Yogbindu Vachna

Author(s): Chandraguptasuri
Publisher: Anekant Prakashan Jain Religious

Page 7

સાધુ થવું હશે તો યોગમાર્ગની પ્રીતિ કેળવ્યા વગર નહિ ચાલે. આ યોગમાર્ગની પ્રાપ્તિનો ઉપાય એક જ છે કે : પુણ્ય ઉપરથી નજર ખસેડવી, સુખ સામે નજર કરવી જ નહિ, સુખને નોંતરવું નહિ અને દુઃખને નોંતર્યા વગર રહેવું નહિ. યોગમાર્ગે ચાલનારાં સાધુ-સાધ્વી પણ પરિસહ વેઠવા માટે તત્પર જ રહે. પરિસહ ન આવે તો ચિંતા થાય કે અનુકૂળતામાં પડ્યા રહીશું ને લેપાઈ જઈશું તો મરી જઈશું. માટે દુ:ખ પડે એ રીતે જીવવું છે. જ્યાં લોકો આદર-સત્કાર આપે ત્યાં સાધુપણું પાળી નહિ શકાય. માટે ત્યાં નથી રહેવું. આવા પ્રકારના વિચાર જે સાધુ થયા પછી ન આવે તો યોગમાર્ગમાં આવેલાનું પતન થતાં વાર ન લાગે. ખૂબ જ સાવધ રહીએ અને અપ્રમત્તપણે જીવીએ તો જ યોગમાર્ગમાં ટકી શકાય.
આ રીતે યોગબિન્દુ ગ્રંથની શરૂઆત કરતાં પહેલાં ત્રણ શ્લોકથી, યોગમાર્ગના પ્રણેતાની સ્તવના કરીને, યોગગ્રંથની રચનાનું પ્રયોજન જણાવીને અને યોગમાર્ગની પ્રીતિનું મહત્ત્વ સમજાવીને હવે ગ્રંથકારશ્રી મૂળગ્રંથની શરૂઆત કરતાં ફરમાવે છે કે
नत्वाऽऽद्यन्तविनिर्मुक्तं शिवं योगीन्द्रवन्दितम् । योगबिन्दं प्रवक्ष्यामि तत्त्वसिद्ध्यै महोदयम् ।।१।।
આદિ અને અન્તભાવથી રહિત તેમ જ ગણધરાદિ મહામુનિઓથી વંદાયેલા નિરુપદ્રવ અવસ્થારૂપ મોક્ષને પામેલા મુક્તાત્માને નમસ્કાર કરીને, મોક્ષના સુખને પ્રાપ્ત કરાવનાર યોગબિંદુ નામના (આ) પ્રકરણને આત્માદિતત્ત્વોના શુદ્ધ સ્વરૂપની પ્રતીતિ કરવા-કરાવવાના આશયથી હું કહીશ.
જે મોક્ષના સુખની પ્રાપ્તિ માટે ગ્રંથકારશ્રીએ આ યોગબિંદુ પ્રકરણની રચના કરી છે તે મોક્ષની અનન્તસુખમયતા જણાવતાં પહેલાં તેઓશ્રીએ સંસારનીસંસારના સુખની-અનંતદુ:ખમયતા સમજાવવાનું કામ કર્યું છે. સંસારનું સુખ આદિ અને અંતવાળું છે એ જ મોટું દુ:ખ છે. જ્યાં સુધી સંસારના સુખની અનંતદુ:ખમયતા ન સમજાય ત્યાં સુધી મોક્ષની અનંતસુખમયતાની કલ્પના પણ આવવી શક્ય નથી. ભવ પ્રત્યે નફરત ન જાગે તો શિવ પ્રત્યે પ્રેમ ન જાગે. સંસારના સુખની અને સંસારની ભયંકરતા સમજાઈ નથી માટે જ મોક્ષનો પુરુષાર્થ અટકી પડ્યો છે. શાસ્ત્રકારો ગમે તેટલી લાલચ આપે તોપણ સંસારના સુખમાં જ સંતોષ માનનારાને મોક્ષની લાલચ લાગતી નથી, પછી ભલે ને એ સુખ
