________________
અપરિણામી આત્મા એટલે શું, આત્માને પરિણામી માનીએ તો શું લાભ થાય, અને પરિણામી ન માનીએ તો શું વાંધો આવે... એ જાણવાનું, સમજવાનું આપણને મન ખરું ? નહિ ને ? કારણ કે તે માટે તો શાસ્ત્રનો અભ્યાસ કરવો પડે. શાસ્ત્રમાં તો ન નિક્ષેપો ને સમભંગીની વાતો આવે. તે સમજવા માટે મનને એકાગ્ર કરવું પડે, કાયાને સ્થિર કરવી પડે, માથું ઠેકાણે રાખવું પડે ને બીજું બધું જ ભૂલી જવું પડે – એ બધું આપણને પાલવે ? આપણે તો ‘કામવાળા' માણસ ને ? શાસ્ત્રોને સાંભળવા કે સમજવા સિવાયનાં બીજાં ઘણાં કામો કરવામાં આપણે બાકી છે, માટે તેનો સમય ક્યાંથી મળે ? આપણાં કામોની રોજ ચિંતા કરનારા આપણે, ‘મારે મોક્ષે જવાનું બાકી છે' એવી ચિંતા કયા દિવસે કરી ? એકવાર પણ એવી ચિંતા થઈ હોત તો ભણવાનો વિચાર આવત ! કેવળજ્ઞાનીના શાસનમાં જન્મેલા અને પોતાને ધર્મી કહેવડાવનારા આપણે, કેવળપ્રરૂપિત ધર્મશાસ્ત્રોનું જ્ઞાન મેળવવા આપણી જિંદગીમાં કેટલો પુરુષાર્થ કર્યો ? હજી પણ એટલી તૈયારી ખરી કે જેટલી જિંદગી બાકી છે તેમાં પણ જેટલું પમાય એટલું તત્ત્વજ્ઞાન પામીને જ જવું છે ? ભગવાનની દેશના નવનિક્ષેપાગર્ભિત હોય અને આપણને શાસ્ત્ર ભણતાં ભણતાં પણ ન નિક્ષેપાની વાતો આવે તો માથું ભમવા માંડે – એ કેમ ચાલે ? વિકથામાં દિવસો પસાર કરવાને બદલે સત્કથામાં દિવસો પસાર કરે તો જ્ઞાન સારામાં સારું પ્રાપ્ત કરી શકાય. જે કાળનો પ્રભાવ કહેતા હો તો, તે તો બધા ઉપર પડે ને ? બધાને જ જ્ઞાનનો અભાવ થાય. જ્યારે આ કાળમાં તો ઘણાં સાધુ-સાધ્વી સારામાં સારું જ્ઞાન પામી ચૂક્યાં છે. જીવની યોગ્યતાના કારણે કે પ્રયત્નના અભાવમાં કોઈ જ્ઞાન ન પામ્યા હોય ત્યાં કાળનો પ્રભાવ ન મનાય. પહેલું સંઘયણ, ચૌદ પૂર્વનું જ્ઞાન, ક્ષાયિક સમ્યકત્વ વગેરે ન મળે એમાં ચોક્કસ કાળનો પ્રભાવ છે. પણ જેટલું જ્ઞાન આ કાળમાં વિદ્યમાન છે તેટલું પણ જો ન મળ્યું હોય તો તેમાં કાળનો પ્રભાવ નથી, ન ભણવાની વૃત્તિનો જ પ્રભાવ છે ! જ્ઞાનનું અર્થપણું જાગે તો ન સમજાવા છતાં આનંદ આવે અને એ આનંદને લઈને જ પ્રવૃત્તિ ક્યારે પણ છૂટે નહિ. અહીં થોડું ઉપયોગપૂર્વક સાંભળે તો ન સમજાય એવું કશું નથી.
