Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહો શ્રુતજ્ઞાનમ્ ગ્રંથ જીર્ણોદ્ધાર – સંવત ૨૦૬૬ (ઈ. ૨૦૧૦).
શ્રી આશાપૂરણ પાર્શ્વનાથ જૈન જ્ઞાનભંડાર - સંયોજક- બાબુલાલ સરેમલ શાહ હીરાજૈન સોસાયટી, રામનગર, સાબરમતી, અમદાવાદ-૦૫. (મો.) ૯૪૨૬૫૮૫૯૦૪ (ઓ) ૨૨૧૩૨૫૪૩ (રહે.) ૨૭૫૦૫૭૨૦
પૃષ્ઠ
296
160
164
202
48
306
322 668
516
268
456
420
१४.
638 192
428
070
406
પ્રાયઃ જીર્ણ અપ્રાપ્ય પુસ્તકોને સ્કેન કરાવીને સેટ નં.-૨ ની ડી.વી.ડી.(DVD) બનાવી તેની યાદી
या पुस्तat परथी upl stGnels sरी शाशे. ક્રમ પુસ્તકનું નામ
ભાષા કર્તા-ટીકાકાર-સંપાદક 055 | श्री सिद्धहेम बृहद्दति बृदन्यास अध्याय-६
पू. लावण्यसूरिजीम.सा. 056 | विविध तीर्थ कल्प
पू. जिनविजयजी म.सा. 057 ભારતીય જૈન શ્રમણ સંસ્કૃતિ અને લેખનકળા
| पू. पूण्यविजयजी म.सा. 058 | सिद्धान्तलक्षणगूढार्थ तत्वलोकः
श्री धर्मदत्तसूरि 059 | व्याप्ति पञ्चक विवृति टीका
श्री धर्मदतसूरि 06080 संजीत राममा
श्री मांगरोळ जैन संगीत मंडळी 061 | चतुर्विंशतीप्रबन्ध (प्रबंध कोश)
सं श्री रसिकलाल हीरालाल कापडीआ 062 | व्युत्पतिवाद आदर्श व्याख्यया संपूर्ण ६ अध्याय
| श्री सुदर्शनाचार्य 063 | चन्द्रप्रभा हेमकौमुदी
पू. मेघविजयजी गणि 064 | विवेक विलास
सं/४. श्री दामोदर गोविंदाचार्य 065 | पञ्चशती प्रबोध प्रबंध
सं | पू. मृगेन्द्रविजयजी म.सा. 066 | सन्मतितत्वसोपानम्
पू. लब्धिसूरिजी म.सा. 067 | 6:शभादीशुशनुवाई
पू. हेमसागरसूरिजी म.सा. 068 | मोहराजापराजयम्
सं पू . चतुरविजयजी म.सा. 069 | क्रियाकोश
सं/हिं श्री मोहनलाल बांठिया | कालिकाचार्यकथासंग्रह
| सं/Y४. | श्री अंबालाल प्रेमचंद 071 | सामान्यनिरुक्ति चंद्रकला कलाविलास टीका
श्री वामाचरण भट्टाचार्य 072 | जन्मसमुद्रजातक
सं/हिं श्री भगवानदास जैन | 073 | मेघमहोदय वर्षप्रबोध
सं/हिं | श्री भगवानदास जैन 074 | सामुदिइनi uiय थी
४.
