનાર કોઈ હોય તો તે આ અજ્ઞાન જ છે. મિથ્યાત્વની ભયંકરતાનું અજ્ઞાન જ આપણને સંસારમાં રખડાવે છે. એ અજ્ઞાન ટળે અને મિથ્યાત્વની ભયંકરતાનું જ્ઞાન થાય તો જ મિથ્યાત્વને ટાળવાનો પુરુષાર્થ
શરૂ થાય. આજે મિથ્યાત્વ હજુ ખરાબ લાગે છે, પણ અજ્ઞાન ભંડું નથી લાગતું. આપણી જાતને પ્રામાણિકપણે પૂછવાની જરૂર છે કે – અજ્ઞાન ભંડું લાગે છે ખરું ? એ અજ્ઞાન ટાળવાનો પુરુષાર્થ કર્યો ખરો ? જો કર્યો તો કેટલો કર્યો ? જેમને અજ્ઞાન ખટકતું ન હોય તેમની આગળ જ્ઞાનમૂલક સમતાનો ઉપદેશ આપવાથી શું વળવાનું ? લોકોત્તરમાર્ગમાં અજ્ઞાનની આટલી બધી ઉપેક્ષા કરનારાનો પણ દુનિયાના વ્યવહારમાં અજ્ઞાન ટાળવાનો પુરુષાર્થ લગભગ ક્ષપકશ્રેણિના ઘરનો છે. વ્યવહારમાં ગમે તેટલું જ્ઞાન મળે તોય અધૂરું લાગે. ત્યાં જાણવા છતાં ન જાણવાનો ડોળ કરી વધુ જ્ઞાન મેળવવા તૈયાર થઈ જાય. અને અહીં લોકોત્તરમાર્ગમાં ન જાણવા છતાં જાણકારીનો ડોળ કરી અજ્ઞાન છૂપાવવા તૈયાર થઈ જાય... આવી અવસ્થામાં આ અધ્યાત્માદિ યોગોની પ્રાપ્તિ કઈ રીતે સંભવે ? યોગમાર્ગની થોડીઘણી પ્રીતિ હોય અને એથી આ બધું સાંભળવા માટે અવાય છે - એ સારી વાત છે. પરંતુ અજ્ઞાને ટાળ્યા વિના અને તત્ત્વજ્ઞાન મેળવ્યા વિના સમતા વગેરે ગુણો નહિ મળે, એ તત્ત્વજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ માટે, વિષયને શોધવા માટે મહેનત નથી કરવી, આત્મસ્વરૂપને શોધવા માટે મહેનત કરવી છે. તે માટે સ્વાધ્યાયયોગને આત્મસાત્ કરવાની જરૂર છે. સૂત્રયોગ અને અર્થયોગને આત્મસાત્ કરવા માટે આ દુનિયાના બધા પદાર્થો ભૂલવા પડશે. ગાથાક્રમના આધારે સૂત્ર ગોખે, કઈ ગાથા કેટલામી છે – એ પણ કંઠસ્થ રહે એ રીતે ગોખે તો સૂત્ર આત્મસાત્ થાય. તેવું સૂત્ર ગોખવા માટે એક વિષય પર તન્મય થવું જ પડે. સૂત્રયોગ આત્મસાત્ કરી લીધા પછી અર્ધયોગને પોતાના નામની જેમ ચિર-પરિચિત કરવા મહેનત કરવાની. સૂત્ર બોલતાંની સાથે અર્થ ઉપસ્થિત થઈ જાય - એ રીતે અર્થયોરનું અધ્યયન કરવું. આ રીતે મૂત્રાર્થના નિષ્ણાત બનેલાને ક્યાંય રાગદ્વેષની પરિણતિ નડે નહિ. તે જે બોલે તે સૂત્ર, જે ચિંતવે તે અર્થ ને જે કરે તે યોગની સાધના. તે તે ક્ષેત્રમાં નિષ્ણાત બનેલાને સિદ્ધિ આ રીતે જ વરે છે. સારો તબલચી જે થાપ મારે તે તાલ, ટપલી મારે તોય તાલમાં અને હથોડી ઠોકે તે પણ તાલમાં. સારો સંગીતકાર જે ગાય તે રાગ. યોગમાર્ગમાં આવા પ્રકારની સિદ્ધિ મેળવવા ભવોભવની સાધના જોઈશે. આત્માની સાથે પ્રીતિ કેળવાય, આત્મા સાથે એકાકાર થવાય, આત્મા સિવાય બીજું કાંઈ જ ન સૂઝે તો જ આ બધું શક્ય બને. આવાનું જ યોગમાર્ગમાં કામ છે. જેને આત્મા સિવાયની પર પરિણતિ જ સૂઝતી હોય તેને યોગમાર્ગમાં ફાવે નહિ.
