________________
તમે અલંકાર શેના માટે રાખો છો ? માત્ર શોભા વધારવા કે આપત્તિ વખતે વેચીને નિર્વાહ પણ થઈ શકે - એ માટે ? તમે વાણિયા છો ને ? તમે કેવા અલંકારો રાખવાનું પસંદ કરો ? માત્ર શરીરશોભા માટે તો બનાવટી અલંકાર પણ ચાલે ને ભાડાના અલંકાર પણ ચાલે. પણ એ ભાડાના કે બનાવટી અલંકાર આપત્તિ વખતે કામ લાગે ? નહિ ને ? એ જ રીતે અહીં પણ અન્યયોગદર્શનકારોની મોક્ષસાધકતાની વાતો ભાડાના અલંકાર જેવી છે. એ વાતોથી માત્ર તેમનાં શાસ્ત્રો શોભે, પણ એવાં શાસ્ત્રોના આધારે આજ સુધી કોઈ આત્મા સંસારરૂપી મહાઆપત્તિમાંથી પાર પામીને મોક્ષે ગયો નથી અને જશે પણ નહિ. અન્ય દર્શનકારોને ત્યાં મોક્ષની વાતો મળે છે પણ મોક્ષ નથી મળતો - એ સમજાવવા માટે જ સર્વદર્શનગ્રાહ્ય એવા પણ આ ગ્રંથમાં તે તે દર્શનની અસંગતિઓ બતાવવાનું કામ હવે ગ્રંથકારશ્રી આગળની ગાથાઓથી કરે છે. શાસકારોની આ એક વિશેષતા છે કે સર્વદર્શનનો ગ્રાહ્ય ગ્રંથ બનાવતા જાય અને એમાં તે તે દર્શનની ક્ષતિઓ બતાવવાનું પણ કામ કરે. આપણને એ ફાવે ? જે તત્ત્વ પામેલો હોય તેને તત્ત્વ કેવી રીતે પમાડવું એ આવડે. મધ્યસ્થતા તત્ત્વ પામતી વખતે રાખવાની હોય, તત્ત્વ પમાડતી વખતે નહિ ન્યાયાધીશ કેવા હોય ? પહેલા મધ્યસ્થતા રાખે ને પછી ધીરે ધીરે ચુકાદો આપે - એ ચુકાદામાં બધાને સાચા કહે ? બધાની વાત સાચી માનનારો ન્યાયાધીશ બની શકે ? દસ ખોટાની વાત ખોટી છે અને એક સાચાની વાત સાચી છે - એમ કહેવાની હિંમત જેની હોય તે જ ન્યાયાધીશ થઈ શકે. વસ્તુસ્થિતિને જાણવા માટે
ન્યાયાધીશ વાત બધાની સાંભળે પણ જ્યારે ચુકાદો આપવાનો વખત આવે ત્યારે ‘બધા પોતપોતાની અપેક્ષાએ સાચા છે” એમ કહે કે એકપક્ષી ચુકાદો આપે ?... સત્યપક્ષના સ્થાપન માટે અસત્પક્ષનું નિરાકરણ પણ કરવું જ પડે. એ આશયથી જ અહીં યોગના વિષયાદિની શુદ્ધિની વિચારણામાં સ્વપક્ષનું સ્થાપન કરવા સાથે અન્ય પક્ષોના નિરાકરણીય પદાર્થો ઉપર પણ થોડો વિચાર કરવામાં આવ્યો છે. બધા દર્શનકારો મોક્ષને માને છે માટે જ તેમના મત પર વિચારણા કરવી છે. બાકી તો જેઓ આત્માને પણ ન માનતા હોય તેવાની તો વાત જ કરવી નથી. મોક્ષની ઈચ્છા હોવા છતાં જેઓ મોક્ષના અને મોક્ષમાર્ગના વાસ્તવિક સ્વરૂપને જાણતા નથી તેઓ માટે જ આટલો પ્રયાસ છે. યોગમાર્ગની સાધનામાં મોક્ષની ઈચ્છાનું પ્રાધાન્ય છે - એની ના નહિ પરંતુ સાથે સન્માર્ગની પ્રાપ્તિ પણ એટલી