श्री हिम्मतराम महाशंकर जानी 0758न यित्र supम ला1-1
४. श्री साराभाई नवाब 0768नयित्र पद्मसाग-२
४. श्री साराभाई नवाब 077 | संगीत नाटय ३पावली
४. श्री विद्या साराभाई नवाब 078 मारतनां न तीर्थो सनतनुशिल्पस्थापत्य
१४. श्री साराभाई नवाब 079 | शिल्पयिन्तामलिला-१
१४. श्री मनसुखलाल भुदरमल 080 दशल्य शाखा -१
१४. श्री जगन्नाथ अंबाराम 081 | शिल्पशाखलास-२
१४. श्री जगन्नाथ अंबाराम 082 | शल्य शास्त्रला1-3
| श्री जगन्नाथ अंबाराम 083 | यायुर्वहनासानुसूत प्रयोगीला-१
१४. पू. कान्तिसागरजी 084 ल्याएR8
१४. श्री वर्धमान पार्श्वनाथ शास्त्री 085 | विश्वलोचन कोश
सं./हिं श्री नंदलाल शर्मा 086 | Bथा रत्न शास-1
श्री बेचरदास जीवराज दोशी 087 | Bथा रत्न शा1-2
श्री बेचरदास जीवराज दोशी 088 |इस्तसजीवन
| सं. पू. मेघविजयजीगणि એ%ચતુર્વિશતિકા
पूज. यशोविजयजी, पू. पुण्यविजयजी સમ્મતિ તર્ક મહાર્ણવાવતારિકા
| सं. आचार्य श्री विजयदर्शनसूरिजी
308
128
532
376
374
538
194
192
254
260
238
260
114
910
436
336
४.
230
322
089
114
560
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
“અહો શ્રુતજ્ઞાનમ” ગ્રંથ જીર્ણોદ્ધાર ૭૭
'સંગીત નાટ્ય રૂપાવલી |
: દ્રવ્યસહાયક :
કચ્છવાગડ દેશોદ્ધારક અધ્યાત્મયોગી પ.પૂ. આ. શ્રી કલાપૂર્ણસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના શિષ્યરત્ન
ગચ્છનાયક મધુરભાષી પ.પૂ. આ. શ્રી કલાપ્રભસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના આજ્ઞાવર્તિની પૂજ્ય સાધ્વીજી શ્રી વિક્રમેન્દ્રાશ્રીજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી વિદ્યુત-વિક્રમ આરાધના ભવનમાં આરાધના કરનાર શ્રી માણીભદ્ર ફ્લેટની શ્રાવિકાઓના જ્ઞાનખાતાના
ઉપજમાંથી બનાવેલ છે.
: સંયોજક :
શાહ બાબુલાલ સરેમલ બેડાવાળા
શ્રી આશાપૂરણપાર્શ્વનાથ જૈન જ્ઞાન ભંડાર શા. વિમળાબેન સરેમલ જવેરચંદજી બેડાવાળા ભવન
હીરાજેન સોસાયટી, સાબરમતી, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૫ (મો.) ૯૪૨૬૫૮૫૯૦૪ (ઓ.) ૨૨૧૩૨૫૪૩ (રહે.) ૨૭૫૦૫૭૨૦ સંવત ૨૦૬૯ ઈ.સ. ૨૦૧૦
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનલ્લા સાહિત્ય સશેધન સિરીઝ પુષ્ય ૧૫ મું
સંગીત-નાટ્ય-રૂપાવલિ
સંપાદિકા : કુમારી વિદ્યા સારાભાઈ નવાબ, એમ. એ.
આ ગ્રંથમાં પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવેલાં સઘળાંયે ચિત્રે પ્રથમ વખત જ અહીં
પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવેલાં છે.
પ્રકાશક :
સં. ૨૦૧૯ ] સારાભાઈ મણિલાલ નવાબ: અમદાવાદ ૧ [ ઈ. ૧૯૬૧
Printed in India.
