________________
રચના કરી છે તે જ પ્રયોજનથી જો આ ગ્રંથનું અધ્યયન - અધ્યાપન - પરિશીલન કરવામાં આવે તો ચોક્કસ એ પ્રયોજન સિદ્ધ થયા વગર ન રહે.
આ રીતે આ ગ્રંથની પ્રથમ ગાથામાં, ‘નવી શિવં પદથી ઇષ્ટદેવતાનમસ્કારાત્મક મંગલનું, ‘ચોવિનું પદથી અભિધેયનું એટલે કે ગ્રંથમાં જેનું નિરૂપણ કરવાનું છે તે વિષયનું, ‘તત્વસિદ્ગ’ પદથી અનન્તર પ્રયોજનનું, 'Hદોડ્ય' પદથી પરંપરપ્રયોજનનું, તેમ જ ઉપલક્ષણથી ગ્રંથ અને ગ્રંથમાં જણાવેલા પદાર્થ વચ્ચેના વા-વાચક ભાવરૂપ સંબંધનું નિરૂપણ કરી બીજી ગાથાથી આ યોગબિન્દુ ગ્રંથ કેવા પ્રકારનો છે તે જણાવવા ગ્રંથકારશ્રી ફરમાવે છે કે
सर्वेषां योगशास्त्राणामविरोधेन तत्त्वतः । सन्नीत्या स्थापकं चैव मध्यस्थांस्तद्विदः प्रति ।।२।।
ગયા ન હતા, સુખના ઢગલાને પડતા મૂકીને ચાલી નીકળેલા. તમારી નબળાઈનો આરોપ કાળ પર ન નાખશો. કાળ ખરાબ નથી, સુખની લાલચ જ ખરાબ છે. સંસારનું સુખ અને સુખનાં સાધનો પર જ જેની દૃષ્ટિ ચટેલી છે તેવાને આ મોક્ષસાધક ગ્રંથોની વાતો કોઈ જ કલ્યાણને કરનારી નથી બનવાની. મહાપુરુષ થવાનું હૈયું તો આપણી પાસે નથી પણ મહાપુરુષોની વાતો સમજવા માટેનું માથું પણ રહ્યું નથી - એમ લાગે છે.
સવુ તો શું કરવું સાહેબ ! કપાળે હાથ દેવો ?
કપાળે હાથ દેવાની જરૂર નથી, ભીંતે માથું પછાડવાની જરૂર છે. નાના છોકરાઓને જોયા છે ને ? ન આપે તો માથું એવું પછાડે, પટ્ટી આપણે મારવી પડે. જે દિવસે આવી તાલાવેલી જાગશે તે દિવસે આ કશું જ સમજાવવાની જરૂર નહિ રહે. આવી તૈયારી થશે ત્યારે કોઈ પણ પ્રવૃત્તિ મોક્ષની કે મોક્ષના ઉપાયની સાધિકા બન્યા વગર નહિ રહે - એ તૈયારી કેળવવા માટે જ ખરેખર પુરુષાર્થ કરવાની જરૂર છે.
