________________
આ રીતે પરિપૂર્ણ બનેલી સમતા વૃત્તિસંક્ષયને લાવી આપે છેअन्यसंयोगवृत्तीनां, यो निरोधस्तथा तथा । अपुनर्भावरूपेण, स तु तत्संक्षयो मत: ॥३६६।।
શરીર અને મન સ્વરૂપ અન્યના સંયોગના નિમિત્તે ઉત્પન્ન થયેલ વિકલ્પરૂપ (મનસંબંધી) કે પરિસ્પન્દરૂપ (શરીરસંબંધી) વૃત્તિઓનો, કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિના કાળે અને અયોગીકવલી અવસ્થાના કાળે, ફરી ઉત્પન્ન નહિ થવા રૂપે જે નિરોધ કરવામાં આવે છે તેને વૃત્તિઓનો સંય કહેવાય છે.
અંશતઃ વૃત્તિનો ક્ષય પહેલે ગુણઠાણે પણ થાય છે અને એ રીતે અંશતઃ ક્ષય થતાં થતાં અંતે સર્વથા સકલ વૃત્તિઓનો ક્ષય થાય તેને વૃત્તિનો સંય કહેવાય છે. ભવિષ્યમાં ક્યારે પણ ક્ષય કરવાનો વખત ન આવે એવો ય તે સંક્ષય. વૃત્તિનો વિરોધ કરવા માટે વૃત્તિઓને ઓળખવી પડે. અન્ય સંબંધના કારણે જે ઉત્પન્ન થાય છે તેને વૃત્તિ કહેવાય છે. અને એ અન્ય એટલે કર્મ. ઘાતિકર્મના કારણે ઉત્પન્ન થનારા સંકલ્પ વિકલ્પો એ જ વૃત્તિ છે. વૃત્તિ એ આત્માનો વિભાવે છે. વૃત્તિઓ વિકલ્પ સ્વરૂપ હોવાથી વિચારણારૂપ છે. વિચારવું એ આત્માનો સ્વભાવ નથી, ઉપયોગ એ આત્માનો સ્વભાવ છે. વિચારોસંકલ્પવિકલ્પો તો કર્મના સંયોગના કારણે જ આવે છે. એ સંયોગ ટળે એટલે વિચારણા એની મેળે ટળે. કર્મ(અન્ય)સંયોગને આધીન ન થઈએ તો જ વૃત્તિ ઉપર નિરોધ આવે. કર્મને આધીન બને તો વૃત્તિઓ આવે, આવે ને આવે જ. આત્માને નજીકનો સંબંધ શરીરની સાથે કે કર્મ સાથે ? અનાદિથી ક્ષીરનીરન્યાયે કર્મ સાથે જ સંબંધ છે ને ? એ સંબંધ ટળે એટલે શરીરાદિનો સંબંધ એની મેળે ટળે. કર્મ ઉપર ઘા મારવા માંડો એટલે બીજા બધા આપોઆપ ભાગશે. આ સમસ્ત સંસાર કર્મમૂલક હોવાથી કર્મના ઉચ્છેદ વિના સંસારનો ઉચ્છેદ નહિ થવાનો. જો સંસારનો ઉચ્છેદ કરવો હશે તો પોતાના આત્માને લાગેલાં કર્મનો ઉચ્છેદ કરવો જ પડશે. પરંતુ સૌથી મોટો પ્રશ્ન એ છે કે આપણને આપણા આત્માના સંસારનો ઉચ્છેદ કરવાનું મન થયું છે ખરું ? આ પ્રશનનો પ્રામાણિકપણે જવાબ મળે તો જ આગળ વધાય. બાકી સાંભળવા ખાતર જ જે સાંભળવા આવે તેના માટે આ બધો જ ઉપદેશ વ્યર્થ જવાનો...