"Aho Shrutgyanam
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્રંથ સ્વામિત્વના સવ હેમ પ્રકાશકને સ્થાયીન
ત્રણુસા વ્રતમાં મર્યાદિત આ પડેલી આવૃત્તિની આ પ્રતબિંધત છે,
મુદ્રકઃ સુરેશચંદ્ર પાપટલાલ પરીખ-ધી ડાયમ`ડ જ્યુબિલી (પ્રન્ટિંગ પ્રેસ, સલાપેસ રાડ, અમદાવાદ-૧ ચિત્રāટા તથા જેકેટ વગેરેનાં મુદ્રક : જયતીલાલ શૈલતસિંહ રાવત, દીપક મિન્ટરી, રામપુર, અમદાવાદ-૧. પ્રકાશકઃ સારાભાઈ મણિલાલ નવાખ-માંડવીની પેદળ-છામાવની પાળ, અમદાવાદ,
"Aho Shrutgyanam"
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિવેદન
।। श्री वीतरागाय नमः ॥ થઈા ઈચા નાટક કરતાં દાદાને દરબાર રે. રાવણ રાયે નાટક કીધું અષ્ટાપદ ગિરિ ઉપર રે,
સમકિત દષ્ટિ તેહ વખાણે તીર્થકર ૫દ બાંધ્યું છે. થેઈયા પ્રભુ સન્મુખ નૃત્ય કરવાથી તીર્થકર નામકર્મ બંધાય છે; એ બાબતની ઉપરની પંક્તિઓ સાક્ષી પૂરે છે. આજે પણ જિન મંદિરમાં પુરુષે તથા સ્ત્રીઓ ચામર વગેરે લઈને ઉપરની પંક્તિઓ બોલતાં
લતાં નૃત્ય કરે છે. જે બતાવે છે કે પ્રાચીન સમયથી જૈન સમાજમાં સંગીત અને નૃત્યને બહુ મહત્વનું સ્થાન પ્રાપ્ત થએલ છે.
જૈન સમાજમાં આજે સંગીત તથા નાટય વિષયમાં ખૂબ ઉડે રસ જાગૃત થએલે દેખાય છે અને દરેક શહેરમાં મહેલે મહેલે આવક તથા શ્રાવિકા પૂજાઓ વગેરે ભણાવતી વખતે સંગીત સાથે નૃત્ય પણ કરે છે. મારા આ ગ્રંથમાંનાં ચિત્રો સંગીત અને નૃત્યમાં રસ લેનાર ભાઇઓ તથા બેનેને કાંઈ પણ પ્રેરણા આપશે તો મારે આ પ્રયાસ સફળ થએલે લેખીશ. - ઈ. સ. ૧૫૮ માં શ્રી જૈન ચિત્રકલ્પમ (ગ્રંથ બીજા)ના નિવેદનમાં જણાવ્યા પ્રમાણે અમદાવાદના દેવશાના પાડામાં આવેલા દયાવિમલજી શાસ્ત્રસંગ્રહની અપ્રતિમ ચિત્રકળાવાળી જગવિખ્યાત સુવર્ણાક્ષરી હસ્તમતમાં સંગીતશાસ્ત્રના ગ્રામ, સ્વર, અતિ, મૂછના અને તાનનાં ચિત્રો, તથા “નાટયશાસ્ત્રના હસ્તકની મુદ્રાઓ, નૃહસ્તની મુદ્રાઓ અને ભેમચારી, આકાશચારી, દેશીચારી (મચારી તથા આકાશચારી)નો રૂપનાં જે ચિત્રો આપવામાં આવેલાં છે, તે આ ગ્રંથમાં પ્રથમવાર જ પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવેલ છે. આ રૂપનું વિગતવાર વર્ણન પણ મારી પુત્રી કુમારી વિદ્યા સારાભાઈ નવાબે વાચનાચાર્ય સુધાલશ ગણિ વિરચિત “સંગીતપનિષત્સા દ્ધાર' તથા સારંગદેવ વિચિત “સંગીત રત્નાકર ” ગ્રંથ ઉપરથી સંગીત તથા નાટયશાસ્ત્રના પ્રેમી સજજને માટે આપેલું છે.
આશા રાખું છું કે મારા આજ સુધીનાં ગ્રંથને જનતાએ જે રીતે ઉત્તેજન આપેલ છે, તેવી જ રીતે આ ગ્રંથને પણ ઉત્તેજન આપીને મને ઉપકૃત કરશે.
