________________
શુભ ચિત્તની વૃદ્ધિ થાય એટલે સ્થિર પ્રદીપની જ્યોત જેવું સ્થિર જ્ઞાન થઈ જાય. નિર્વાસસ્થાનમાં રહેલી પ્રદીપની જ્યોત જેમ સ્થિર હોય તેમ શુભ ચિત્તની અવસ્થા પણ સ્થિર હોય છે. જ્ઞાનને અસ્થિર બનાવનાર અશુભ ચિત્તવૃત્તિસ્વરૂપ સંકલ્પવિકલ્પો છે. ભાવનાના કારણે એ સંકલ્પવિકલ્પનો અભ્યાસ ટળી જાય છે અને નિર્મળપરિણતિરૂપ ચિત્તની વૃદ્ધિ થાય છે એ ચિત્ત શુભ એક આલંબનમાં સ્થિર બને છે – તેને ધ્યાન કહેવાય છે. તમારી ભાષામાં કચરામાંથી પણ પૈસા કમાવાની વૃત્તિ તે ધ્યાન. કારણ કે તમારે એક જ વિષય છે, પૈસો. જ્યાં મળે ત્યાં અને ક્યાંથી મળે ત્યાંથી પૈસાની જ વાત... એનું નામ પૈસાનું ધ્યાન. એ રીતે યોગમાર્ગમાં જ્યાં મળે ત્યાં અને ક્યાંથી મળે ત્યાંથી નિર્જરાની જ લગની તેનું નામ ધ્યાન. તમે જેમ ઓછી મહેનતે વધુમાં વધુ પૈસા કમાવામાં પડ્યા છો તેમ સાધુ ભગવન્તો ઓછામાં ઓછી પ્રવૃત્તિ કરી નિર્જરા ઢગલાબંધ કર્યા કરે. પ્રવૃત્તિનો લેશ નહિ અને ફળનો પાર નહિ તેનું નામ ધ્યાન. સ્વાધ્યાય કરે તે અધ્યાત્મ, વિષય ર્યા કરે છતાં પંદર કલાક સ્વાધ્યાયમાં લાગી રહે તે ભાવના અને એક વિષય પર પંદર કલાક સ્વાધ્યાય કરે તે ધ્યાન. અધ્યાત્મમાં પણ આલંબન શુભ જ છે. છતાં અહીં એક જ આલંબન છે તેથી ‘શુભકાલંબન' કહ્યું.
સ0 વાત ‘શુભ'ની જ ચાલે છે તો ‘શુભ' ફરી કેમ કહ્યું ?
ધ્યાનની વ્યાખ્યા અધ્યાત્મગર્ભિત નથી. બધાની વ્યાખ્યા સ્વતંત્ર છે તેથી એ પ્રમાણે લખ્યું - અશુભ એક આલંબન અપ્રશસ્ત ધ્યાનમાં હોય અને શુભ અનેક આલંબન અધ્યાત્મમાં હોય, તે બંન્નેનો વ્યવચ્છેદ કરવા માટે શુભેકાલંબન કહ્યું.
ધ્યાનની વાત જલદીથી મગજમાં બેસાડવા માટે દષ્ટાન આપ્યું છે. અધ્યાત્મ અને ભાવનાની વ્યાખ્યા કરતી વખતે ઉપમા આપી ન હતી. સ્થિરતા વિના એકાગ્રતા નથી આવતી અને એકાગ્રતા વિના જ્ઞાનમાં સૂક્ષ્મતા આવતી નથી. ભાવનાના કારણે અભ્યાસ થવાથી સ્થિરતા આવી, એ સ્થિરતાના યોગે વિષયમાં એકાગ્રતા આવી અને પંદર કલાકથી એક જ વિષયમાં એકાગ્ર બનવાના કારણે જ્ઞાન સૂમ બન્યું, માટે ધ્યાનને સૂમ આભોગથી સમન્વિત કહ્યું.
