________________
શકે. આત્માનો પુરુષાર્થ કરવાનો સ્વભાવ એ જ પરમાત્મકૃપાની યોગ્યતા છે. પુરુષાર્થ કરવાના સ્વભાવના કારણે જ પરમાત્મકૃપા ફળે છે. એવો સ્વભાવ ન હોય તો કૃપા કશું કરતી નથી. છતાંય પરમાત્માની કૃપા માત્રથી જ મોક્ષ થાય છે - એવું માનવામાં આવે તો પુરુષાર્થને રદિયો અપાઈ જાય. જે પુરુષાર્થના પાયા પર આત્માનો વિકાસક્રમ ગોઠવાયેલો છે તે પુરુષાર્થને જ જો રદિયો અપાય તો આત્માના વિકાસનો કોઈ માર્ગ જ નહિ રહે. ચૌદે ગુણઠાણા પુરુષાર્થના પાયા પર મંડાયેલા છે. તે તે ગુણની સિદ્ધિ એ પોતાના પુરુષાર્થનું ફળ હોવા છતાં આપણને ગર્વ ન આવે તે માટે કૃતજ્ઞતા દર્શાવવા પરમાત્માની કૃપા માનવાની છે, પુરુષાર્થનો બાધ કરવા માટે નહિ. એકાન્ત કૃપાને માને તો; અહંકાર તો જાય પણ સાથે પુરુષાર્થનો પણ બાધ થાય ને તેથી કુલ મળે નહિ. ભગવાનની કૃપાથી જ મોક્ષને માનનારાએ, મોક્ષે નહિ જનારા અયોગ્ય આત્માઓ ઉપર ભગવાને કૃપા નહિ કર્યાનું પણ માનવું પડશે ને એ રીતે ભગવાન પક્ષપાતી - રાગી અને દ્વેષી હોવાનું પણ માનવું પડશે. વાસ્તવમાં આવું મનાય નહિ. જ્યારે પુરુષાર્થ કર્યા પછી કૃપાને આગળ કરે તો કૃતજ્ઞતા પ્રગટે, અહંભાવ જાય અને મોક્ષ મળ્યા વગર ન રહે.
સાંખ્યદર્શનમાં પ્રસિદ્ધ એ વચન માત્ર અહંકારને દૂર કરવાના તાત્પર્યવાળું હતું. જ્યારે એ લોકોએ એ વચનના આધારે પુરુષાર્થને દૂર કરવાનું કામ કર્યું. વસ્તુના પરમાર્થ સુધી પહોંચ્યા વગર માત્ર શબ્દના આધારે અર્થ કરનારાઓની આ જ તકલીફ છે. જે વચન તારનારું હોય એ જ વચન એમને મારનારું બની જાય છે. માટે જ આપણાં શાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે કે કોઈ પણ શ્રત પરમાર્થથી સમ્યક કે મિથ્યા નથી. સમ્યગ્દષ્ટિના હાથમાં જે શ્રુત આવે તે વ્યવહારથી મિથ્યાશ્રુત ગણાતું હોવા છતાં સમ્યગ્દષ્ટિને તે સમ્યરૂપે જ પરિણમે છે. અને મિથ્યાદષ્ટિના હાથમાં ગયેલું સમ્યકશ્રુત પણ મિથ્યારૂપે પરિણમે છે. તેથી શાસ્ત્રોના અર્થ પણ જ્ઞાની સદ્ગુરુ પાસે કરવા જોઈએ, પોતાની બુદ્ધિથી નહિ. તે તે શાસ્ત્રોના માર્ગાનુસારી અર્થ કરવા માટે આલંબનરૂપ બની રહે એવો આ યોગબિંદુ ગ્રન્થ છે. માત્ર શબ્દના કારણે મૂંઝાતા જીવોને આ ગ્રંથ ઉપયોગી છે. વર્તમાનના જીવોની એક ખાસિયત છે કે ઘણા લોકો કહે - એ માને. એક કહેતું હોય તો તેની સંગત વાત પણ ન માને. માટે એવા જીવોને ગ્રંથ ઉપાદેય બને એ આશયથી અહીં અન્યદર્શનની વિચારણા કરવામાં આવી છે. તે તે યોગશાસ્ત્રોના સંવાદી અંશોનો
સ્વીકાર કરવાની સાથે વસ્તુતઃ તે તે ગ્રન્થોના વિસંવાદી (અસંગત) પદાર્થોનું નિરાકરણ કરવાનું કામ પણ ગ્રન્થકારશ્રીએ કર્યું છે. તેમાં સાંખ્યદર્શનના, વિસ્તારથી ખંડન માટે લગભગ ૨૫ જેટલી ગાથાઓ ફાળવી છે. એ વિષયમાં આપણે જોઈ આવ્યા કે સાંખ્યદર્શનકારો એમ માને છે કે - પરમાત્માની કૃપા થાય તો જ મોક્ષનો પુરુષાર્થ થાય. જ્યારે શાસ્ત્રકાર પરમર્ષિ ફરમાવે છે કે પુરુષાર્થ કરવાના કારણે જ પરમાત્માની કૃપા ફળે છે.