ભોગવતી વખતે દુઃખ આવે ! સુખની લાલચે એ દુ:ખ વેઠવાનો પણ અભ્યાસ પડવાના કારણે એમાં દુ:ખજેવું લાગતું નથી. વર્તમાનમાં સંતોષપ્રધાન જીવન જીવનારાને આ એક મોટી તકલીફ છે કે અહીં (સંસારમાં) દુઃખજેવું કશું લાગતું નથી. સંસાર ભંડો લાગી જાય તો અનન્તજ્ઞાનીઓનો અડધો પુરષાર્થ તો સફળ થયો ગણાય. જેને સંસારનું સુખ ભૂંડું લાગે તેનું મોક્ષનું પ્રયાણ અટકે નહિ. વર્તમાનમાં આપણા વિકાસનું પગથિયું રોકાયું છે તેનું કારણ, આપણું વર્તમાનનું સંતોષપ્રધાન જીવન છે. વર્તમાન સુખમાં સંતોષ છે, તેના કારણે જ સંસારમાં કશું ખરાબ નથી લાગતું. પોતાના ઝુંપડામાં જ સંતોષ માનનારા, લોકોના મહેલ જોઈને પોતાનું ઝૂંપડું તોડી નથી નાંખતા - એવી આપણી હાલત છે. તુચ્છઅસાર સુખમાં સંતોષ માનવાના કારણે જ અનંતજ્ઞાનીઓના નિરાબાધ સુખની વાત સાંભળવા છતાં પણ એ સુખને છોડવા તૈયાર નથી થતા. ઝૂંપડામાં અસંતોષી હોય તે મહેલ બનાવવા મહેનત કર્યા વગર રહેતા નથી, તેમ અહીં પણ સંસારના સુખમાં અસંતોષ અનુભવાય તો નિરાબાધ મોક્ષના સુખની પ્રાપ્તિ માટેનો પ્રયત્ન કર્યા વગર ન રહે. સંસારમાં જે મજા લાગે છે તે સંસારમાં સુખ અનુભવાય છે. માટે નહિ, પરંતુ અનુભવાતા તુચ્છ પણ સુખમાં સંતોષ છે એથી મજા આવે છે. આ માની લીધેલી મજા જીવને આત્માના વાસ્તવિક સુખથી દૂર રાખે છે. અહીંના સુખમાં જે સંતોષની લાગણી છે તે એકવાર મરી જાય તો તાત્ત્વિકસુખની - શુદ્ધ આત્મતત્ત્વની - પ્રતીતિ કરવાનો માર્ગ ખુલ્લો થાય, એ આશયથી જ આ ગ્રંથની આદિમાં સંસારના સુખનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ સમજાવવા દ્વારા શુદ્ધ આત્મતત્ત્વનું સ્વરૂપ ગ્રંથકારશ્રીએ વર્ણવ્યું છે. સકલ ધર્માનુષ્ઠાનની ઉપાસના પણ ત્યારે જ સફળ બને કે જ્યારે તે આત્મતત્વની સિદ્ધિ કરાવી આપે. અન્યદર્શન કરતાં આ દર્શનની મહત્તા પણ એના કારણે જ છે કે અન્યદર્શનમાં શુદ્ધ આત્મતત્ત્વમોક્ષની સિદ્ધિ (પ્રાપ્તિ થતી નથી, જ્યારે વીતરાગ પરમાત્માના શાસનમાં જ મોક્ષની પ્રાપ્તિ થઈ શકે છે. મળેલા સુખમાં સંતોષ રાખવાની વાતો કરનારા ક્યારેય મોક્ષમાર્ગનું મંડાણ નહિ કરી શકે. મળેલા સુખને પણ છોડવાની તૈયારી થશે ત્યારે મોક્ષની સાધના શરૂ થશે. જેઓ મળેલામાં સંતોષ રાખવાના પાઠ ભણાવે છે તેઓ આ સંસારમાં જ લોકોને સ્થિર કરવાનો પ્રયત્ન કરે છે.
જ્યારે શાસ્ત્રકારોનો પ્રયત્ન આ સંસારમાંથી કઈ રીતે છુટાય - એ માટેનો છે. તેથી જ મોક્ષપ્રાપ્તિનો સાચો ઉપાય માત્ર આ શાસ્ત્રોમાંથી જ મળે છે. ‘વીતરાગ