________________
તે સર્વજ્ઞજેવું કામ કરે. પોતાની બુદ્ધિ મુજબ ચાલે તે ‘સુધી’ (જ્ઞાની) ન કહેવાય, મહાપુરુષોનું અનુસરણ કરે તે સુધી કહેવાય. તીર્થંકર પરમાત્માની આજ્ઞાને અનુસરનારા, જેટલાને લાભ કરી શકે તેટલાને; પોતાનું આયુષ્ય મર્યાદિત હોવાના કારણે પરમાત્મા પોતે ન કરી શકે. પ્રથમ તીર્થપતિએ ૮૪000નો ઉદ્ધાર કર્યો અને તેમની પાટ પરંપરા અસંખ્યાત વર્ષો સુધી ચાલી. એનું કારણ પણ એ જ કે એ અસંખ્યાત પાટ સુધી બધા જ, તીર્થંકર પરમાત્માની આજ્ઞાને અનુસરનારા હતા.
તીર્થંકર પરમાત્માની આજ્ઞાને અનુસરે એનો જ પુરુષાર્થ ફળે. ‘પરમાત્માની કૃપામાત્રથી કલ્યાણ નહિ થાય, પ્રધાનતા તો પુરુષાર્થની છે.' એટલું માનવાથી નિસ્તાર નહિ થાય. એ પુરુષાર્થ સાચા માર્ગે કરવામાં આવે તો જ ફળે. અવળે માર્ગે કરેલો એ જ પુરુષાર્થ ફૂટી નીકળે. સાધન, જ્યારે આભાસને ઊભું કરતું હોય છે ત્યારે તે સાધનથી કાર્યસિદ્ધિ થતી નથી. અવળા માર્ગનો પુરુષાર્થ, માત્ર સિદ્ધિની સાધનાનો આભાસ ઊભો કરે છે અને સાધકને સિદ્ધિની નજીક ન લઈ જતાં સિદ્ધિથી દૂર કરે છે. ભગવાને, બીજા આત્માને દુ:ખ ન થાય તે માટે જાતે કષ્ટ વેઠવાનો માર્ગ બતાવ્યો. તે કષ્ટ પણ આત્મહિત માટે વેઠવાનું કહ્યું, પરહિત માટે નહિ. આત્મહિત માટે દુ:ખ વેઠવું એ જ સાધનામાર્ગનો પુરુષાર્થ છે. વ્યવહારમાં; કહેવાતા થોડા સુખ માટે પણ જે કષ્ટ વેઠવું પડતું હોય તો મોક્ષના અનંતસુખ માટે તો કંઈકગણું વેઠવું પડશે. જેવું ફળ એવું એનું સાધન. જે મોક્ષમાં ભગવાન ગયા તે જ મોક્ષમાં અમારે જવાનું, જે કેવળજ્ઞાન ભગવાન પોતે પામ્યા એ જ કેવળજ્ઞાન અમારે પણ જોઈએ. તે છતાં ભગવાને સાધુપણું પોતે કેવું પાળ્યું અને અમને કેવું બતાવ્યું ? અનંતમા ભાગે ! એ અનંતમા ભાગે બતાવેલું સાધુપણું પણ તેઓશ્રીની આજ્ઞા મુજબનું હોવાથી સાધુ ભગવન્તોને મોક્ષે પહોંચાડે છે. છતાં એવા સાધુપણામાં પણ પોતાની અનુકૂળતા ખાતર બાંધછોડ કરવાની વાત કરે એનો વિસ્તાર કઈ રીતે થાય ? ભગવાન દુ:ખ વેઠી વેઠીને કેવળજ્ઞાન મેળવે ! અને એ ભગવાનના અનુયાયી ગણાતા સાધકો ભગવાન જેટલું તો નહિ પણ ભગવાનની આજ્ઞા મુજબનું પણ દુ:ખ વેઠવામાં આનાકાની કરે !! આજ્ઞા ખાતર મનને અને બુદ્ધિને ફેરવવાની તૈયારી કેળવવાને બદલે પોતાની અનુકૂળતા ખાતર આજ્ઞાનુસારી અનુષ્ઠાનો અને સિદ્ધાન્તો ફેરવવાની ચેષ્ટા કરે !!! - એ કેટલી દુ:ખદ અને વિષમ પરિસ્થિતિ છે ? આજના સાધકોની એક વિશેષતા છે કે તેઓ પોતાની અનુકૂળતા ખાતર દુ:ખ વેઠવા તૈયાર થાય પણ બીજાની અનુકૂળતા