અંતે વૃત્તિસંક્ષયના ફળને જણાવે છે
अतोऽपि केवलज्ञानं, शैलेशीसम्परिग्रहः । मोक्षप्राप्तिरनाबाधा, सदानन्दविधायिनी ॥३६७।।
આ વૃત્તિસંક્ષયના કારણે સકલ દ્રવ્યપર્યાયવિષયક પરિપૂર્ણ જ્ઞાન સ્વરૂપ કેવળજ્ઞાન, સર્વસંવરભાવસ્વરૂપ જે શીલ તેનો અધિપતિ જે શીલેશ તેની અવસ્થા
સ્વરૂપ રૌલેશી અવસ્થાનો સ્વીકાર તેમ જ સર્વ શરીર અને મનસંબંધી વ્યથાથી વિકલ અને સદા માટે પરમ આનંદને કરનારી મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે.
આ વૃત્તિસંક્ષયના કારણે શું મળે છે - આવી જિજ્ઞાસાના નિરાકરણમાં ગ્રંથકારશ્રી સૌથી પહેલું ફળ કેવળજ્ઞાન બતાવે છે કે જે લગભગ આપણને જોઈતું નથી ! એટલે એમાં આપણે કશું વિચારવાનું રહેતું નથી. ‘આ કાળમાં કેવળજ્ઞાન
ક્યાં મળવાનું છે' - આવી ભાવનાવાળાઓ માટે એક સારા કામનું નથી. કારણ કે કોઈ પણ શાસ્ત્રની રચના, કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિની ઈચ્છા, કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિના ઉપાય અને કેવળજ્ઞાનરૂપ ફળની પ્રાપ્તિ... એના વર્ણન માટે જ કરાઈ છે. ચૌદ ગુણઠાણાનો વિકાસક્રમ કહો કે યોગમાર્ગનો વિકાસક્રમ કહો, કેવળજ્ઞાનની ઈચ્છાથી એનો પ્રારંભ થાય છે અને કૈવલ્યપ્રાપ્તિમાં જ તેનો વિરામ છે.
અધ્યાત્મ, ભાવના, ધ્યાન, સમતા અને વૃત્તિસંક્ષય આ પાંચે યોગની અવસ્થાને ગુણઠાણાના ક્રમે વિચારીએ તો ચોથે-પાંચમે અધ્યાત્મ અને ભાવના યોગ હોય છે, અંશતઃ પહેલે ગુણઠાણે પણ હોય છે. છઠું - સાતમે ધ્યાન અને સમતાયોગ હોય છે. અને આઠમેથી બારમા ગુણઠાણા સુધી વૃત્તિસંક્ષય-યોગ હોય છે. તેરમા ગુણઠાણે તો યોગના ફળરૂપ કેવળજ્ઞાન મળી ગયું હોવાથી ત્યાં યોગ નથી. યોગ એ મોક્ષસાધક પુરુષાર્થ છે અને ઘાતિકર્મનો બારમાના અંતે ય થવાથી અને અઘાતિકર્મના ક્ષય માટે કોઈ પણ જાતનો પુરુષાર્થ કરવાનો રહેતો ન હોવાથી તેરમે-ચૌદમે કોઈ યોગની જરૂર નથી. તેરમે ગુણઠાણે મોક્ષરૂપ ફળ સિદ્ધ થયું ન હોવા છતાં પણ ફળની સિદ્ધિ માટે કોઈ સાધનની જરૂર ન હોવાથી યોગ માનતા નથી. કેવળજ્ઞાન મળ્યા પછી કેવળજ્ઞાનથી અતિરિક્ત કોઈ સાધનની મોક્ષ માટે અપેક્ષા નથી. સ્વાભાવિક પ્રવૃત્તિના કારણે જો ફળની સિદ્ધિ થતી હોય તો તે માટે કોઈ આલંબનની જરૂર રહેતી નથી. કેવળજ્ઞાનના કારણે મોક્ષ મળે છે એવું નથી, કેવળજ્ઞાનની હાજરીમાં મોક્ષ મળે છે. જો કેવળજ્ઞાનના કારણે મોક્ષ મળે છે - એવું માનીએ તો કેવળજ્ઞાનને પણ યોગ માનવો પડશે. પરંતુ કેવળજ્ઞાન