મારા આ ગ્રંથ પ્રકાશન કાર્યમાં જે જે મુનિરાજે તથા કલાપ્રેમી સજજનો તરફથી પ્રત્યક્ષ અગર પરોક્ષરૂપે મને સહાય મળી હોય તેઓને પણ અત્રે હું આભાર માનું છું.
સંવત ૨૦૧૯ ના માગશર વદી ૧૦ ને શુક્રવાર માંડવીની પળમાં, છીપ માવજીની પિાળ,
- અમદાવાદતા. ૨૧-૧૨-૧૯૬૨
સારાભાઈ મણિલાલ નવાબ
"Aho Shrutgyanam
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના
ઈ. સ. ૧૯૬૧માં એમ. એ. પાસ કર્યા પછી મારા પૂજય પિતાશ્રીની છત્રછાયા નીચે અમદાવાદના દેવશીના પડામાં આવેલ “શ્રી દયાવિમલજી શાસ્ત્રસંગ્રહ 'ની જગવિખ્યાત કલાસામગ્રી તથા
ભારતીય સંગીત તથા નાટયશાસ્ત્રને લગતા વિવિધ રૂપવાળી સુવર્ણાક્ષરી કલ્પસૂત્રની હસ્તપ્રતના પ્રત્યેક પાને બંને હાંસિયાઓમાં આપેલા ચિત્રને લગતાં ચિત્રકારે લખેલાં નામ સાથેનાં ચિત્રો, તેને લગતા વર્ણન સાથે આ ગ્રંથમાં પ્રસિદ્ધ કરવા માટે આ પ્રથમ જ પ્રયાસ છે.
આ ચિત્રો જોતાં મને લાગે છે કે એક વખતે ગુજરાતના જેનોને સંગીત અને નાટય ઉપર ખૂબ જ પ્રેમ હશે અને તે વખતે આ કળા ગુજરાતમાં ખૂબ વિકસી હશે. જ્યાં સુધી મારી યાદશક્તિ પહોંચે છે ત્યાં સુધી મને લાગે છે કે ભારતના કોઈ પણ પ્રદેશમાં સંગીત અને નાયુને લગતાં રૂપાનાં ચિત્રો આટલી મોટી સંખ્યામાં મળી આવ્યો નથી. કેટલાંક રૂપો તો આ ચિત્રાવલીમાં પ્રથમ વાર જ સ્થાન પામ્યા છે.
આ ચિત્રાવલીનાં ચિત્રો મને લાગે છે કે મૂળ કઈ સંગીત અને નાટયને લગતા લુપ્ત થએલ ગ્રંથને આધારે ચતરાયેલાં છે, ઘણું તપાસ કરવા છતાં એ ગંધ હજી સુધી ઉપલબ્ધ ન થતાં મેં વાચનાચાર્ય સુધાકલશ (ગણિ) રચિત “સંગીત પનિષત્ સારોદ્ધાર” (ગાયકવાડ એરિએન્ટલ સીરીઝ. ઈ. સ. ૧૯૬૧) તથા સારંગદેવ રચિત “સંગીત રત્નાકર” (આનંદાશ્રમ સંસ્કૃત ગ્રંથાવલિ ઈ. સ. ૧૯૪૨)માં આપેલ સંસ્કૃત કોને આધારે ચિત્રનું વર્ણન કરવા યથાશકર્થ પ્રયત્ન કર્યો છે. સાથે સાથે ચિત્રનાં પાત્રોના પહેરવેશમાં વપરાયેલ રંગની તથા હાથમાં ધારણ કરેલાં વાદ્યો વગેરેની માહિતીઓ આપવાને પણ પ્રયાસ કર્યો છે.
આ ચિત્રોમાં “ભરત નાટયશાસ્ત્ર માં આપેલાં ચાર વિધાનનાં રૂપો ઉપરાંત નાટ્યશાસ્ત્રમાં સ્થાન નહિ પામેલ કાહલ વગેરે ગ્રંથકાએ વર્ણવેલ દેશચારી (૩૫ મચારી, અને ૧૯ આકાશચારી)નાં રૂપે પણ આપવામાં આવેલાં છે.
