________________
એટલે કે જેઓ યોગમાર્ગના જ્ઞાતા હોવા સાથે સાચા વસ્તુતત્ત્વના જિજ્ઞાસુ છે એવા મધ્યસ્થ શ્રોતાઓને ઉદ્દેશીને અહીં સકલ યોગશાસ્ત્રોની અવિસંવાદીપણે સ્થાપના જણાવેલી છે તેથી કોઈ દોષ નથી. આ શ્લોકના અંતિમ પાદમાં ‘મધ્યસ્થ’ પદ દ્વારા ગ્રંથકારશ્રીએ જ્ઞાનપ્રાપ્તિની પ્રાથમિક યોગ્યતા માર્મિક રીતે જણાવી છે. સામાન્યત: જિજ્ઞાસા એ તત્ત્વજ્ઞાનની પ્રાપ્તિનું પ્રથમ અંગ મનાય છે. પરંતુ એ જિજ્ઞાસા પણ મધ્યસ્થપણાના યોગે જીવતી રહે છે. જાગેલી જિજ્ઞાસાને પણ નકામી બનાવી દે એવો આ; મધ્યસ્થપણાનો અભાવ છે. જેઓએ મધ્યસ્થપણું કેળવ્યું નથી એટલે કે જેઓ કદાગ્રહી - પોતાની માન્યતામાં જ આગ્રહી - છે તેઓને મોટે ભાગે જિજ્ઞાસા થતી જ નથી અને કદાચ થઇ જાય તોય આ કદાગ્રહ જ એ જિજ્ઞાસાને હણી નાખે છે. માટે જ ગ્રંથકારશ્રી સમજાવે છે કે તત્ત્વજ્ઞાનનું સૌથી પહેલું કારણ મધ્યસ્થપણું છે, રાગી કે દ્વેષીપણું નહિ. રાગીપણું કે દ્વેષીપણું જીવને કદાગ્રહી બનાવે છે અને કદાગ્રહ એ તો તત્ત્વની પ્રાપ્તિ પ્રત્યે મોટામાં મોટો અવરોધક છે. કારણ કે કદાગ્રહ એ તત્ત્વજ્ઞાનની પ્રાપ્તિની યોગ્યતાનો જ નાશક છે. કદાગ્રહના કારણે જીવ પોતાની વાત છોડી શકતો નથી અને બીજાની વાત કાને પણ ધરી શકતો નથી. જ્યારે કદાગ્રહ જવાના કારણે જિજ્ઞાસા જીવતી થવાથી જીવને સામાની વાત સાંભળવા વિચારવા - સમજવાનો અવકાશ મળે છે અને એ વિચારણા જ જીવને તત્ત્વજ્ઞાનની દિશામાં વાળે છે. યોગના અન્ય ગ્રંથોમાં પણ સભ્ય જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થવા પહેલાં કુગ્રહના વિરહને (કદાગ્રહના ત્યાગને) અત્યન્ત આવશ્યક અંગ તરીકે વર્ણવેલો છે. જિજ્ઞાસુ જો મધ્યસ્થ ન બને તો તત્ત્વશ્રવણને પણ પામી શકતો નથી, તો તત્ત્વપ્રાપ્તિની તો વાત જ શી કરવી ? એ વસ્તુ ત્યાં વિસ્તારથી સમજાવેલી છે. ‘શ્રીયોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય'માં સમ્યક્ત્ત્વપ્રાપ્તિ પૂર્વેની જે ચાર દષ્ટિનું વર્ણન કર્યું છે તેમાં બીજી દષ્ટિમાં જિજ્ઞાસા અને ત્રીજી દૃષ્ટિમાં શુશ્રૂષા (સાંભળવાની ઈચ્છા) આ બે ગુણ પ્રગટ્યા પછી પણ ચોથી દૃષ્ટિમાં જ્યારે કુગ્રહ-કદાગ્રહનો ત્યાગ થાય ત્યારે જ તાત્ત્વિક શ્રવણ થાય છે – એ પ્રમાણે જણાવ્યું છે. પણ હાલમાં આપણે એ વસ્તુ નથી વિચારવી. કારણ કે આપણી પાસે સમય થોડો છે, તેથી આ ગ્રંથના પણ અમુક જ પદાર્થોને વિચારી શકીશું. આ તો પ્રસંગથી વાત જણાવી, હવે પાછા મૂળ વાત પર આવીએ.
