________________
નથી જ. પરંતુ એકવાર અજ્ઞાનની ભયંકરતા સમજાઈ જાય અને જ્ઞાનનું અર્થીપણું જાગી જાય તો આ બેય દોષો ટાળવા સહેલા છે. ખરેખર ! પોતાના દોષોની ભયંકરતાનું ભાન અને સાચું ગુણનું અર્થીપણું, એ યોગમાર્ગના પ્રારંભથી યોગમાર્ગની પૂર્ણતા સુધીની યોગ્યતાનો સ્થાયીભાવ છે. આ યોગ્યતાના બળે
જ જીવ ક્રમે કરીને યોગમાર્ગનાં સાધનો મેળવતો જાય છે અને પોતાનો આત્મવિકાસ સાધતો જાય છે. આત્માના વિકાસનો માર્ગ રૂંધાયો હોય તો તેમાં આ યોગ્યતાનો અભાવ જ કારણ છે. એ માન્યા વગર ચાલે એવું નથી. કદાગ્રહીઓની મોટામાં મોટી તકલીફ જ એ છે કે તેઓ પોતાની જાતને અજ્ઞાન માનતા જ નથી. પોતાને નિ:સંશયપણે જ્ઞાની માનતા હોવાથી તેમને પોતાના અજ્ઞાનનું ભાન જ થતું નથી. કદાચ ભાગ્યયોગે તેઓને એવું ભાન કરાવનાર જ્ઞાની મહાત્માનો ભેટો થઈ જાય તોય તેઓ ઊલટી એ જ્ઞાનીની પણ વિટંબણા જ મોટેભાગે કરતા હોય છે. અને કદાચ એવા જ્ઞાનીજન પાસેથી અથવા કુદરતી રીતે જ તેઓના હાથમાં, શુદ્ધ અર્થ(પોતે કરેલા અર્થથી વિપરીત એવો-)ને જણાવનારા આગમના ચોખ્ખા પાઠ આવે તોય તે આગમના શુદ્ધ અર્થને, પોતાના મતિવિકારના પ્રતાપે મરડી નાંખવાનું જ કામ તેઓ કરતા હોય છે. માટે જ આપણે ‘મધ્યસ્થ’ વગેરે પદોના વાસ્તવિક અર્થને સમજવા માટે આટલી આગમાનુસારી વિચારણા કરી લેવી છે.
મધ્યસ્થપણું એ જ્ઞાનપ્રાપ્તિની પૂર્વાવસ્થા છે. તે લોકોને રાજી રાખવા માટે નથી, તાત્ત્વિક પક્ષને કેળવવા માટે છે. જે જ્ઞાની છે તેને કોઈ ચિંતા નથી. કારણ
કે તે પોતાના જ્ઞાનના પ્રતાપે ગમે ત્યાંથી માર્ગ કાઢી લેશે. પરંતુ જે અજ્ઞાની છે તે જાણવા પહેલાં ક્યાંય ઢળી ન પડે માટે મધ્યસ્થતા રાખે. જ્ઞાનનો અર્થી જ્ઞાનની દિશામાં પ્રયત્ન કરે ત્યારે જ્ઞાનપ્રાપ્તિ માટેના બધા માર્ગ ખુલ્લા રાખે. જ્યાં સુધી ખબર ન પડે ત્યાં સુધી સાચા અને ખોટા - બંન્નેના સંપર્કમાં રહે. પણ આ બધું, સાચું-ખોટું સમજાયું નથી ત્યાં સુધી. સાચા-ખોટાનું જ્ઞાન થયા
પછી ખોટાને છોડવા અને સાચાને અપનાવવા ક્ષણનો પણ વિલંબ ન કરવો એ સાચી મધ્યસ્થતા. ખોટાનું જ્ઞાન થયા પછી પણ 'આપણા છે (અથવા આપણું છે) માટે વળગી રહેવું' આવું જે ન કરે એ ખરો મધ્યસ્થ, અને એવા જ તાત્ત્વિક પક્ષપાત કેળવી શકે. ઘણા લાંબા કાળથી પોતે મજબૂત કરેલી માન્યતાને પણ ખોટી તરીકે સમજાયા પછી તે જ ક્ષણે દૂર કરવાની તૈયારી હશે તો તત્ત્વ પમાશે.