આ ચિત્રાવલીમાં નૃત્તહરસ્ત–પ્રકાર તથા ચાર વિધાનનાં કેટલાંક રૂપે એવી રીતે રજૂ કરેલાં છે કે આપણી નજર સમક્ષ ચિત્રકાર નર્તકીઓની હારમાળા જશે રજૂ કરતે ન હૈય તેવો ભાસ થાય છે.
હું માનું છું કે દેલવાડા તથા કુંભારિયાજી વગેરે જેન મંદિરની છત તથા સ્તંભ ઉપર કંડારાપેલાં નૃત્યને લગતાં વિવિધ રૂપે નાટ્યશાસ્ત્રનું કયું સ્વરૂપ રજૂ કરે છે તે જાણવા માટે આ ગ્રંથ એક માર્ગદર્શક બની રહેશે. આજ સુધીના સંગીત અને નાટયશાસ્ત્રનાં રૂપને લગતાં જે કઈ છે પ્રસિદ્ધ થયા છે, તેમાંનાં કઈ પણુ ગ્રંથમાં આટલી વિપુલ સંખ્યામાં ચિત્રો પ્રસિદ્ધ થયાનું મારી જાણમાં નથી.
આ બહુમૂલ્ય હસ્તપ્રત ઈ. સ. ૧૯૩૧ માં મારા પિતાજી (સારાભાઈ નવાબ)ના જોવામાં આવી હતી. ત્યારથી તે હસ્તકતમાં આપવામાં આવેલી કલાસામગ્રીને પ્રસિદ્ધ કરવા માટે તેઓએ પ્રયત્ન કરેલો છે. તે સામગ્રી પૈકી સંગીત અને નાટયને લગતાં ચિત્રોને વર્ણન સાથે પ્રસિદ્ધ કરવાનું કામ મને તેઓએ સુત કરવાથી મેં આ પ્રયાસ આદર્યો છે. આશા રાખું છું કે મારી આ પ્રવૃત્તિને સંગીત અને નાટચકળ માં રસ ધરાવતી જનતા સહર્ષ વધાવી લેશે, અને આ ગ્રંથ ખરીદીને મારી સાહિત્ય પ્રવૃત્તિને ઉત્તેજન આપશે.
આ ચિત્રોનાં વર્ણનમાં ઉપયોગી સંસ્કૃત શ્લોકોની સમજૂતી આપવામાં પિતાના અમૂલ્ય સમયને ભાગ આપી વિદ્વદ્રય મુનિ મહારાજ શ્રી પુણ્યવિજયજી તથા ઉપાધ્યાય શ્રી દક્ષવિજયજીએ મને ઉપકૃત કરી છે, તે માટે હું તેઓશ્રીને તથા મને સાહિત્ય પ્રવૃત્તિમાં જોડાવાની પ્રેરણા આપનાર મારા પિતાશ્રીને તેમ જ આ પુસ્તકનું છાપકામ યથા સમયે સુઘડ રીતે કરી આપવા બદલ ધી ડાયમંડ જ્યુબિલી પ્રિટસ પ્રેસના માલિક શ્રી સુરેશભાઈ પરીખને તથા ચિત્રફલકે સુઘડ રીતે છાપી આપવા માટે દીપક પ્રિન્ટરીના માલિક શ્રી જયંતિલાલ રાવતને આભાર માનવાની આ તક લઉં છું.
કુમારી વિદ્યા સારાભાઈ નવાબ.
