________________
જો એ રીતે તેઓશ્રીને ઉપકારી માનીને કૃતજ્ઞતા દાખવીશું તો જ એ ઉપકારને ઝીલવા માટે આપણી પોતાની જાતને સુધારવાનું મન થશે. આત્માને પરમાત્મા બનાવવા માટે આત્મશુદ્ધિ કરવાનું મન હોય એવા જીવો માટે જ આ ગ્રંથ લાભદાયી નીવડી શકે. પણ જેને મોક્ષે જવાનું મન જ ન હોય તેને આવા ઉપકારની પણ શું કિંમત હોય ? ખરેખર મોક્ષની ઈચ્છા એ યોગમાર્ગને પામવા માટેની મોટામાં મોટી યોગ્યતા છે. તેથી જ, મોક્ષની સાથે જોડી આપે એ જેમ યોગ કહેવાય છે તેમ મોક્ષની ઈચ્છા થાય એ પણ યોગ છે. કારણ કે મોક્ષની ઈચ્છા જ મોક્ષસાધક સામગ્રીને સુલભ બનાવવા દ્વારા ક્રમે કરીને મોક્ષે પહોંચાડવાનું કામ કરે છે. યોગનો વિકાસ ગુણઠાણાના ક્રમે સાધી શકાય છે અને આ ગુણનું સ્થાનક મોક્ષની ઈચ્છામાંથી જન્મે છે. મોક્ષની ઈચ્છાને લઈને જ આત્મા પહેલા પણ ગુણઠાણાનો (ગુણસંપન્ન ગુણઠાણાનો) ધણી બને છે.
અત્યાર સુધીમાં આપણે જોઈ આવ્યા કે મોક્ષપ્રાપ્તિની એકમાત્ર ઈચ્છાથી સમસ્ત યોગની સાધના પ્રવર્તે છે - એવું સર્વ યોગશાસ્ત્રકારો માને છે. એટલે યોગની મોક્ષસાધકતા તો તેઓએ સ્વીકારી. પરંતુ સાધનને સાધન તરીકે
સ્વીકાર્યા પછી એ સાધન સાધ્યને સિદ્ધ કરવા માટે કઈ રીતે સમર્થ બની શકે છે એ, શાસ્ત્રકાર પરમર્ષિ આગળની ગાથાથી સમજાવે છે, દરેક દર્શનકારોએ નિર્વિવાદપણે સ્વીકારેલો યોગ પણ મોક્ષને સાધી આપનારો ત્યારે જ બને છે કે જ્યારે તે યોગનો વિષય, તેનું સ્વરૂપ અને ફળ વિશુદ્ધ કોટિનાં હોય. યોગની સાધના કરતાં પહેલાં યોગનાં વિષય, સ્વરૂપ અને ફળ કેવાં હોવાં જોઈએ એનો નિર્ણય કરી લેવો જોઈએ. તે આશયથી જ ચોથી-પાંચમી ગાથાથી ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે - જેઓને પોતાના આત્મકલ્યાણની ચિન્તા હોય તેઓએ ખૂબ જ આદરપૂર્વક અને નિપુણપણે ઊહાપોહ કરવા દ્વારા યોગના વિષય (પાત્ર), સ્વરૂપ અને ફલની સંશુદ્ધિને વિચારવી જોઈએ. જો એ રીતે યોગના સ્વરૂપાદિની સંગતિને વિચારવામાં ન આવે તો યોગની સાધનાનો સર્વ પુરુષાર્થ નકામો જ જવાનો. જે આત્મા યોગના સ્વરૂપાદિમાં ઠગાયો તે, યોગની સાધનાના પુરુષાર્થમાં અને અને પોતાના આત્મકલ્યાણમાં પણ ઠગાયેલો જ છે. તેવાનો પુષ્કળ પુરુષાર્થ પણ આત્માનો મોક્ષની સાથે યોગ કરાવનાર નથી બનતો, પરંતુ માત્ર કલેશકારી જ નીવડે છે. તેથી આપણે પણ યોગના વિષયની (પાત્રની) વિચારણા કરી લેવી છે.