સાચું સમજાયા પછી પણ જેઓ તત્ત્વનો પક્ષપાત કરતા નથી તેઓ મધ્યસ્થતાનો ડોળ કરનારા એક પ્રકારના કદાગ્રહી જ છે. જ્ઞાનપ્રાપ્તિ પૂર્વે જે મધ્યસ્થતા ગુણરૂપે લેખાય, જ્ઞાનપ્રાપ્તિ પછી તે જ મધ્યસ્થતા દોષરૂપે ગણાય છે. લોકવ્યવહારમાં પણ, કારણની કિંમત કાર્ય કરી આપે ત્યાં સુધી જ મનાય છે. ઝડપથી માર્ગ કાપવા માટે રાખેલો ઘોડો પણ મહેલ સુધી પહોંચવા કામ લાગે. મહેલમાં જતી વખતે તો એ ઘોડાને બહાર જ મૂકીને જવાનું હોય. ઘોડો કામનો ખરો પણ રસ્તામાં, ઘરમાં નહિ. તેમ અહીં પણ સમજી શકાશે કે મધ્યસ્થતા પણ તત્ત્વનું જ્ઞાન મેળવવા પૂરતી જ રાખવાની છે. જ્ઞાન મળી ગયા પછી પણ ‘આ વાત પણ વિચારવા જેવી છે.' એવું બોલે તે બોદા માણસ છે. તત્ત્વ સમજાયા પછી તો તત્ત્વનો અભિનિવેશ એ જ ગુણ. તે અભિનિવેશને દૃષ્ટિરાગ ન કહેવાય. જેમ ‘મધ્યસ્થ’ પદનો મનફાવતો અર્થ કરનારા છે તેમ મધ્યસ્થતાના ફળરૂપે જે તાત્ત્વિક પક્ષપાતની પ્રાપ્તિ થાય છે તેને પણ દષ્ટિરાગ તરીકે ઓળખાવનારા ‘વિદ્વાનો' આજે છે. માટે તાત્ત્વિક પક્ષપાત અને દષ્ટિરાગનો ભેદ પણ સમજી લેવા જેવો છે. તત્ત્વ સમજવાનો પ્રયત્ન ટાળે તે દૃષ્ટિરાગી, તત્ત્વ સમજવા પ્રયત્ન કરે તે મધ્યસ્થ અને તત્ત્વ સમજાઈ ગયા પછી તત્ત્વ પ્રત્યે દૃઢ શ્રદ્ધા જેને જાગે તે તાત્ત્વિકપક્ષપાતી. દૃષ્ટિ એટલે માન્યતા, તેની પ્રત્યે આંધળો રાગ તે દૃષ્ટિરાગ. આવો દૃષ્ટિરાગ ખરાબ છે, માટે તે નથી જોઈતો. પરંતુ સારાસારના વિવેકરૂપ જે દિષ્ટ છે, તે દૃષ્ટિનો રાગ તો જોઈએ છે. સારાસારના વિવેક વગરનો રાગ તે દૃષ્ટિરાગ. સારાસારના વિવેકવાળો રાગ તે તાત્ત્વિક પક્ષપાત. દૃષ્ટિરાગી અને તત્ત્વિક પક્ષપાતીનું વર્તન એકજેવું લાગે. દિષ્ટરાણી જેમ બધા પક્ષને ન સ્વીકારતાં એક પક્ષને માનનારો હોય છે તેમ તાત્ત્વિકપક્ષપાતી પણ એક જ પક્ષને સ્વીકારનારો હોય છે. પરંતુ દૃષ્ટિરાગી કોઈ પણ જાતની વિચારણા કર્યા વગર (અથવા તો વિચારણા કરીને પણ) માત્ર પોતાની માન્યતારૂપ એક પક્ષને પકડી રાખનારો છે, જ્યારે તાત્ત્વિક પક્ષપાતી દરેક રીતે વિચારણા કર્યા બાદ સાચી માન્યતારૂપ એક પક્ષને વળગી રહેનારો હોય છે. બંનેની અવસ્થા એકજેવી દેખાવા છતાં એક અજ્ઞાનની પરાકાષ્ઠા છે અને બીજી જ્ઞાનની પરાકાષ્ઠા છે. ગુણઠાણાની દૃષ્ટિએ વિચારીએ તો પહેલે ગુણઠાણે અજ્ઞાનમૂલક અને રાગમૂલક પક્ષપાત છે જ્યારે ચોથેથી આગળ જ્ઞાનમૂલક અને તત્ત્વમૂલક પક્ષપાત હોય છે. વસ્તુસ્વરૂપનું જ્ઞાન થયા બાદ ‘તમ્ કૃત્યમેવ (આ વસ્તુ, આ પ્રમાણે જ છે)' આવી જે શ્રદ્ધા તેનું નામ તાત્ત્વિક પક્ષપાત.
