________________
કર્મના આકારને ધારણ ન કરે તે નિરાકાર કહેવાય, જ્ઞાનના પણ આકાર ધારણ ન કરે તે નિરાકાર ન કહેવાય. તેથી આત્મામાં શુદ્ધતા વગેરે ધર્મો પણ અમુક અપેક્ષાએ ઘટે છે, સર્વથા નહિ. છતાં આત્માને સર્વ પ્રકારે એકાન્ત શુદ્ધ બુદ્ધ નિરંજન નિરાકાર માની લઈએ તો જ્ઞાનાદિથી પણ રહિત એવો આત્મા માનવો પડશે - એટલે કે આત્માનું અસ્તિત્વ જ નહિ રહે અને આ દોષને ટાળવા માટે, ‘આત્મા દોષરહિતપણે જ શુદ્ધ છે, ગુણરહિતપણે નહિ...' ઇત્યાદિ જે બોલવા જાય તો અન્યદર્શનકારનો એકાન્તવાદ જ ઊડી જશે. કારણ કે આ રીતે અમુક અપેક્ષાએ ધર્મ ઘટે પણ અમુક અપેક્ષાએ ધર્મ નું ઘટે..' આવું તો અનેકાન્તવાદી જ બોલી કે માની શકે. માટે અન્યદર્શનમાં જણાવેલી અવસ્થા પણ સ્યાદ્વાદમતે જ ઘટી શકે છે. એકાન્તવાદને માનનારા પોતાના દર્શનમાં બતાવેલા પદાર્થોને પણ સંગત કરવા સમર્થ નથી. તે માટે પણ તેમને સ્વાદુવાદનો જ આશરો લેવો પડે છે. એ જ રીતે આત્મા, આત્મદ્રવ્યરૂપે અપરિણામી હોવા છતાં સુખી કે દુ:ખીરૂપે પરિણામી પણ છે. છતાં આત્માને એકાન્ત અપરિણામી માનવામાં આવે અને કાયમ માટે શુદ્ધ જ માની લઈએ તો આત્માનો કર્મ સાથે યોગ જ નહિ સંભવી શકે અને જે કર્મ સાથે સંયોગ ન થાય તો આત્માનો સંસાર પણ નહિ ઘટે. જે આત્માનો સંસાર જ ન હોય તેને સંસારથી મુક્ત થવાનું પણ નહિ રહે. તેથી અંતે મુક્તિના ઉપાય તરીકે કરેલી સમસ્ત યોગશાસ્ત્રોની રચના પણ નિરર્થક જશે. આથી સ્પષ્ટ છે કે આત્માના સ્વરૂપમાં ફેરફાર થાય છે એ માન્યો વગર ચાલે એવું નથી. અને એ જ આત્માની પરિણામિતા છે. આત્મા અસંખ્ય પ્રદેશમાં પણ રહે છે ને સંપૂર્ણ લોકાકાશમાં પણ રહે છે. આમાં મનુષ્યરૂપે પણ હોય, દેવરૂપે પણ હોય, તિર્યંચરૂપે પણ હોય ને નારકરૂપે પણ હોય. એક મનુષ્યભવમાં પણ બાલ્યાવસ્થા, યુવાવસ્થા, વૃદ્ધાવસ્થા વગેરે અનેક અવસ્થાઓને એક જ આત્મા અનુભવે છે માટે આત્મા પરિણામી છે. આત્મા શુદ્ધ બુદ્ધ છે તેની ના નહિ, પણ એ મોક્ષમાં ગયા પછી. તે પહેલાં તો તે અશુદ્ધ છે અબુદ્ધ છે, અંજનયુક્ત છે ને સાકાર છે. અશુદ્ધ જ શુદ્ધ થાય છે, અબુદ્ધ જ બુદ્ધ થાય છે. સંસારી જ મુક્ત થાય છે. આ રીતે પૂર્વાવસ્થાથી વિલક્ષણ એવી ઉત્તરાવસ્થા એક જ આત્મામાં હોવાથી આત્મા પરિણામી છે અને એ પૂર્વાવસ્થામાંથી ઉત્તરાવસ્થામાં જવા માટે સકલ યોગશાસ્ત્રોની રચના છે. માટે પરિણામી આત્મારૂપ વિષયમાં જ યોગ ટકે છે.
