________________
કરનાર, અધ્યાત્મયોગનો અધિકારી નથી. અજ્ઞાનીઓને પણ શાસનની અપભ્રાજના કરવાનું નિમિત્ત ન આપવું - એ જવાબદારી આપણી જ છે. આવા સંયોગોમાં અજ્ઞાનમૂલક પણ પ્રવૃત્તિ નથી કરવી અને ધર્મ માનીને પણ પ્રવૃત્તિ નથી કરવી. માત્ર આપણા ધર્મની નિંદા ન થાય એ રીતે વર્તી લેવું - એનું નામ ઉચિત પ્રવૃત્તિ. માર્ગના જ્ઞાતા ગીતાર્થ ગુરુભગવન્તો એવા વખતે ઉચિતનું પ્રવર્તન કરાવવામાં કચાશ ન રાખે. પરંતુ નિશ્રાવર્તી સાધુ-સાધ્વીઓએ એવા વખતે ‘શેમાં વિરાધના ઓછી ને શેમાં વધારે” તેનો વિચાર કરવાનું બાજુએ મૂકીને ગીતાર્થભગવન્તની આજ્ઞાને વિકલ્પ કર્યા વગર સ્વીકારી લેવી જોઈએ. ગુરુની આજ્ઞામાં ‘પણ' કહીને વિકલ્પ ઊભા કરે તે મુમુક્ષુ બનવા માટે પણ અયોગ્ય છે. આજ્ઞા થતાંની સાથે તહત્તિ કહીને ઊભો થાય - તેવાનું અહીં કામ છે. ‘પણ’ કહીને ઊભો રહેનાર તો અનુચિતપ્રવૃત્તિનો ભોગ બનવાનો. કાચા પાણીમાં પરઠવવાથી વિરાધના થાય, પણ ગીતાર્થ ભગવન્તનું ન માનવામાં એથી ય મોટી વિરાધના થાય છે... આટલું માનવાની તૈયારી હોય તેવા જ અધ્યાત્મયોગના અધિકારી બની શકે. શાસ્ત્રાનુસારી મતિથી નિર્ણય લેવો - એ ગીતાર્થ માટે ઉચિત પ્રવૃત્તિ અને કોઈ પણ જાતના વિકલ્પ વિના એ નિર્ણયનો અમલ કરવો તે ગીતાર્થનિશ્રિતની ઉચિતપ્રવૃત્તિ.
વર્તમાનમાં ઉચિત પ્રવૃત્તિ અદશ્ય થતી જાય છે, તેનું કારણ વિવેકનો લોપ થતો જાય છે - તે છે. વિવેકના યોગે ઔચિત્યનું પાલન થાય છે. વિવેકી જે પ્રવૃત્તિ કરે તે ઉચિત જ હોય. વિવેક ચૂકે તે ઔચિત્ય પણ ચૂકે છે. આ વિવેકને દૂર કરનાર કોઈ હોય તો તે સુખનો રાગ અને દુ:ખનો દ્વેષ છે. દુ:ખનો ભય સતાવે અને સુખનું અથાણું જાગે એટલે વિવેક સૌથી પહેલાં જાય. અને વિવેક જાય એટલે ઔચિત્યનું અતિક્રમણ થવાનું છે. તેથી અધ્યાત્મયોગ પામવા માટે સૌથી પહેલા સુખના અર્થપણા ઉપર કાપ મૂકવાની જરૂર છે. સુખ ઉપરથી નજર ખસે એ માટે જે ચિંતન થાય - એ જ તત્ત્વચિંતન છે અને એ તત્ત્વચિંતનને જ અધ્યાત્મ કહેવાય. તત્ત્વ એટલે આત્મસ્વરૂપ. આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપને અનુરૂપ કોઈ પણ ચિંતન કરવું તે તત્વચિંતન. આત્માથી ભિન્ન કોઈનું ચિંતન ન કરવું અને આત્માનું પણ ચિંતન ઈચ્છા મુજબ ન કરવું, આજ્ઞાનુસારે કરવું - પૌદ્ગલિક સુખદુ:ખનું ચિંતન ન કરતાં આત્માના સંસારની અને મોક્ષની ચિંતા કરવી. આત્માના ક્ષાયિકભાવના ગુણોની ચિંતા કરવાની. તે ગુણો ન મળે ત્યાં સુધી જ્યોપશમભાવના
ગુણની ચિંતા કરવાની અને તે પણ ન મળે ત્યાં સુધી પ્રશસ્ત ઔદયિકભાવની ચિંતા પણ કરવાની. જેમ કે, દીક્ષા લેવી છે તો માતા-પિતાની વ્યવસ્થા માટે કમાવવાની ચિંતા - એ પ્રશસ્ત ઔદયિકભાવની ચિંતા છે. દુનિયાનાં પૌગલિક સુખ-દુઃખ-ગુણો વિભાવદશાનાં છે, માટે તેની ચિંતા નથી કરવી. પૌગલિક સુખ કેમ આવે અને દુ:ખ કેમ જાય - એની ચિંતા એ તત્ત્વચિંતા નથી. સુખનો રાગ અને દુ:ખનો દ્વેષ : બંન્ને કેમ જાય - તેની ચિંતા એ તત્ત્વચિંતા છે.
