________________
કરવું જોઈએ’ એવા પ્રકારના કર્તવ્યને જાણવાનો પરિણામ તેને જ્ઞાન કહેવાય, માત્ર જાણવું તે જ્ઞાન નહિ, અને એવું જ્ઞાન મળ્યા પછી એ દરેક ઉપાયોને સેવવાનો અધ્યવસાય તેને ક્રિયા કહેવાય, માત્ર કરવું તે ક્રિયા નહિ. બાહ્યક્રિયા(દ્રવ્યક્રિયા)માં પણ પ્રધાનતા ત્યારે જ આવે કે જ્યારે તેમાં કર્તવ્યતાનો અધ્યવસાય પ્રગટાવવાનું મન હોય. જ્ઞાન અને ક્રિયા : બેથી મોક્ષ થાય છે - એમ બોલવાનું. પરંતુ તેમાં ક્રિયાથી એકલી બાહ્ય ક્યિા નહિ લેવાની. ક્રિયાનો અધ્યવસાય એ જ મોટામાં મોટી ક્રિયા. કર્તવ્યતાના અધ્યવસાય વગરની એકલી ક્રિયાથી જો મોક્ષ થતો હોય તો અભવ્યને મોક્ષમાં મોકલી આપવા પડશે અને ભરત મહારાજ, પૃથ્વીચંદ્ર ગુણસાગર... એ બધાને મોક્ષમાંથી પાછા બોલાવવા પડશે. તંદુલિયા મલ્યને કર્મ વળગે ને ભરત મહારાજાને ન વળગે !... કંઈ સમજાય છે ? હૈયું વાંચવાની તાકાત ન હોય ત્યાં સુધી મોઢા પર પટ્ટી મારવાની. શાસ્ત્રો વાંચવાની યોગ્યતા નહિ પ્રગટે ત્યાં સુધી હૈયાં વાંચવાની પણ યોગ્યતા નહિ આવે. આત્માના, કર્મના અને યોગના સ્વરૂપને જે જાણે તેની જવાબદારી ઘણી વધે છે. કેવલ બાહ્ય ક્રિયાના આધારે ફળનું માપ તો તમે વ્યવહારમાં ય નથી કાઢતા ! તિરસ્કારથી જમવા આપે તો ગળે ઊતરે કે પ્રેમથી પીરસે તો ? કેમ ? આપણે તો પેટ ભરવાથી કામ, એમાં ભાવની શી જરૂર ? પ્રસન્નચિત્તે ખાય તો ખાધેલાનું લોહી થાય ને જીવ બાળીને ખાય તો હોય એ પણ લોહી બળી જાય - બરાબર ને ? ખાવા માટે પણ જેમને ભાવની - પ્રેમની અપેક્ષા છે તેવાઓ કોઈ પણ જાતનો ભાવ કે પ્રીતિ કેળવ્યા વગર અહીં ક્રિયાઓ કર્યે રાખે તેને યોગ ફળે ક્યાંથી ? બાહ્ય ક્રિયા જેમ મોક્ષનું કારણ નથી તેમ કોરું જ્ઞાન પણ મોક્ષનું કારણ નથી. અભવ્યને નવ પૂર્વનું જ્ઞાન પણ કેવળજ્ઞાન ન અપાવે અને માપતુષમુનિને એકે પૂર્વનું જ્ઞાન નહિ છતાં કેવળજ્ઞાન મળે ! મોક્ષસાધક શું ને મોક્ષબાધક શું એનો નિશ્ચય ક્યાં વગર ગમે તેટલું ભણે કે ગમે તેટલી ક્રિયા કરે, તેવાનો નિસ્તાર ન થાય. જે કર્મને મજબૂત બનાવે એવું જ્ઞાન હોય કે ક્રિયા તે મોક્ષબાધક છે અને જે કર્મને દુર્બલ બનાવે તે જ્ઞાન અને ક્રિયા મોક્ષસાધક છે. પાપની ક્રિયા કરવાથી મુક્તિ નથી અટકતી, ધર્મની ક્રિયા કરવાથી સંસાર છૂટી જતો નથી. પાપની ઉપાદેયબુદ્ધિથી મુક્તિ અટકે છે અને પાપને હેય માનવાથી સંસાર છૂટે છે. પાપની ક્રિયા હોય કે ધર્મની, પાપની ઉપાદેયતા જે હોય તો એ ક્રિયા કર્મને મજબૂત જ કરવાની ને સંસારને વધારવાની જ. પાપમાં હેયબુદ્ધિ આવે એટલે કર્મ દુર્બલ બનવા માંડે.