શાસ્ત્રકારોનો કોઈ પણ પ્રયાસ, આપણે આપણા આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ કરીએ એ માટેનો છે. આપણે જે આપણા આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ પ્રગટ કરવું હોય તો આપણી કોઈ પણ ધર્મપ્રવૃત્તિ શાસ્ત્રકારોના આશયને અનુરૂપ બનાવ્યા વિના નહિ ચાલે. આજે મોટા ભાગના ધર્મી ગણાતા વર્ગની ધર્મપ્રવૃત્તિ ધ્યેયવિહીન છે - એમ કહીએ તો ખોટું નથી. ઘણો ધર્મ કરવા છતાં, ધર્મને નામે ધમધમતી પ્રવૃત્તિ દેખાવા છતાં એ કહેવાતા ધર્મીઓના જીવનમાં કોઈ પણ પ્રકારની તાત્વિક | સિદ્ધિનાં દર્શન થતાં નથી - આ વિષમતા તેઓની ધ્યેયવિહીનતાને જ આભારી છે - એમ માન્યા વગર ચાલે એવું નથી. સાધુપણામાં મોક્ષને ભૂલી જઈએ અને ગૃહસ્થપણામાં સાધુપણાને ભૂલી જઈએ તો એ સાધુપણાનું કે ગૃહસ્થપણાનું ગમે તેટલું કઠોર પાલન પણ કોઈ રીતિએ ફ્લને નહિ લાવી આપે ! આજના સાધકોના ધ્યેયવિહીન (કે વિપરીત ધ્યેયવાળા) જીવનમાં મોક્ષનું ને સાધુપણાનું ધ્યેય જીવતું કરવા માટે જ ગ્રંથકારશ્રીએ આ ગ્રંથના પ્રારંભમાં પ્રથમ શ્લોકથી મંગલ, અભિધેય, સંબંધ વગેરેનું નિરૂપણ કરવા સાથે આ ગ્રંથની રચનાના તેમ જ તેના અધ્યયન – અધ્યાપનના અનન્તર પ્રયોજન તરીકે આત્મતત્વની પ્રતીતિ અને પરંપર પ્રયોજન તરીકે મહોદય- મોક્ષ અવસ્થાનું વર્ણન કર્યું છે. ગ્રંથકારશ્રીએ જે પ્રયોજનથી ગ્રંથની
આ ગ્રંથ; યોગમાર્ગને સામાન્યથી જાણનારા એવા મધ્યસ્થ શ્રોતાઓને ઉદ્દેશીને, પરમાર્થથી અવિરોધી એવાં સકલ યોગશાસ્ત્રોનું સમ્યમ્ યુક્તિપૂર્વક સંસ્થાપન કરનાર છે.
આશય એ છે કે આ યોગબિન્દુ ગ્રંથ જેમ મોક્ષરૂપ ફળને સાધી આપનાર છે તેમ મોક્ષના હેતુભૂત એવાં સકલ યોગશાસ્ત્રોનો અવિસંવાદીપણે સંસ્થાપક પણ છે. સકલ યોગશાસ્ત્રમાં જણાવેલા પદાર્થો શબ્દને આશ્રયીને ભિન્ન ભિન્ન હોવા છતાં પરમાર્થ (ઔદમ્પયર્થ-તાત્પર્યાર્થીને આશ્રયીને તે તે પદાર્થો અવિસંવાદી - અવિરોધી છે. આથી જ સકલયોગશાસ્ત્રમાં પ્રતિપાદિત તે તે પદાર્થોનો, અન્વયવ્યતિરેકથી શુદ્ધ એવી યુક્તિઓ આપવા દ્વારા કોઈ પણ જાતનો વિસંવાદ-વિરોધ ન આવે એ રીતે આ ગ્રંથમાં સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. માટે જ ગ્રંથકારશ્રી તેને (ગ્રંથને) સકલયોગશાસ્ત્રના સંસ્થાપક તરીકે જણાવે છે. અહીં એક શંકા થવી સંભવી શકે છે કે - દુનિયાના દરેક દર્શનકારો મિથ્યાત્વથી વાસિત છે તો તેમનો સમાવેશ જૈનદર્શનમાં કઈ રીતે થઈ શકે ? એટલે કે દરેક યોગશાસ્ત્રકારો પોતપોતાના મતમાં અત્યન્ત અભિનિવેશી હોવાથી, તેઓ પરસ્પર વિરોધી મતને ધરનારા હોવાથી તે બધાં યોગશાસ્ત્રોનું સંસ્થાપક આ પ્રકરણ કઈ રીતે બની શકે... આવા પ્રકારની શંકાના નિરાકરણમાં ગ્રંથકારશ્રી બીજા શ્લોકના ચોથા પાદથી જણાવે છે કે - જેઓને પોતાના દર્શન પ્રત્યે રાગ નથી અને પર દર્શન પ્રત્યે દ્વેષ નથી -