મધ્યસ્થપણું તત્ત્વજ્ઞાનનું સાધક છે અને કદાગ્રહ તત્ત્વજ્ઞાનનો બાધક છે – એ જો સમજાઈ જાય અને પરસ્પર વિસંવાદી મતને ધારણ કરનારા
સકલયોગશાસ્ત્રકારો પણ જો પોતાના કદાગ્રહને બાજુએ મૂકી દે અને મધ્યસ્થતાને ધારણ કરે તો તેઓને યોગમાર્ગનું તાત્ત્વિક જ્ઞાન થાય એ રીતે સ્યાદ્વાદમુદ્રાએ અહીં (આ યોગબિન્દુ પ્રકરણમાં) સકલ યોગશાસ્ત્રોનો સમન્વય કરવામાં આવેલો છે - એ સમજાયા વગર નહિ રહે. આ શ્લોકના એક ‘મધ્યસ્થ’ પદથી ગ્રંથકારશ્રીએ ચમત્કાર સર્જ્યો છે. પરંતુ ગ્રંથકારશ્રીના શબ્દોના મર્મ સુધી પહોંચવા માટે તેનો અર્થ પણ યથાર્થ રીતે કરાવો જોઈએ. જેઓ પોતાની મતિકલ્પનાના આધારે જ અર્થ કરવા ટેવાયેલા છે તેઓ ક્યારે પણ ગ્રંથકારશ્રીના આશય સુધી પહોંચવા માટે કે ગ્રંથના શબ્દોના ચમત્કારને સમજવા માટે સમર્થ બની શકતા નથી. પોતાના મતિવિકારના પ્રતાપે પારિભાષિક શબ્દોના અર્થ પણ વિકૃત રીતે કરનારા વિદ્વાનોનો આજે તોટો નથી. આજે ‘મધ્યસ્થ’નો અર્થ - બંન્નેની વાતને માનનાર - આવો કરનાર જોઈએ એટલા છે. બધાની વાતમાં હાજિયો ભણવો એ તો દહીંદૂધિયાપણું છે. મધ્યસ્થપણું એ કાંઈ દહીંદૂધિયાપણું નથી. બધાની વાત માને એ મધ્યસ્થ નથી. બધાની વાત સાંભળે, સાંભળીને સમજવા પ્રયત્ન કરે અને તેમાંથી જેની વાત સાચી હોય એને જ સ્વીકારે - તે મધ્યસ્થ. જેને જ્ઞાન જોઈતું હોય તેણે મધ્યસ્થ બનવું જોઈએ - એ વાત સાચી, પણ એ મધ્યસ્થતા બધાને સમાન માનવા રૂપ નથી. મધ્યસ્થ અને દહીંદૂધિયાનું વર્તન એકજેવું લાગવા છતાં બંન્નેમાં ઘણો ભેદ છે. મધ્યસ્થ પણ કોઇની વાત કાપતો નથી અને દહીંદૂધિયો પણ કોઇની વાત કાપતો નથી. પરંતુ મધ્યસ્થ સાચું સમજવા માટે વાતને કાપતો નથી. જ્યારે દહીંદૂધિયાને તો સાચાની સાથે કોઈ સ્નાનસૂતક નથી, એ તો બેયને રાજી રાખવા માટે તેમની વાત નથી કાપતો. પોતાની બુદ્ધિનો – પોતાને મળેલા ક્ષયોપશમનો – ઉપયોગ સામા માણસની વાત સમજવા માટે કરવો તેનું નામ મધ્યસ્થપણું. પોતાને મળેલી બુદ્ધિનો ઉપયોગ કર્યા વગર માત્ર સામાને રાજી રાખવાનો પ્રયત્ન કરવો તેનું નામ દહીંદૂધિયાપણું અને પોતાની બુદ્ધિનો ઉપયોગ પોતાની વાત બીજાને ઠસાવવા માટે કરવો અથવા સમજ્યા વગર સામાની વાત કાપવા માટે કરવો - તેનું નામ કદાગ્રહીપણું. મધ્યસ્થપણું કેળવવા માટે દહીંદૂધિયાપણું ને કદાગ્રહીપણું – આ બેય દોષને ટાળવા પડશે. અનાદિ કાળથી લોકસંજ્ઞામાં તણાયેલા - લોકને રાજી રાખવા ટેવાયેલા - આત્માને લોકસંજ્ઞાથી પર બનાવવાનું કામ કપરું છે, તેમ જ કાયમ માટે પોતાની વાતને સાચી મનાવવાના સ્વભાવવાળા આત્માને બીજાની વાત સાંભળવા - સમજવારૂપ મધ્યસ્થપણું કેળવવું એ પણ સહેલું તો