પૌલિક સુખદુ:ખની ચિંતા પણ અધ્યાત્મ તરીકે ગણાતી નથી, જ્યારે વર્તમાનમાં આચાર્યની કક્ષા સુધી પહોંચેલા સાધુઓ કે જેઓ અધ્યાત્મના પરમયોગી ગણાય તેવાઓ પણ પર્યાવરણના નામે ગૃહસ્થના ખાવાપીવાની અને પહેરવા-ઓઢવાની ચિંતા કરવા માંડ્યા છે. પોતાના સાધુપણાના સંસ્કારનો પણ ભોગ આપીને તેમણે ‘આર્યસંસ્કૃતિની રક્ષાનું કાર્ય શરૂ કર્યું છે. આર્યસંસ્કૃતિ અને જૈનસંસ્કૃતિના ભેદને પણ નહિ જાણનારા સંસ્કૃતિની રક્ષા કરવા નીકળ્યા છે. ખાવા-પીવાની ચિંતા કરવાનું કામ જૈનસંસ્કૃતિનું નથી, આર્યસંસ્કૃતિનું છે. જૈનસંસ્કૃતિ તો ખાવા-પીવાનું છોડાવવાની વાત કરે. શુદ્ધ આહારની ચિન્તા આપણે ત્યાં ન શોભે, આહાર કેમ છૂટે - એની ચિંતા આપણે ત્યાં હોય. 'દવા લેવી – એ પણ દોષ છે' એવું સમજનારા સાધુ ભગવન્તો જરૂર પડે તો દવા લે એ બને, પરંતુ ‘આ દવા નિર્દોષ છે'... એવી જાહેરાત ન કરે. ચિકિત્સા કરાવવાની ઇચ્છાને પણ પાપ માનનારો જૈન સાધુઓ નિર્દોષ ચિકિત્સાનો પ્રચાર કઈ રીતે કરી શકે ? આવા આવા ‘અધ્યાત્મયોગીઓ’થી સાવધ રહેવાની જરૂર છે. આવાઓના ચિંતનને અધ્યાત્મ માનવાની ભૂલ ન કરી બેસીએ એટલાપૂરતી આ વાત છે. બાકી આપણી તો મૂળ વાત એ છે કે, આ સંસારનો ઉચ્છેદ કઈ રીતે થાય અને શુભાશુભ કર્મમાત્રથી મારા આત્માનો મોક્ષ કઈ રીતે થાય : એવી ચિંતા જેના મૂળમાં હોય તેવા ચિંતનને જ અધ્યાત્મ કહેવાય છે અને આવું ચિંતન પણ ઉચિત પ્રવૃત્તિ કરનારનું હોય તો જ તે અધ્યાત્મ કહેવાય. ઉચિત પ્રવૃત્તિના યોગે જ આત્મપરિણતિની પ્રાપ્તિ પણ થાય છે અને રક્ષા પણ થાય છે. જેઓ ઉચિત વર્તન નથી કરતા તેમને ગુણઠાણાની જરૂર જ નથી - એમ કહેવું પડે. અને ગુણઠાણું પામ્યા પછી પણ જેઓ સ્વગુણને ઉચિત વર્તન ન કરે તેઓને ગુણઠાણાની કિંમત જ સમજાઈ નથી – એમ માનવું પડે. ગુણઠાણાની રક્ષા અને વૃદ્ધિ ગુણઠાણાને ઉચિત પ્રવૃત્તિ કર્યા વિના ન થાય. પરંતુ વિષમતા એ છે કે