પાપની ઉપાદેયતા સંસારના સુખના રાગમાંથી જન્મે છે. સુખનો રાગ પડ્યો છે ત્યાં સુધી પાપમાં હેયબુદ્ધિ જાગવાની જ નથી. આ સુખનો રાગ યોગમાર્ગનો મોટામાં મોટો શત્રુ છે. મોક્ષે લઈ જાય એવાં જ્ઞાન-ક્રિયાને આવવા જ ન દે અને મળેલા પુષ્કળ જ્ઞાનને તેમ જ આત્મસાત્ થયેલી ક્રિયાઓને પણ મોક્ષબાધક બનાવે એવો આ સંસારના સુખનો રાગ છે. યોગના વિષય-સ્વરૂપ-ફલની શુદ્ધિને સમજવા માટે આ બધી વસ્તુ ખૂબ જ ધ્યાનપૂર્વક વિચારવાની જરૂર છે. આવી વિચારણા બીજાને નજર સામે રાખીને નહિ, પોતાના આત્માને અનુલક્ષીને કરવાની છે. ભગવાનનું શાસન દર્પણજેવું છે. એમાં આપણે આપણા પોતાના આત્માનું દર્શન કરવાનું છે. સકલ યોગદર્શનકારોની માન્યતા પણ વસ્તુતત્ત્વને સમજવાપૂરતી વિચારવાની છે, ‘શાસ્ત્રકારો આમ કહે છે ને બધા આમ કરે છે.' એવું કહેવા માટે નહિ. ‘શાસ્ત્રકારો આમ કહે છે ને હું આમ કરું છું’ એવી ચિંતા જેને થાય એ જ શાસ્ત્રો ભણવા કે સાંભળવા માટે યોગ્ય છે.
સકલદર્શનકારો જે યોગને મોક્ષના હેતુ તરીકે બતાવે છે એ યોગ મોક્ષસાધક કઈ રીતે બને છે - એ વિચારતાં આપણે જોઈ આવ્યા કે જો આત્માને પરિણામીનિત્યાનિત્ય નું માનીએ તો ઉચિતપ્રવૃત્તિરૂપે યોગ એમાં ટકી ન શકે. જે યોગ યોગ્ય પાત્રમાં ન હોય અને જે યોગનું સ્વરૂપ શુદ્ધ ન હોય તે યોગ મોક્ષરૂપ ફળને સાધી આપવા સમર્થ નથી બની શકતો. અલંકાર શરીરની શોભા વધારે, પણ ક્યારે ? જ્યારે અલંકારને પહેરનાર કદરૂપો ન હોય અને એ અલંકાર યથાસ્થાને ધારણ કરે તો. જે પોતે કદરૂપો હોય એની શોભા અલંકારથી ન વધે. તે જ રીતે રૂપવાન પણ પગનું અલંકાર માથે ધારણ કરે તો તેય હાંસીપાત્ર જ બને. પાત્ર અને સ્વરૂપની સાથે ફલની શુદ્ધિ પણ એટલી જ આવશ્યક છે. વિષય અને
સ્વરૂપથી શુદ્ધ વસ્તુ, મુખ્ય ફળને આપનારી હોય તો તેની લશુદ્ધિ મનાય. લોકો સાધનમાં પ્રવૃત્તિ મુખ્ય ફળને પામવા માટે કરતા હોય છે. ગૌણ ફળ સિદ્ધ થતું હોવા છતાં ગૌણ ફળ માટે કોઈ પ્રવૃત્તિ નથી કરતું. જમતી વખતે સ્વાદ પણ આવે છતાં લોકો રસોઈ શેના માટે કરે છે - પેટ ભરવા કે સ્વાદ લેવા ? જે ખાવાથી સ્વાદ આવે પણ પેટ ન ભરાય તેને રસોઈ કહેવાય ? ખેતી કરતાં ઘાસ પણ ઊગે છતાં ખેતી ઘાસ માટે કરાય છે કે અનાજ માટે ? જેમાં માત્ર ઘાસ ઉગે અને અનાજ ન પાકે તેને ખેતી કહેવાય ? એ જ રીતે અલંકારના પણ બે ફળ મનાય છે : એક તો શરીરની શોભા અને બીજું આપત્તિમાં નિર્વાહ.
