________________
સુખને પણ દુ:ખરૂપ માનીને તેનાથી ભાગી છૂટવાની ઈચ્છા એ દુ:ખગર્ભિત વૈરાગ્ય નથી. જેમાં સંસારના સુખને દુ:ખરૂપ માનવાની વાત ન આવે અને માત્ર દુ:ખને છોડવાની વાત આવે તે દુ:ખગર્ભિત વૈરાગ્ય. જ્યારે જેમાં સુખને પણ દુ:ખરૂપ માનીને તેને છોડવાની વાત આવે તે જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્ય કહેવાય. દુ:ખગર્ભિત વૈરાગ્યવાળા વર્તમાન દુ:ખના સંયોગોથી છૂટવા સંસારથી ભાગી નીકળે પણ સુખના સંયોગો શોધ્યા કરે છે. જ્યારે જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્યવાળા સુખના પણ સંયોગોને દુ:ખરૂપ માની તેનાથી ભાગી છૂટી, સમસ્ત દુ:ખના ઉચ્છેદ માટે વધુ દુ:ખ ભોગવવું પડે તેવા સંયોગોને સ્વીકારે છે. અનન્તદુ:ખમય તરીકે સંસારને જણાવનાર શાસકારોએ ક્યારે પણ પાપથી મળેલા દુ:ખને દુ:ખરૂપ બતાવવાની મહેનત નથી કરી પરંતુ પુણ્યાનુબંધી પુણ્યથી પણ મળેલા સુખને દુ:ખરૂપ બતાવવા માટે મહેનત કરી છે. સંસારનું સુખ વિપાકમાં જ દુ:ખરૂપ છે - એવું નથી, વર્તમાનમાં પણ એ દુ:ખરૂપ જ છે, એ સમજાવવા માટે પુણ્યાનુબંધી પુણ્યથી મળેલા સુખને પણ દુ:ખરૂપ બતાવ્યું છે. ઝેર ચઢે ત્યારે જ નડે કે અડે તોપણ નડે ? ઝેરના સ્પર્શથી પણ અળગા રહેનારા ઝેર કરતાં પણ ભયંકર એવા સુખને કઈ રીતે વળગી રહે ? પુણ્યાનુબંધી પુણ્યથી મળેલા સુખને પણ લાત મારીને નીકળે ત્યારે મોક્ષની સાધનાનું મંડાણ થાય છે. આપણે સંસારમાં સુખી છીએ કે દુ:ખી એ નથી જેવું, સંસારમાં છીએ એ જ દુ:ખ છે. સંસાર ખરાબ એટલે સુખ કે દુ:ખ બધું જ ખરાબ જેને માટે રાત-દિવસ મહેનત ચાલે છે તેવા સંસારને ઓળખાવવાનું કામ શાસ્ત્રકારો શા માટે કરે છે - એ ખરેખર વિચારવાની જરૂર છે.
આ બધું જ આપણા શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપના પ્રગટીકરણ માટે વિચારવાનું કે સમજવાનું છે. લોકોને ભણાવવા માટે કે સમજાવવા માટે આ યોગબિન્દુ પ્રકરણની રચના નથી કરી. આપણા જ આત્મતત્ત્વની સિદ્ધિ માટે આ પ્રકરણ રચાયું છે. આપણે થોડા દિવસમાં આ પ્રકરણ પર વિચારણા કરવી છે, તેથી તેનો સારભૂત ભાગ રહી ન જાય એ માટે ખાસ ધ્યાન આપવું છે. થોડા સમયમાં પણ પ્રકરણના પરમાર્થ સુધી પહોંચી શકીએ એ રીતે કામ કરવું છે. પૂ. સાહેબજી પણ કહેતા કે – કોઈ પણ ગ્રંથ પર વ્યાખ્યાન કરવું હોય અથવા તો વાચના આપવી હોય તો તે ગ્રંથ પહેલેથી છેલ્લે સુધી વાંચીને પછી જ બોલવું. જેથી ગ્રંથનો સારભૂત ભાગ રહી ન જાય. તેમ જ કોઈ પણ જાતની વિસંગતિ થવાનો પ્રસંગ પણ ન આવે. આ પ્રકરણની પહેલી ગાથાથી છેલ્લી ગાથા સુધીનો સ્થાયીભાવ એક જ છે કે ભવેના
સ્વરૂપનું પરિશીલન કરી આપણા પોતાના શુદ્ધ આત્મતત્ત્વને પ્રગટ કરવું. આ આત્મસ્વરૂપની સિદ્ધિના એક અંગ તરીકે જ આ પ્રકરણનું અધ્યયન છે.