"Aho Shrutgyanam
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
:
ર
ટ
«
ક ૧૧-૧
વિષય વિષયાનુક્રમ મામ પ્રકાર ચિત્ર ૧ મદ ગ્રામ
મધ્ય ગ્રામ
તાર ગ્રામ સ્વાનુમાન સ્વર૨બ સ્વરહે સ્વરના અધિષ્ઠાતા ૨૨ સ્વરઋતુ ચિત્ર ૪-૧ જ સ્વર
ઋષભ સ્વર ગાંધાર સ્વર મધ્યમ ૨ પંચમ સ્વર
હૈિવત સ્વર ૧૦૭ નિષાદ સ્વર
તીત્રા કૃતિ ક ૧૨-૨ કુમુદ્રતી શ્રુતિ
મંદ મતિ ૧૪૪ ઈદવતી શ્રુતિ ૧૫-૫ દયાવતી કૃતિ
રંજના બુતિ , ૧૭-૭ રતિકા શ્રુતિ
રીઢી અતિ ક ૧૯.૯ કાંધા પ્રતિ ૨-૧૦
વજકા શ્રુતિ ૨૧-૧૧ પ્રસારિણી શ્રુતિ ૨૨-૧૨ પ્રીતિ અતિ ૨૩-૧૪ માર્જની યુતિ ૨૪-૧૪ ક્ષિતી શ્રુતિ ૨૫-૧૫ રસ્તા શ્રુતિ
૨૬-૧૬ મંદાકિની કૃતિ - ૨૧૭ આલાપિની અતિ ૨૮૧૮
મદંતી શ્રુતિ ,, ૨૯-૧૯ રહિણી કૃતિ , ૨૦-૨૦ રમ્યા કૃતિ
૨૧૨૧ ઉગા કૃતિ , ૩૨-૨૨ સિણી કૃતિ
અનુક્રમણિકા પાનું વિષય વિષયાનુરામ
સૂઈના વિચાર ચિત્ર ૩૩-૧ ઉત્તર મૂઈના
૩૪-૨ ઉત્તરમંદ્રા મૂર્ણના
૩૫-૩ અન્યકાંતા મૂઈના - ૩૬-૪
સૌવીર મૂઈના ૩૭૫ દુષ્યકા મૂર્ણના ૩૮-૬ ઉત્તરાયતા મૂઈના ૩૯-૭ રંજની મૂઈના ૪૦-૮ હુંખ્યક મૂઈના
૪૧-૯ આપ્યાયિની મૂઈના , ૪ર-૧૦ વિશ્વભૂતા મુઈના
૪૩-૧૧ ચાંદ્રી મૂઈના , ૪૪-૧૨ | હેમા મૂછના
૪પ-૧૩ કપર્દિની મૂઈના , ૪૬-૧૪ મૈત્રી મૂર્ણના છે ૪૧૫
ચંદ્રાવતી મૂઈને
પ્રિયની મૂર્ણના ૪૯-૧૭ નટ્ટી મૂછના
પ૦-૧૮ નંદી મૂછના * ૧૧-૧૯
વિશાલા મૂઈના
સુમુખી મૂઈના , ૫૩-૨૧ ચિત્રાવતી મૂઈના તાન પ્રકારે ચિત્ર ૫૪-૧
જ સ્વર પપ-1 જય તાન
વિજય તાન પ૭-૩ મંગલ તાન ૫૮-૪ રિપુમન તાન ૫૯-૫ અતીમ તાન
વિશાલ તાન
વષ્ણુ તાન , ૬૨-૨
ઋષભ સ્વર , ૬-૮ મિત્ર તાન - ૬૪-૯
ગાડ તાન , ૬૫-૨૦ દેવક તાન આ ૬૬-૧૧ ગમ્ય તાન
મુ ૬૯૧૨ શ્વેત તાન ૮ અ ૬૮-૧૩ પાન તાન
૧૩-૩
છે પર-૨૦
ક ૧૮-૮
* ૫૬.૨
છે ૬-૭
"Aho Shrutgyanam'
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાનું
૧૩
ક ૧૧૦ ક ૧૧૧
૧૧૨
વિષય વિષયાનુક્રમ ચિત્ર ૬૯-૧૪ સુવર્ણ તાન આ ઉ૦-૩ ગાંધાર સ્વર
૭૧-૧૫ ચિત્ર તાન હર-૧૬
વિચિત્ર તાન આ ઉa-૧૭ પદ્ધ તાન
૭૪-૧૮ કૃષ્ણ તાન ઉપ-૧૯
સૂક્ષ્મ તાને ક ૦૬-૨૦
રસ્ત તાન ૭-૨૧ સુરપ તાન હ૮-૪ મધ્યમ વર ૭૯-૨૨ અદાંતા તાન
૮૦-૨૩ ગજાંતા તાને છ ૮૧-૨૪
ભીમ તીન છ ૮૨-૫
ભીમતિ તાન ૮૩-૨૬
બલ તાન ૮૪-૨૭.