‘ભાવનામાં વિષય ભલે ફર્યા કરે, ઉપયોગ તો શુભમાં જ હતો ને ? તો પછી ધ્યાનની શી જરૂર ?' આ પ્રમાણે આશંકા હોય તો તેના નિરાકરણમાં ધ્યાનનું ફળ બતાવવા દ્વારા ધ્યાનની આવશ્યકતા અને પ્રધાનતા જણાવે છે
वशिता चैव सर्वत्र, भावस्तमित्यमेव च । अनुबन्धव्यवच्छेद उदर्कोऽस्येति तद्विदः ।।३६३।।
દુનિયાનાં દરેક કાર્યોની સ્વાધીનતા, ભાવની સ્તિમિતતા અને ભવાન્તરનો આરંભ કરનારા તેમ જ બીજું પણ કર્મોના બંધનો અભાવ : આને ધ્યાનયોગના ફળના જાણકારો ધ્યાનયોગનું ફળ કહે છે.
દુનિયાના બધા પદાર્થો આપણને વશ બને છતાંય એમાંથી એક પણ પદાર્થ આપણા ભાવને વિચલિત ન બનાવે, આ પ્રભાવ ધ્યાનયોગનો છે. એથી ય આગળ વધીને ભવની પરંપરાને કરનાર કર્મબંધનો વ્યવચ્છેદ ધ્યાનયોગના કારણે થાય છે એ જ યોગીઓને મન પરમ આનંદનો વિષય છે. પ્રશસ્તવિષયનું ધ્યાન ધરતાં ધરતાં ધ્યાતા પણ પ્રરાસ્ત બની જાય છે.
સવ ધૂન અને ધ્યાનમાં શું ફરક છે ?
ધૂન અપ્રશસ્ત વિષયની ય હોય, સાચું ધ્યાન પ્રશસ્ત વિષયનું હોય. ધૂન તો ખાવાપીવાની, પૈસા કમાવાની ય હોય. જ્યારે સાચું ધ્યાન તો આત્માના નિર્મળ સ્વરૂપનું હોય. એક વકતા શ્રીમતી સુલસાસતીનું દષ્ટાન્ત આપતાં વ્યાખ્યાનમાં એમ બોલી ગયા કે ‘સુલતાને સમકિતનો ઓફરો ચઢેલો'... આફરો ગુણનો ન હોય. ગુણની તો નિર્મળતા હોય, વિશુદ્ધિ હોય, પ્રકર્ષ હોય. હૈયામાં જો ગુણ હોય અથવા તો ગુણની રુચિ હોય તો સ્વાભાવિક જ મોઢામાં એવા શબ્દો આવે કે જે યોગ્ય જીવને અસર કર્યા વિના ન રહે - એવાઓ જ દેશના દેવાના અધિકારી છે. શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે આચાર્યભગવન્તો અમોઘ દેશનાના ધણી હોય છે. એવા પ્રવચનદેશકો માર્ગના જ્ઞાતા અને નિર્મળ બુદ્ધિપ્રતિભાને ધરનારા હોવાથી તેમનાં પ્રવચનો સાંભળવાથી શ્રોતાઓ માર્ગના જ્ઞાતા બને. એવા પ્રવચનદેશકો પોતાની મહત્તા વધારવા માટે નહિ પરંતુ લોકોને માર્ગના જ્ઞાતા બનાવવા માટે દેશના આપતા હોય છે.
સ૦ સાહેબનાં વ્યાખ્યાન સંસ્કૃતમાં કરવાનું કોઈ આચાર્ય ભગવત્તે કહ્યું હતું - તે સાચું છે ?
સાહેબનાં વ્યાખ્યાન સંસ્કૃતમાં કરવાનું પૂ.આ.શ્રી. પ્રેમ સુ.મ. કહેતા હતા તેનું કારણ એ હતું કે જે સાધુઓ સંસ્કૃતના જ્ઞાતા હતા અને સાહેબના
