Sangit Natya Rupavali

Author(s): Vidya Sarabhai Nawab
Publisher: Sarabhai Manilal Nawab

Page 57

૧૭
ઉત્સેપમ્ : પ્રવેગક્ષતિ અનુક્રમે કે એકીસાથે ભ્રમર ઉંચી કરવી તે. પાતનમ્ : અનુક્રમે કે એકીસાથે ભ્રમર નીચી કરવી તે. બ્રૂકુટિ : અને ભ્રમરનાં મૂળ એકસાથે ઉંચે ચડાવવાં તે. ચતુરમ્ ! સહેજ તાણેલી, ચલાયમાન, મધુર શૈાલિત ભ્રમર, કુજિતમ્ : સસ્હેજ મૃદુ ભાગ કરી અને ભ્રમર એકબીજીની પાસે આણુવી તે, રેચિતમ : એક ભ્રમરના લલિત ઉત્કૃપ, સહુજમ્ : સ્વાભાવિક ભ્રમર.
આ બધાં ભ્રૂકુટિકર્મના વિનિયેગ નીચે પ્રમાણે કરવાના કશે છે :
ઉલ્લેષ્મ : નમ ચેષ્ટા, શ્રવણુ, દર્શન, લીલા, વિત્ત, સતા, ક્રોધ, હ, અદ્દભુત વગેરેમાં, પાતનમ : અસૂયા, જુગુપ્સા, હ, નિદ્રા ઈત્યાદિમાં. ભ્રૂકુટિ : અસાધારણુ રૌદ્રમાં, ચતુરમ્ : શ’ગાર, વિલાસ, લીલા, સૌમ્યતા, રસ, રૂપ, ગંધ વગેરેમાં, તેમજ ‘કુદૃષ્ઠિતમ્’-કુજિતમ્ આદિ સ્રીભાવામાં રચિતમ્ : ઢાલન, નૃત્ય વગેરેમાં સહજમ : અન્ય ભાવમાં.
પ્રસ્તુત સાને ભ્રૂકુટિકનાં ચિત્રા “ શ્રીકાલિકાચાર્ય કથા સંગ્રહ ’* ૭૪માં પ્રસિદ્ધ થઈ ગએલ હાવાથી, તે ચિત્રા અહીં પ્રસિદ્ધ કરવાનું ઊંચત તેનાં નામા ગુજરાતી ભાષામાં આ પ્રમાણે આપેલાં છે અને ચિત્રકારે દરેક લખેલ છેઃ ચિત્ર ૬૮ : સહજાદૃષ્ટિ, ચિત્ર ૬૯: પતિતા દૃષ્ટિ, ચિત્ર ૭૦ : રચિતા દૃષ્ટ, ચિત્ર છર : નિકુચિત દૃષ્ટિ, ચિત્ર ૭૩ : ભ્રકુટિ દૃષ્ટિ અને ચિત્ર ૪ : ચતુરા દૃષ્ટિ.
નામના ગ્રંથમાં ચિત્ર ૬૮ થી માન્યું નથી. પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં ચિત્ર ઉપર ભ્રના બદલે દૃષ્ટિ ઉદ્ઘિમા દૃષ્ટિ, ચિત્ર ૧ :
મસ્તક :
મસ્તકનાં જુદાં જુદાં તેર ચલના છે, તે આ પ્રમાણે : (૧) આકપિત, (૨) કૅપિત, (૩) ધૂત, (૪) વિધૂત, (૫) પરિવાહિત, (૬) આદ્યૂત, (૭) અવધૂત, (૮) અચિત, (૯) નિહુચિત, (૧૦) પરાવૃત્ત, (૧૧) કુક્ષિસ, (૧૨) અધેાગત, (૧૩) લેાલિત. એમનાં લક્ષો આ પ્રમાણે છે;
કપિત : મંદ કંપન (ઉપર નીચે). પિત : અધિક કાઁપન (ઉપર નીચે). ધૃત : પાર્શ્વ કપન (બંને બાજુ). વિદ્યુત : ત્વરિત કંપન (ધ્રુજવું). પિરવાહિત : અનુક્રમે ડાબે જમણે કરવું. આધૃત : ઉપરની તરફ ત્રાંસું. અવધૂત : કપન. અચિત : એક તરફ ફેરવેલું મસ્તક નિહચિત : ખભા ઉંચા અને દાબેલી ડાકવાળુ. મસ્તક. પરાવૃત્ત : પરાવૃત્તાનુકરણુ (પાછા વળતા ઢાઈ એ તેમ મસ્તકથી અનુકરણ કરવું તે). ક્ષિપ્ત : ઉ મુખ-ઉંચે રાખેલું મસ્તક અધેાગત : અધમુખ-નીચે ઢળેલું મસ્તક, લેાલિત : ચોતરફ ફરતું મસ્તક
તેમને વિનિયોગ શાસ્ત્રમાં આ પ્રમાણે કરવાને! કહ્યો છે :
કપિત : ઉપદેશ, પૃચ્છા, ભાષણ, વસ્તુનિર્દેશ, મેલાવવું વગેરેમાં. કતિ : રોષ, વિતર્ક, પૃચ્છા, વ્યાધિ, અમર્ષ ઇત્યાદિમાં. ધૂત : વિષાદ, વિસ્મય, પાર્શ્વ-અવદ્યાકન ઇત્યાદિમાં. વિધૂત : શીતગ્રસ્ત, ભયભીત, ત્રાસ, જ્વર અને મધપાનમાં. પરિવાહિત : વિસ્મય, હ, સ્મરણુ, અમ, વિચાર, વિલાસ, સંતાડવું વગેરેમાં. ધૂત : ગવ, ઇચ્છાદન, ઉધ્ધ નિરીક્ષણ ને લાયકાત બતાવવામાં. અવધૂત : સંદેશ, સંભાષણુ, આલાપ ઇત્યાદિમાં, અંચિત: વ્યાધિગ્રસ્ત, મૂર્છિત, ચિંતા, દુ:ખ ઇત્યાદિમાં, નિહુચિત : ગર્વ, વિલાસ, લલિત, બિમ્બાક, માન, ફિલ, કિંચિત્ વગેરે સ્ત્રી ભાવામાં, પરવ્રુત્ત : મુખ પાછું ખેંચવામાં, પૂછનારને જોવામાં ઉક્ષિપ્ત : ઉષ્ણ નિરીક્ષણુ, ઉંચી કે દિવ્ય વસ્તુ ગ્રહણ કરવામાં. અધેાગત : લજ્જા, પ્રણામ અને દુઃખમાં લાલિત : મૂર્છા, વ્યાધિ, મદ, આવેશ, નિદ્રા આદિમાં.
પ્રસ્તુત તેરે મસ્તકનાંચલના ઉપરાંત બીન ત્રણ ભેદ સાથે શિોભેદનાં કુલ સેાળ ચિત્રા પશુ દ્મ શ્રીકાલિકાચા કથા સંગ્રહ ”માં × તેના ગુજરાતી નામા સાથે આ પ્રમાણે છપાએલાં છે?---
* શ્રી જૈનક્લા સાહિત્ય સશોધક કાર્યાલય સિરિઝ ન. ૩. ઇ॰ સ૦ ૧૯૪૯ પાનું ૮૧૮૨
× શ્રી જૈન કલા સાહિત્ય સરોધક કાર્યાલય સિરિઝ નં. ૩, ૪૦ સ× ૧૯૪
પ્
"Aho Shrutgyanam"