સ્થિર તાન છે ૮૫-૨૮
દીર્ઘ તાન પંચમ સ્વર
હસ્ત તાન ૮૮-૩૦ | વિભય તાન » ૮૯-૩૧
સાત્વિક તાન ૯૦-૩ર
વેધક તાર ૯૧-૩૩
ગુણસંચય તાન ૯૨-૩૪ આય તીન છે ૯૩-૦૫
સુખ તાન ધિવત સ્વર
પાનું | વિષય વિષયાનુક્રમ
નાટયશાસ્ત્રની ઉત્પત્તિ ૧૩ | ભૂકટિક
મસ્તક મુદ્રાઓ-નૃત્યની ભાષા અસંયુકત મુદ્રા ચિત્ર ૧૦૮ પતાક–હસ્તક ૧ ક ૧૦૯
ત્રિપાક-હસ્તક ૨ અર્ધચંદ્ર-હરતક 8 કર્તરીમુખ-હસ્તક ૪ અરલ-હુતકે પ
મુષ્ટિક-હસ્તક ૬ ૧૧૪
શિખર-હરતક છે ૧૧૫ કપિત્થ-હસ્તકે ૮ ૧૧૬ ખટકામુખ-હસ્તક ૯ ૧૧૭
શકતુંડ–હસ્તક ૧૦ ૧૧૮
કાંગુલ-હસ્તક ૧૧ ૧૧૯
પબકેશ-હસ્તક ૧૨ ૧ર૦ અલપદ્મ-હસ્તક ૧૩ ૧૨૧
સુચમુખ-હસ્તક ૧૪ , ૧૨૨
સર્પશીર્ષ-હસ્તક ૧૫ ૧૨૩ મૃગશીર્ષ હસ્તક ૧૬
ચતુર-હસ્તક ૧૭ ૧૨૫ હંસમુખ-હસ્તક ૧૮
૧૨૬ હંસ પક્ષ-હસ્તક ૧૯ ક ૧૨૭
ભ્રમર-હસ્તક ૨૦ મુકુલ-હસ્તક ૨૧
ઉર્ણનાભ-હસ્તક ૨૨ ૨૩૦
સંદેશ-હસતક ૨૩ ૧૩૧ તામચૂડ-હસ્તક ૨૪ ક ૧૩૨ અંજલિ-હસ્તક ૨૫
કપાત-હસ્તક ૨૬ , ૧૩૪.