આ રીતે આત્માની પરિણામિતા જે સિદ્ધ થઈ જાય તો જ આત્મા સિવાયનાં બીજાં પણ તત્ત્વો ઘટી શકે છે. આત્મા પરિણામી છે માટે જ તેની સાથે દૂધ અને પાણીની જેમ, લોહ અને અગ્નિની જેમ - એકમેક થવારૂપે કર્મનો સંયોગ થાય છે. આત્માનો હવા સાથે પણ સંબંધ થાય છે છતાં તેની સાથે એકમેક થવા રૂપ સંયોગ નથી થતો. કારણ કે આત્મામાં કર્મને જ ગ્રહણ કરવાનો સ્વભાવ છે, હવાને નહિ. આને આત્માનો ગ્રાહક સ્વભાવ કહેવાય છે. અને કર્મનો (કાર્મણવર્ગણાનાં પુદ્ગલોનો) આત્મા વડે ગ્રહણ થવાનો સ્વભાવ છે તેને કર્મનો ગ્રાહ્યસ્વભાવ કહેવાય છે. કર્મના અને આત્માના આ ગ્રાહ્ય-ગ્રાહક સ્વભાવના કારણે જ આત્મા કર્મ બાંધે છે અને અનાદિ કાળથી સંસારમાં ભટકે છે. આત્માની આ કર્મગ્રહણની યોગ્યતા નાશ પામે તો જ આત્માનો મોક્ષ થાય. ગ્રાહકની યોગ્યતા નાશ પામે તો ગ્રાહ્યની યોગ્યતા પણ નાશ પામવાની જ. તમારે ત્યાં પણ શું ચાલે છે ? જે માલની માંગ ઘટી જાય, જેના ઘરાક બંધ થઈ જાય એ માલ બજારમાં મળે કે તેની ઉત્પાદક કંપનીઓને પણ તાળાં દેવાય ? અમારે ત્યાં પણ એવું જ છે. આત્માની ગ્રાહકતા ગયા પછી કર્મની ગ્રાહ્યતા ક્યાં સુધી કે ? આપણો સ્વભાવ જ સુધરી જાય તો બીજાનો સ્વભાવ સુધારવાની જરૂર જ નહિ પડે. એનો સ્વભાવ એની મેળે જ સુધરી જશે અને કદાચ બીજાનો સ્વભાવ પણ ન સુધરે તોય આપણને તો એનો સ્વભાવ નહિ નડે. આત્મામાંથી એકવાર કર્મબંધની યોગ્યતા ટળી એટલે કર્મ કોઈ પણ રીતે આત્માને વળગતું નથી. કર્મનો ગ્રાહ્ય સ્વભાવ હોવા છતાં, તે આત્મા માટે તો કર્મનો ગ્રાહ્ય સ્વભાવ નાશ પામી જ જાય છે. મોક્ષે જવા માટે સૌથી પહેલાં કર્મબંધની યોગ્યતા ટળે એવો પુરુષાર્થ કરવાની જરૂર છે. ભવ્યત્વ એટલે સિદ્ધિગમની યોગ્યતા અને સિદ્ધિગમનની યોગ્યતા એટલે કર્મબંધ ટાળવાની યોગ્યતા. એ યોગ્યતા કેળવવા પહેલાં યોગના
સ્વરૂપની શુદ્ધિ વિચારવી પડશે. કોઈ પણ સ્થાને આજ્ઞાનો બાધ ન આવે એ રીતે ઔચિત્યપૂર્વક પ્રવૃત્તિ કરવી એ યોગનું સ્વરૂપ છે. યોગ જ્ઞાન અને ક્રિયા
સ્વરૂપ છે. ક્રિયા જેમ ફળને સાધી ન આપે તો નકામી ગણાય છે તેમ જ્ઞાન પણ પ્રયોજનને સિદ્ધ ન કરી આપે તો નકામું છે. નિશ્ચયનયનું જ્ઞાન કર્યું ? અર્થક્રિયાકારી હોય છે. શાસ્ત્રનાં પાનાં એ જ્ઞાન નથી અને અભવ્યની ક્રિયા (બાહ્યક્રિયા) એ ક્રિયા નથી. કર્તવ્યતાનું જ્ઞાન એ જ્ઞાન અને કર્તવ્યતાનો અધ્યવસાય એ ક્રિયા. ‘સંસારથી ભાગી છૂટવા અને મોક્ષમાં જવા માટે