માટે કે આજ્ઞા ખાતર દુ:ખ વેઠવાનું આવે તો અશક્ત થઈ જાય ! અપ્રમત્ત અને આત્માર્થી ગણાતા સાધકો પણ પોતાના મુમુક્ષુ કે ભગતના મમત્વને લઈને પોતાના સમયનો, સ્વાધ્યાયાદિનો યાવત્ અનુકુળતાનો પણ ભોગ આપવા તૈયાર હોય,
જ્યારે સહવર્તી માટે કે આજ્ઞા માટે વેઠવાનું આવે તો અસહનશીલતાને આગળ કરે ! આવાઓ યોગની સાધનામાર્ગમાં પ્રવેશ પણ ક્યાંથી પામી શકે ? આ બધી વિષમતાને ટાળ્યા વગર ગમે તેટલો પુરુષાર્થ કરવામાં આવે - એ પુરુષાર્થ મોક્ષે તો નહિ લઈ જાય ઊલટો સંસારને વધારનારો થશે !
પરમાત્માની કૃપાથી જ મોક્ષ માનનારાના મતનું નિરાકરણ કરવા દ્વારા જે પુરુષાર્થવાદનું સ્થાપન કરવું છે તે પુરુષાર્થ પણ માર્ગાનુસારી હોય તો જ તે મોક્ષનું કારણ બને છે : એ વસ્તુ પ્રસંગથી આપણે જોઈ ગયા. હવે પાછા મૂળ વાત પર આવીએ. યોગની વિષયશુદ્ધિને તપાસતાં સાંખ્યદર્શનની વિચારણા સંક્ષેપથી કરી. એ જ રીતે તૈયાયિકદર્શનકારો પરમાત્માની કૃતિના કારણે મોક્ષ માને છે. તેઓ ઈવરને જગત્કર્તા માને છે. પરંતુ કૃતકૃત્ય એવા પરમાત્માને કરવારૂપ કોઈ પણ કૃતિ સંભવી શકતી નથી. સમસ્ત જગતનું જ્ઞાન કરવારૂપ જ તે કૃતિ છે. ઈત્યાદિરૂપે તેનું નિરાકરણ ગ્રંથકારશ્રીએ કર્યું છે. બીજાં પણ દર્શનોની ચર્ચા અહીં કરવામાં આવી છે. પરંતુ સમયની અલ્પતાના કારણે તે બધાનો વિચાર આપણે કરવો નથી. આ રીતે સંક્ષેપથી યોગની વિષયશુદ્ધિને વિચારી હવે યોગની સ્વરૂપશુદ્ધિ જોઈએ. યોગનું સ્વરૂપ સમજવા માટે પહેલાં યોગના ભેદો સમજવા પડશે.
યોગના ભેદો સમજાવવા દ્વારા યોગના સ્વરૂપને સમજાવવા માટે ગ્રંથકારશ્રી ૩૧મી ગાથાથી ફરમાવે છે કે
अध्यात्म भावना ध्यानं समता वृत्तिसंक्षयः । मोक्षेण योजनाद् योग एष श्रेष्ठो यथोत्तरम् ।।३१।।
અધ્યાત્મ, ભાવના, ધ્યાન, સમતા અને વૃત્તિસંય : આ પાંચે મોક્ષની સાથે જોડી આપનાર હોવાથી યોગ કહેવાય છે. આ અધ્યાત્માદિ યોગ યથાક્રમે, ઉત્તરોત્તર વિશુદ્ધ કોટિનો એટલે કે નિરપચરિત છે.
અધ્યાત્મનું કાર્ય ભાવના છે. ભાવનાનું કાર્ય ધ્યાન છે. ધ્યાનનું કાર્ય સમતા છે અને સમતાનું કાર્ય વૃત્તિસંક્ષય છે. જે ગુણ, ઉત્તરગુણમાં પરિણામ ન પામે તે
