________________
સામાન્યથી જોઈ આવ્યા. હવે ગ્રંથકારશ્રી યોગની વિષયાદિશુદ્ધિને જણાવીને અન્ય દર્શનકારોના યોગની વિષયાદિશુદ્ધિ કઈ રીતે ઘટતી નથી, ઇત્યાદિ વિચારણા આગળની ગાથાઓથી કરે છે : તે આપણે જોઈએ : તેમાં પહેલાં યોગના વિષયની (પાત્રની) શુદ્ધિને છઠ્ઠી ગાથાથી જણાવે છે
आत्मा तदन्ययोगात्संसारी तद्वियोगतः ।
स एव मुक्त एतौ च तत्स्वाभाव्यात्तयोस्तथा || ६ ||
આત્મા, પોતાનાથી ભિન્ન એવા કર્મના સંયોગના કારણે સંસારી કહેવાય છે અને તે કર્મનો વિયોગ થવાથી તે જ આત્મા મુક્ત થાય છે. આત્માની સાથે થતો કર્મનો સંયોગ આત્માને સંસારી બનાવવાના સ્વભાવવાળો છે અને કર્મનો
(સર્વથા) વિયોગ આત્માને મુક્ત બનાવવાના સ્વભાવવાળો છે. આ રીતે આત્મા
સાથે થનાર કર્મનો સંયોગ અને કર્મનો વિયોગ : એ બંન્ને તેવા પ્રકારના સ્વભાવવાળા હોવાથી આત્માનો સંસાર અને મોક્ષ ઘટે છે.
આશય એ છે કે અનાદિકાળથી આત્માનો કર્મની સાથે સંયોગ હોવાથી તે ચાર ગતિરૂપ સંસારમાં ભટક્યા કરે છે. કર્મયુક્ત આત્માનો કર્મને ગ્રહણ કરવાનો સ્વભાવ હોવાથી જ તે સંસારી છે અને કર્મનો પણ તેવા કર્મસહિત આત્માને વળગવાનો સ્વભાવ હોવાથી તે કર્મ આત્માને સંસારી બનાવે છે. જ્યારે સુગુરુ ભગવંતના યોગે આત્માને પોતાના શુદ્ધ સ્વભાવનું અને કર્મની વિભાવદશાનું તાત્ત્વિક જ્ઞાન થાય છે ત્યારે તે કર્મના સંયોગને ટાળવા માટે અને કર્મના સર્વથા વિયોગને પ્રાપ્ત કરવા માટે યોગની સાધનાને સ્વીકારે છે. એ સાધનાના યોગે કર્મનો સર્વથા વિયોગ થવાથી એ જ આત્મા મુક્ત થાય છે. સંસાર અને મોક્ષરૂપ પર્યાયને આશ્રયીને આત્મા ભિન્ન હોવા છતાં આત્મદ્રવ્યરૂપે તે એક જ છે. જે આત્મદ્રવ્ય સંસારી છે તે જ મુક્ત બને છે, બીજું નહિ. આ રીતે આત્મા પરિણામી નિત્ય હોવાથી અને કર્મનો પણ આત્મા પર ઉપઘાત-અનુગ્રહ કરવાનો સ્વભાવ હોવાથી જ; આત્મા, તેનો સંસાર, તેનો મોક્ષ... વગેરે તત્ત્વો પારમાર્થિક રીતિએ ઘટે છે. જેઓ આ રીતે આત્માદિ તત્ત્વોનો સ્વીકાર નથી કરતા, તેઓને ત્યાં આત્મા, એનો સંસાર, એનો મોક્ષ... વગેરે તત્ત્વો માત્ર ઔપચારિક રીતે જ ઘટે છે, વાસ્તવિકપણે નહિ : એ જણાવવા માટે સૌપ્રથમ સકલ યોગદર્શનકારોમાં અગ્રેસર તરીકે ગણાતા સાંખ્યદર્શન(પાતંજલયોગદર્શન)કારના મતને જણાવવા દ્વારા તેનું નિરાકરણ કરતાં સાતમી ગાથાથી ગ્રંથકારશ્રી ફરમાવે છે કે