આત્માની સર્વથા વિશુદ્ધ કોટિની અવસ્થા - તેનું નામ મોક્ષ. મોક્ષ એ આત્માનો ધર્મ છે. એ ધર્મ આપણા આત્મામાં રહે છે. આત્માના એ મોક્ષરૂપ ધર્મને સાધી આપનારો યોગનો પરિણામ પણ આપણા આત્માનો ધર્મ છે. કાર્ય અને કારણ એક જ સ્થાને હોવાં જોઈએ. જ્યાં કાર્ય કરવું હોય કારણ પણ ત્યાં જ હોવું જોઈએ. મોક્ષ એ આત્માનો ગુણ હોવાથી આત્મામાં રહે છે તેથી મોક્ષના કારણભૂત યોગ પણ આત્માનો ગુણ છે માટે આત્મામાં જ રહે છે. આત્મા એ યોગનો આધાર છે, આશ્રય છે, પાત્ર છે. જે યોગનું પાત્ર એ જ યોગનો વિષય. જો પાત્ર સારું હોય તો તેમાં આધેય (વસ્તુ) ટકી શકે છે. જેમાં યોગ ટકી શકે એવો આત્મા એ યોગનો વિષય છે. આ યોગના વિષયને જણાવતાં ગ્રંથકારશ્રી પાંચમી ગાથાની ટીકામાં ફરમાવે છે કે – પffમળવનાનો વિષય: | જો આત્માને પરિણામી માનીએ તો જ તે યોગનો વિષય બની શકે. યોગની સાધના દ્વારા આપણે આપણા પરિણામી એવા આત્મામાં મોક્ષરૂપ ધર્મને સ્થાપિત કરવાનો છે. જ્યારે
જ્યારે તીર્થંકર ભગવન્તોનું સમવસરણ રચાય ત્યારે ત્યારે એ સમવસરણમાં બેસીને યોગમાર્ગની દેશના આપતાં તેઓશ્રી આત્માની પરિણામિતાનું વર્ણન કરે છે. એ દેશનામાં ભગવાન સાત નય, ચાર નિક્ષેપા અને સમભંગીનું સ્વરૂપ સમજાવીને મોહના વિષને દૂર કરે એ રીતે આત્માની પરિણામિતાનું નિરૂપણ કરે છે. આત્માની પરિણામિતાના શ્રવણમાં અને ચિંતનમાં એ સામર્થ્ય છે કે જે આત્માને મોહના સામ્રાજ્યમાંથી બહાર કાઢે છે. મોહનું સામ્રાજ્ય જ્યાં સુધી આપણા આત્મા પર વર્તે છે ત્યાં સુધી યોગમાર્ગની છાયા પણ આત્મા પર પડી શકે એવું નથી. ભગવાનની દેશના નવનિક્ષેપાદિના નિરૂપણ દ્વારા આત્માદિ તત્ત્વોની સિદ્ધિને કરાવી આપે છે માટે તે ષટુ (છ) મહિનાની ભૂખ-તરસને શમાવે છે, માત્ર દેવતાઈ સંગીતના કારણે નહિ ! ભગવાનની દેશનાના સ્વરૂપને જણાવનારા સ્તવનાદિને મોટે મોટેથી લલકારનારા આપણે એ દેશનાના સ્વરૂપને યથાસ્થિતપણે યાદ રાખી એને અનુરૂપ આચરણ કરીએ અને અર્થહીન બધું આચરણ દૂર કરીએ તો જ આપણાં પાપનું પ્રક્ષાલન થશે ને મોક્ષ નજીક બનશે. પણ આ બધું આપણે બોલીએ એટલું સહેલું નથી. દેશનાને અનુરૂપ આચરણને તો બાજુએ રાખીએ, પણ અત્યારે જિનેશ્વર ભગવંતોની વાણીને સાંભળવા કે સમજવા પણ કેટલા રાજી ? વ્યાખ્યાનમાં જો આત્માની પરિણામિતા કે અપરિણામિતાની વાતો આવે તો તે કેટલા શ્રોતાને ગમે ? એવી વાતો કરનારા વતાનું વ્યાખ્યાન જામે ખરું ? પરિણામી આત્મા એટલે શું.