જ મહત્ત્વની છે. અજ્ઞાનના કારણે; મોક્ષની ઈચ્છાથી ગમે ત્યાં - ગમે તે આરાધના કરે તો તેથી મોક્ષબાધક સામગ્રીનો બાધ થાય છે - એ ખરું. પરન્તુ માત્ર બાધકના નાશથી કાર્યસિદ્ધિ થતી નથી. કારણસામગ્રીમાં બાધકનો અભાવ ઉપયોગી હોવા છતાં માત્ર તેટલાથી નિતાર થતો નથી. સાથે સાધકસામગ્રીનો યોગ હોય તો જ કાર્ય સિદ્ધ થાય. બાધકનો અભાવ તો સહકારી કારણ છે - પ્રયોજક છે. ઘણી વાર તો સાધક સામગ્રી જો બલવાન હોય તો તે જ બાધકનો નાશ પણ કરી આપે છે. માટે મોક્ષબાધકના નારા સાથે મોક્ષસાધકની પ્રાપ્તિ પણ થાય - એ રીતે પુરુષાર્થ કરવાની જરૂર છે. મોક્ષસાધક સામગ્રી માટે; માત્ર મોક્ષની ઈચ્છાથી વિસ્તાર નહિ થાય : સાથે મોક્ષમાર્ગનું યથાર્થજ્ઞાન કરાવનાર સદગુરુ ભગવન્તનો યોગ પણ જોઈશે. સદ્દગુરુ ભગવન્તના યોગે - અજ્ઞાનરૂપી અંધકાર દૂર થવાથી તત્ત્વપ્રકાશની પ્રાપ્તિ થાય છે, સન્માર્ગનું જ્ઞાન થાય છે. આ અનાદિ સંસારમાં અનાદિકાળથી ભમતાં ભમતાં જીવને કર્મલઘુતા અને કાંઈક ઉજ્વળ ભવિતવ્યતાના યોગે થયેલી મોક્ષની ઈચ્છા સદ્દગુરુ ભગવંતના સમાગમથી જ ફળીભૂત થાય છે. ઘણા જીવો એવા છે કે જેમને મોક્ષની ઇચ્છા થયા પછી પણ સુગુરુનો યોગ ન થવાથી એ ઈચ્છા પરિપૂર્ણ બની શકતી નથી. ઊલટું ઘણી વાર તો કુગુરુનો યોગ થવાથી, પ્રગટ થયેલી મોક્ષની ઈચ્છા પણ બાધિત કોટિની બની જાય છે અને લાંબા કાળે થયેલી કર્મલઘુતા પણ અંતે સંસારવૃદ્ધિનું કારણ બને છે. આથી જ શાસ્ત્રમાં યોગાવંચક્યોગને (સુગુરુભગવંતના યોગને) મોક્ષપ્રાતિના પ્રથમ અંગ તરીકે વર્ણવ્યો છે. મોક્ષની ઈચ્છા એ મોક્ષપ્રાપ્તિનું બીજ છે – એ ખરું, પરંતુ બીજ યોગ્ય ક્ષેત્રાદિનું સંનિધાન પામીને જ ફળરૂપે પરિણમવા સમર્થ બને છે. નહિ તો કોઠીમાં જ પડ્યું પડ્યું એ બીજ સડી જાય અથવા તો ઉખર ભૂમિમાં વાવેલું - અકાળે વાવેલું તે બીજ નકામું જાય ને મહેનત માથે પડે. તેમ સુગુરુનો યોગ થયા વિના મોક્ષની ઈચ્છા મોક્ષે પહોંચાડવા સમર્થ બનતી નથી. મોક્ષની ઈચ્છાનો વિકાસ અને પરિપૂર્ણતા, સુગુરના યોગે સન્માર્ગની પ્રાપ્તિ થવાથી જ થાય છે. મોક્ષની ઈચ્છા એ તો યોગમાર્ગની યોગ્યતારૂપ છે, યોગની સાધનાની શરૂઆત સુગુરુ ભગવંતના સમાગમ-નિશ્રાથી થાય છે. સુગુરુના યોગે જીવને આત્માદિ તત્ત્વોનું પારમાર્થિક જ્ઞાન થાય છે અને કેમે કરીને વિષય, સ્વરૂપ અને અનુબંધથી શુદ્ધ એવા યોગમાર્ગને પામીને જીવ પરમપદને પ્રાપ્ત કરે છે. સુગુરુના યોગે, યોગની જે વિષયાદિશુદ્ધિનું જ્ઞાન થાય છે તે આપણે