अन्यतोऽनुग्रहोऽप्यत्र तत्स्वाभाव्यनिबन्धनः । अतोऽन्यथा त्वदः सर्वं न मुख्यमुपपद्यते ॥७॥
સાંખ્યદર્શનમાં પ્રસિદ્ધ ‘મદેશાનુપ્રદાવ્ યોધનિયમો' આ વચનના આધારે, ઈશ્વરની કૃપાના કારણે થનાર શુદ્ધ જ્ઞાનક્રિયાની પ્રાપ્તિરૂપ ઉપકાર પણ અહીં – યોગની વિચારણામાં, મહેશ(ઈશ્વર)ના અનુગ્રહ(ઉપકાર)ને યોગ્ય એવા આત્મસ્વભાવરૂપ કારણવાળો છે. જો એ રીતે આત્માનો, ઈશ્વરના અનુગ્રહને ગ્રહણ કરવાનો સ્વભાવ ન માનીએ ને માત્ર મહેશાનુગ્રહના કારણે જ બધું થાય છે એમ માનીએ તો આત્મા, આત્માનો સંસાર, આત્માનો મોક્ષ વગેરે દરેક તત્ત્વો પરમાર્થથી નહિ ઘટે. કોઈ પણ વસ્તુમાં તેવા પ્રકારની યોગ્યતા વિના તે તે પ્રકારના કાર્યની નિષ્પત્તિ થતી નથી. જે રીતે કપાસ, સ્વભાવથી જ અયોગ્ય હોવાથી લાક્ષારસાદિથી રંગાવા છતાં રાગ(રંગ)ના આભાસને જ પામે છે, પણ તાત્ત્વિકરાગ(રંગ)ને પામતું નથી. તે રીતે અહીં પણ આત્મામાં તેવા પ્રકારની (પરમાત્માના અનુગ્રહને ઝીલવાની) યોગ્યતા વગર મહેશ દ્વારા કરાતા અનુગ્રહનિગ્રહ પણ તાત્ત્વિક નહિ માની શકાય. તેથી આત્માનો તેવો સ્વભાવ માનવો જ પડશે. અને આત્માનો એવો સ્વભાવ માની લીધા પછી એ સ્વભાવને લઈને જ આત્માના સંસાર-મોક્ષ ઘટતા હોવાથી પરમાત્માની કૃપાની કલ્પના કરવાની રહેતી નથી.
આશય એ છે કે સાંખ્યદર્શનકારો પરમાત્માની કૃપાથી જ બધું થાય છે – એમ માને છે. ઈશ્વરની મીઠી નજર થાય તો આપણો મોક્ષ થાય અને ઈશ્વરની માઠી નજર થાય તો આપણે સંસારમાં રખડીએ : આવી તેઓની માન્યતા છે. જ્યારે ગ્રંથકારશ્રી તેના નિરાકરણમાં જણાવે છે કે આ સંસારનો નાશ પરમાત્માની કૃપાથી નથી થતો, પરંતુ સ્વપુરુષાર્થથી થાય છે. માત્ર એ પુરુષાર્થ કર્યા બાદ અહંકાર ન આવી જાય એ માટે સ્વપુરુષાર્થને ગૌણ બનાવી, પોતાની સિદ્ધિને પરમાત્માની કૃપાનું ફળ માનવામાં આવે છે. પરમાત્માની કૃપા એ કાંઈ તાત્ત્વિક વસ્તુ નથી, ઔપચારિક વસ્તુ છે. પુરુષાર્થ કર્યા બાદ તેના કારણે અહંકારાદિ દોષની ઉત્પત્તિ ન થાય એ માટે પરમાત્માની કૃપાની કલ્પના કરવામાં આવે છે. એ કલ્પના પણ ત્યારે જ સંગત થઈ શકે કે જ્યારે આત્મામાં તાદશ કૃપાની યોગ્યતા હોય. અસલમાં આપણને પુરુષાર્થ કરવાનું મન થયું - એ જ પરમાત્માની કૃપા છે. જે આત્મા પુરુષાર્થનો આદર કરે તે જ કૃપાને યોગ્ય બની
