________________
શ્રીટસંચારિજ્ઞાતેન' અર્થાત્ જીવોની સંખ્યા કેટલી છે - એ જાણવાનું શું કામ છે ?!' આના ઉપરથી જ સ્પષ્ટ છે કે ગૌતમબુદ્ધ પોતે અલ્પજ્ઞ છે. જે જાણતો હોય તે ‘શું કામ છે ?' એવું ન બોલે. ‘શું કામ છે” એમ બોલે એટલે સમજવાનું કે તેને આવડતું નથી. આવા અલ્પજ્ઞને પણ જેઓ સર્વજ્ઞ માને છે તેઓ ખરેખર અજ્ઞાની છે, પરંતુ એ અજ્ઞાનીને પણ ‘સર્વજ્ઞને જ દેવ કહેવાય’ એમાં મતભેદ નથી. માટે તેવા અજ્ઞાનીનું ‘ગૌતમબુદ્ધ સર્વજ્ઞ નથી” એમ કહીને ખંડન કરવાના બદલે ‘જો ગૌતમબુદ્ધ સર્વજ્ઞ હોય તો તેને પણ અમે ભગવાન તરીકે જ માનીએ છીએ.' આ રીતે કહીને પછી તેને સર્વજ્ઞનું સ્વરૂપ એ રીતે સમજાવવાનું કે પેલો સામેથી કહેતો આવે કે, ‘જો સર્વજ્ઞ આવા હોય તો ગૌતમબુદ્ધને સર્વજ્ઞ ન મનાય...' પણ આ બધું ત્યારે શક્ય બને કે જ્યારે શાસ્ત્રકારોના વચન પ્રત્યે અગાધ શ્રદ્ધા હોય, શાસ્ત્રોનું સચોટ જ્ઞાન હોય, પોતાનામાં થોડી સ્થિરતા અને ધીરતા હોય. જેના હૈયામાં શાસન પરિણામ પામ્યું હોય તે જ બીજાને શાસન પમાડી શકે. સંસારની ભયંકરતા અને મોક્ષની ઉપાદેયતા જે સમજાઈ જાય તો આ શાસન હૈયે વસ્યા વગર ન રહે. મોક્ષને સાધ્ય તરીકે બધાં દર્શનકારો (શાસ્ત્રકારો) બતાવે છતાં મોક્ષ મળે છે માત્ર આ (જૈન) જ શાસનમાં. અને એ જ આશયથી સકલ દર્શનનો સમાવેશ કરનારા જૈનદર્શનકારોએ ક્યારે પણ મોક્ષમાર્ગ તરીકે જૈનદર્શન સિવાય અન્યદર્શનને બતાવવાનું કામ નથી કર્યું. અન્યદર્શનમાં - અન્ય લિંગમાં – પણ અરિહંત પરમાત્માની આજ્ઞા મુજબનો પરિણામ સ્પર્શી જાય તો એ પરિણામની વિશુદ્ધિ મોક્ષે પહોંચાડે તેની ના નહિ, છતાં ય એ દર્શનને માર્ગ ન કહેવાય. ઈષ્ટ સ્થાને પહોંચવાના માર્ગ તો ઘણા હોય પણ જેમાં પડવાની સંભાવના હોય તેવો માર્ગ ન બતાવાય. આશ્રવની ક્રિયા પણ સંવરરૂપે પરિણામ પામે તો મોક્ષે પહોંચાડે, છતાં આશ્રવને મોક્ષસાધક તરીકે ન બતાવાય. મોક્ષનું કારણ તો સંવર જ કહેવાય. તે જ રીતે સંવરની ક્રિયા પણ આશ્રવરૂપે પરિણમે તો સંસારમાં રખડાવે છતાં સંવરને સંસારના કારણ તરીકે ને બતાવાય. આશ્રવની ક્રિયા, પણ સાવધ રહે તો મોક્ષે લઈ જાય અને સંવરની ક્રિયા પણ કરતાં ન આવડે તો સંસાર વધારે, એવું જણાવનારા શાસ્ત્રકારો, ‘માથવો મવહેતુ: ચાત્ સંવરો મોક્ષાનમ્ ' (અર્થાત્ આશ્રવ એ સંસારનું કારણ છે અને સંવર એ મોક્ષનું કારણ છે) આ પ્રમાણે પણ જણાવે છે : એ ભૂલવા જેવું નથી. ત્યાં માત્ર વિવેક એટલો કરવો કે ભાવઆશ્રવ એ સંસારનું કારણ છે, આશ્રવની ક્રિયામાત્ર