સમસ્ત સંસારનો ત્યાગ કરીને સાધુપણાનો સ્વીકાર, આત્મતત્ત્વની સિદ્ધિના ઉદ્દેશથી કરવાનો છે. આત્મતત્ત્વની સિદ્ધિનું પહેલું પગથિયું છે - ભવનો ઉદ્વેગ. ભવના ઉદ્દગીને જ દીક્ષા અપાય, મોક્ષની લાલચ તો પછી લગાડીશું. ભવના રાગીને અહીં (સાધુપણામાં) ઘાલ્યો તેના કારણે જ આજે સાધુપણાનું નખ્ખોદ વળી ગયું. ભવનો રાગી જ્યાં હોય ત્યાં પાપ કર્યા વગર ન રહે. તેને દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ કે ભાવ કશું ન નડે, ભગવાનની આજ્ઞા પણ ન નડે. જેને જેને સુખનો રાગ નડ્યો, તેણે તેણે ભગવાનની આજ્ઞાને નેવે મૂકવાનું કામ કર્યું. સંસારના સુખની ઈચ્છા એ જ ભાવપાપ છે. આ ભાવપાપ જ બીજા ત્રણને (દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળને) ખેંચી લાવે છે. દ્રવ્યક્ષેત્રકાળભાવના કારણે કોઈ પાપ નથી થતાં. પાપ કરવું છે માટે જ દ્રવ્યાદિને સેવીએ છીએ. જો પાપ ન કરવું હોય તો દ્રવ્યનો ત્યાગ કરતાં આવડે, ક્ષેત્રનો, કાળનો કે ભાવનો પણ ત્યાગ કરતાં આવડે છે. વિકથા પણ બધાની સાથે કરે કે માણસ જોઈને કરે ? વિકથાની આલોચના લેવા આવનારને વિકથા કર્યાની આલોચના પછી આપવાની; પૂયા વગર ત્યાં વિકથા કરવા ગયા એની આલોચના પહેલાં આપવાની. ત્યાં ગયા માટે વિકથા નથી કરી ત્યાં જઈને વિકથા કરવી હતી માટે જ ત્યાં ગયા હતા ! પાપના સંયોગોના કારણે પાપ નથી થતું. પાપ કરવાનું મન છે માટે જ સંયોગો ઊભા કરીને પાપ કરીએ છીએ. ભગવાનની આજ્ઞા મુજબની ચર્ચા પાળે તો કોઈ પાપ કરવાના સંયોગો ઊભા ન થાય. કોઈના દબાણથી પાપ નથી થતું મનના કારણે પાપ થાય છે. સ્વ-દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવના કારણે પાપ થાય છે, પરદ્રવ્યાદિના કારણે નહિ. દ્રવ્યાદિ નડતાં નથી, મન નડે છે. દ્રવ્યાદિ જો કાયમ માટે નડ્યા કરતાં હોય તો કોઈ મોક્ષમાં જાય જ નહિ અને કોઈ કાળમાં મોક્ષની સાધના પણ નહિ કરી શકાય ! જે કાળમાં ને ક્ષેત્રમાં લોકો સાતમી નરકે જતા તે કાળમાં ને તે ક્ષેત્રમાં મોક્ષની સાધના કરનારા પણ હતા ને ?
સ0 સાહેબ ! એ કાળમાં ટી.વી. - વિડિયો ન હતા ને ?
શું વાત કરો છો ? જે વખતે દેવોની અવરજવર ચાલુ હતી તે કાળમાં લોકો સાધુપણું પાળતા હતા. કોઈ સુખનાં સાધનો ન હતો માટે સંસાર છોડીને