યોગ, ફળની સિદ્ધિ ત્યારે જ કરાવે કે જ્યારે તે ઉત્તમ પાત્રમાં હોય. પાત્ર શુદ્ધ હોય તો જ આધેયની રક્ષા થઈ શકે. માટે યોગના પાત્રની શુદ્ધિને સૌથી પહેલાં વિચારવાની. એવા સુંદર પાત્રમાં રાખેલી વસ્તુ પણ સુંદર હોવી જોઈએ. માટે યોગના પાત્રની શુદ્ધિ પછી યોગના સ્વરૂપની શુદ્ધિ વિચારવાની. અને સુંદર
પાત્રમાં રહેલી સુંદર વસ્તુ પણ જો સુંદર ફળને આપનારી હોય તો જ તેની કિંમત. માટે વિષય અને સ્વરૂપ પછી યોગના ફળની શુદ્ધિને વિચારવાની. પરિણામી આત્મા એ યોગનો વિષય છે. સર્વ પદાર્થોમાં ઉચિત પ્રવૃત્તિ કરવી એ યોગનું સ્વરૂપ છે ને સકલ દોષોની હાનિ અને સકલ ગુણોની પૂર્ણતારૂપે મોક્ષ એ યોગનું ફળ છે. ત્રણમાંથી એક પણ તત્ત્વ જો વિકૃત થાય તો બીજું બધાં જ તત્ત્વો વિકૃત થઈ જાય. દાળમાં માત્ર મીઠું વધારે પડે તો મીઠું નકામું ગયું કહેવાય કે આખી દાળ બગડી કહેવાય ? એક વસ્તુમાં ફેરફાર થાય તો સમસ્ત વસ્તુ નકામી જાય. માટે દરેકની શુદ્ધિ વિચારવાની. તેમાં સૌથી પહેલી વિષયશુદ્ધિમાં આપણે જોયું કે આત્મા પરિણામી હોય તો જ યોગનું પાત્ર બની શકે. સમયે સમયે વસ્તુના સ્વરૂપમાં ફેરફાર થવો તેનું નામ પરિણામિતા. પ્રત્યેક સમયમાં આત્માની જે પરિવર્તનશીલ અવસ્થા, એ જ આત્માની પરિણામિતા. આત્મા, તસ્વરૂપે (આત્મદ્રવ્યરૂપે) એક જ સરખો હોવા છતાં પણ આત્માની પૂર્વાવસ્થા અને ઉત્તરાવસ્થામાં જે વિલક્ષણતા અનુભવાય છે તે આત્માની પરિણામિતાના કારણે છે. પૂર્વે જે આત્મા સુખનો અનુભવ કરતો હોય તે જ આત્મા બીજી ક્ષણે (ઉત્તરક્ષણે) દુ:ખને અનુભવે છે. આ વસ્તુ આપણા અનુભવ બહારની નથી. જે આત્માના સ્વરૂપમાં ફેરફાર જ ન થતો હોય તો સુખી આત્મા કાયમ માટે સુખને જ અનુભવે અને દુઃખી કાયમ દુ:ખી જ રહે, પરંતુ આવું તો નથી બનતું. માટે નક્કી જ છે કે આત્મા પરિણામી છે. જેઓ આત્માને અપરિણામી માને છે તેઓ એક જ આત્માના સુખદુ:ખના અનુભવને સંગત નહિ કરી શકે. કારણ કે આત્મા કાયમ માટે એક જ અવસ્થામાં રહે છે - એવું માનવું તે આત્માની અપરિણામિતા કહેવાય. તલના ફોતરાના ત્રીજા ભાગ જેટલું પણ પરાવર્તન વસ્તુસ્વરૂપમાં ન આવે તેનું નામ અપરિણામિતા. ઘણા દર્શનકારો આત્માને આવો અપરિણામી માને છે. તેમના મતે આત્મા કાયમ માટે શુદ્ધ, બુદ્ધ, નિરંજન, નિરાકાર છે. તેઓ આત્માને એકાન્ત શુદ્ધ બુદ્ધ નિરંજન નિરાકાર માને છે, તેથી તેમની વાત સંગત થતી નથી. આશય એ છે કે શુદ્ધ એટલે કેવલ - એકલો આત્મા. રાગાદિ દોષથી સહિત ન હોય તે આત્મા શુદ્ધ કહેવાય, પરંતુ ગુણથી પણ સહિત ન હોય તે શુદ્ધ ન કહેવાય. અજ્ઞાનરહિત આત્મા બુદ્ધ કહેવાય છે, જ્ઞાનથી પણ રહિત હોય તે બુદ્ધ ન કહેવાય. સંસારસંબંધી કોઈ રંગ ન લાગે તે નિરંજન કહેવાય, ધર્મનો પણ રંગ ન લાગે તે નિરંજન ન કહેવાય. તેમ જ