નહિ; તેમ જ ભાવસંવર એ મોક્ષનું કારણ છે, સંવરની ક્રિયામાત્ર નહિ. ચારિત્ર વગર મોક્ષ ન મળે એ નિશ્ચિત. કોઈ ઠેકાણે એકલું ભાવચારિત્ર હોય, કોઈ ઠેકાણે દ્રવ્યચારિત્ર અને ભાવચારિત્ર બે ભેગાં હોય પણ એકલા દ્રવ્યચારિત્રથી મુક્તિ ક્યારેય ન મળે. દ્રવ્યથી જિનેશ્વર ભગવંતની આજ્ઞા પાળે તોય મોક્ષ ન જ મળે. જૈનદર્શનકારોની આ જ વિશેષતા છે કે તેઓ ક્યારેય વાસ્તવિકતાનો લોપ નથી કરતા. સર્વજ્ઞના શાસનને પામેલા શાસ્ત્રકારો કોઈ પણ વસ્તુનો અપલાપ ન જ કરે – એ સમજી શકાય એવું છે. નિષ્પક્ષપાતપણે વસ્તુસ્વરૂપનું નિરૂપણ કરનારા આવા ગ્રંથોનું વાંચન, શ્રવણ, પરિશીલન કોઇ મહાન ભાગ્યોદયે આપણે પામ્યા છીએ. એ ભાગ્યોદયને લેખે લગાડવો હોય તો ખૂબ જ અપ્રમત્તપણે જીવવું પડશે. જે મોક્ષને ગ્રંથકારશ્રી સકલ મિથ્યાદર્શનકારોને પણ માન્ય તરીકે જણાવે છે એ મોક્ષનું ધ્યેય, આવા સમ્યક્રશાસનને પામ્યા પછી પણ આપણે ન કેળવી શક્યા હોઈએ તો આપણી આ દશા કેટલી શોચનીય છે - એ ખૂબ જ શાંતિથી વિચારવાની જરૂર છે - એવું તમને નથી લાગતું ?
સમર્થ શાસ્ત્રકાર પરમર્ષિઓ, ભવનિસ્તારક ગ્રંથોની રચના પણ કોઈના ઉપકાર માટે નથી કરતા, પરંતુ માત્ર પોતાના આત્મસ્મરણ માટે કરે છે. પોતાના આત્મસ્વરૂપને વીસરાવી દે એવી પરોપકારની પણ પ્રવૃત્તિ (પરના અપકારની પ્રવૃત્તિ તો આત્મહિતનાશક છે જ) પોતાના આત્મહિતનો નાશ કર્યા વગર રહેતી નથી, તે જ આશયથી ગ્રંથના પ્રારંભમાં, ‘તત્ત્વસિદ્ધિ માટે એટલે કે સ્વઆત્મતત્વની સિદ્ધિ માટે શ્રી યોગબિન્દુની રચના કરી છે' એ પ્રમાણે ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે. તે છતાં પણ, ભગવાનની આજ્ઞા મુજબની કોઈ પણ પ્રવૃત્તિ કરતાં કરતાં અન્ય જીવ ઉપર ઉપકાર થયા વગર રહેતો જ નથી. તેમાં વળી આવા પરમતારક શાસનના પરમાર્થને જણાવનારા ગ્રંથોની રચનામાં તો સ્વોપકાર હોવા છતાં પણ પરોપકારનું જ પ્રાધાન્ય છે - એ સમજી શકાય એવું છે. ભગવાનની આજ્ઞાને નેવે મૂકીને પરોપકાર કરે તો દોષ, પણ ભગવાનની આજ્ઞા મુજબ પ્રવૃત્તિ કરતાં કરતાં પરોપકાર થાય તેમાં કોઈ દોષ નથી, ઊલટો એકાન્ત ગુણ થાય છે. ગ્રંથકારશ્રી, આત્મસ્મૃતિ માટે ગ્રંથ રચ્યો એમ કહે – એ તેમની મહત્તા. પરંતુ આપણે તો એમ જ માનવું જોઈએ કે તેઓશ્રી પોતાની આત્મસ્મૃતિ તો આ ગ્રન્થની સહાય વિના પણ કરી શકત છતાંય તેઓશ્રીએ આ ગ્રંથરચનાનો પુરુષાર્થ કર્યો છે - તે એકાન્ત આપણા જેવા અબુધ જીવોના ઉપકાર માટે જ કર્યો છે.