પુરુષાર્થસાપેક્ષ પરમાત્માની કૃપા ફલવતી છે : તેમાં ભગવાનનું સમવસરણ દષ્ટાંતરૂપ છે. ભગવાને એક જ સરખી દષ્ટિથી સમવસરણમાં બધાને જોયા હતા. છતાં પુરુષાર્થ વિનાનાને કાંઈ અસર ન થઈ. પ્રખર વિદ્વત્તા હોવા છતાં ત્રણસો ત્રેસઠ પાંખડીઓને કાંઈ મળ્યું નહિ. જેણે જેણે સમજવાનો પુરુષાર્થ કર્યો તે તરી ગયા. જેણે જેણે ખંડન કરવાનું કામ કર્યું તે બધા પરમાત્માની કૃપા મળ્યા પછી પણ ડૂબી ગયા. ભગવાન તો આપવાયોગ્ય દેશના પહેલા જ સમવસરણમાં આપી દે છે. એ દેશના જ્યારે સમજાય અને રચી ય ત્યારે ભગવાનની કૃપા થઈ સમજવી. મેઘ જેમ લોકોના ઉપકાર માટે વરસતો નથી છતાં જેનું પાત્ર છતું હોય તેને તે લાભ કરે છે; તેમ તીર્થંકર પરમાત્મા પણ લોકોના હિત માટે દેશના નથી આપતા; છતાં જે તે દેશનાને ઝીલે તેનું હિત થાય છે. જેઓ પહેલી વાર સમવસરણમાં પામવા માટે આવ્યા તેઓ પામી ગયા અને બીજે દિવસે જનું સાચવવા અને નવું મેળવવા માટે પાછા આવ્યા. ભગવાને કોઈને બોલાવ્યા નથી. દેવો પણ કોઈને બોલાવતા નથી. ભગવાન જ્યારે વરસીદાન આપે ત્યારે લોકોને દાન ગ્રહણ કરવા માટે દેવતાઓ ઘોષણા કરે છે કે 'વર વૃજુત, વાં વૃyત'. પરંતુ સમવસરણ માંડ્યા પછી દેવતાઓ કદી ઘોષણા નથી કરતા કે - 'તવં કૃભુત, તવં કૃyત', કારણ કે દેવતાઓ જાણે છે કે તત્ત્વજ્ઞાન એ પ્રચાર કરવાની વસ્તુ નથી, હૈયામાં ઉતારવાની વસ્તુ છે. જેને તત્ત્વજ્ઞાનની કીમત સમજાય તે તત્ત્વ પામવા માટે પુરુષાર્થ કરે, તત્ત્વના પ્રચાર માટે નહિ. તત્ત્વ પામવામાં ઉતાવળ કરવાની જરૂર છે, તત્ત્વજ્ઞાન આપવામાં ઉતાવળ કરવાની ન હોય. જેને અર્થીપણું હોય તે સામે થઈને આવશે જ. સાધુપણાની મર્યાદામાં રહીને જે બોલે તે જ સામાને તત્ત્વનો બોધ કરાવી શકે. મર્યાદાનું અતિક્રમણ ન કરીએ તો તમારું અને અમારું બંન્નેનું કલ્યાણ થાય. ભગવાનની દેશના, ભગવાને ફરમાવેલી રીતે જ આપવાની, પોતાને ફાવે એ રીતે નહિ ! સર્વજ્ઞને - સર્વજ્ઞની આજ્ઞાને અનુસરે