કર્કટ-હસ્તક ૨૭ ૧૩૫ સ્વસ્તિક હસ્તક ૨૮
પુપપુટ-હસ્તક ૨૯ ૨૮ ૧૩૭ પાર્થ દલિત-હસ્તક ૩૦ ૨૮
સિંગ-હસ્તક ૩૧ ૨૮ ખટકા વધમાન-હસ્તક ૩૨ ૨૮ ગજદંત-હસ્તક ૩૩
અવહિલ્થ-હસ્તક ૩૪ ૨૯ ૧૬ થી ૫ ૧૪૨ નિષધહસ્તક ૩૫
૧૨૪
, ૧૨૮ ક ૧૨૯
1 ૯૫-૩૬
૯૭-૩૮ , ૯૮-૩૯
૯૯-૪૦ , ૧૦૦-૪૧ , ૧૦૧-૪ર
કે, ૧૩૩
સુભાગ તાન સુખાવહું તન પુંડરિક તાન અજ ખ્ય તાન સુરજ તાન જરકાપે તાન નિષાદ સ્વર વિધેય તાન યાજ્ઞિક તાન પુણ્ય તાન વાંશલ તાન સત્ય તાન
૧૦૨-૭
૧૩૬
, ૧૦૩-૪૩ , ૧૦૪-૪૪ , ૧૦૫-૪પ ૧૦૬-૪૬
૧૦૭૪૭ નૃત્ય-રૂપાવલિ
ક ૧૩૮
૧૩૯ ક ૧૪૦ ક ૧૪૧
૨૮
"Aho Shrutgyanam
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨
વિષય વિષયાનુક્રમ પાનું | વિષય
વિષયાનુમ ચિત્ર ૧૪૩. મકર-હસ્તક ૩૬
ચિત્ર ૨૦૦-ને સમપાદ (સમપાદા) વર્ધમાન-હરતક ૩૭
ચારી રુ ૧ વૃત્ત હસ્ત
, ૨૦થી ૨-૨ સ્થિતાવત ચારી , ૧૪૫ ચતુરન્ટ્સ-હુતક ૩૮
પં ૧ થી ૩ , ૧૪૬ ઉધૂત-હસ્તક ૩૯
» ૨૦૧ અંતનુ સ્વસ્તિક રુપ ૧ ૪૧ ક ૧૪૭ કતરૂ૫-હસ્તક ૪૦
સ્થિતાકતાં અંતનુ ચિત્ર ૧૪૦ થી ૧૫૧ ઉત્તાવંચિત રૂપ ૧થી૪ ૩૦
૫ ૨ ચિત્ર ૧૫ર થી ૧૫૪ લતાકર હસ્ત રૂ ૧થી ૩ ૩૧ ૨૦૩ રિથતાવ ૫ ૩ ચિત્ર ૧૫૫ કરિ હસ્ત ૧
૨૦ જેરણાન્તર-પાર્શ્વપ ૧ કર ક ૧૫૬ પક્ષવંચિત-હસ્તક
૨૦૫-૬-૩ શકટસ્યા ચરી રૂપ ૧.૨ , ૧૫દ્ધ પક્ષપ્રદ્યોત-હુસ્તક
છે. ૨૦૫ શકટસ્યા ચારી રૂપ ૧ ૪૨ ક ૧૫૯-૧૫૯ દંડ પક્ષ-હરતક ૨૨
. ૨૦૬
, , ૨ ૪ર , ૧૬૦-૧૬૧ ગરુડ પક્ષ (હસ્ત) ૫ ૧-૨ ૩૨ છે ૨૦- ૮-૪ વિયવી ચારી ૫ ૧-૨ ૪૩ - ૧૬૨ થી ૧૬૬ ઉરમંડલી
, ૨૦૯ થી ૨૧૨ ૫ અધ્યર્થિક (ઉર્ધ્વમંડલી) રુપ ૧ થી ૫ ૩૨
(ર્ષિકા)ચારી૫ ૧થી ૪ ૪૩ ૧૬૭ ૫ મંડલી (હસ્ત) ૫ ૧ ૩૩ s, ૨૧૧ અધિં ચારી રુપ ૩ ૪૩ ક ૧૬૮ થી ૧૦ ઉરઃ પાર્કંઈ મંડલી
, ૨૧૨
, ૪ ૪a ૫ ૧ થી ૩
૩૩
છે. ૨૧૩ થી ૨૧૬-૬ ચાષગતિ ચારી - ૧૭૧ થી ૧૦૮ ઉમંડલી નામ
૫ ૧ થી ૪ નૃત્ય હસ્ત ૫ ૧ થી ૮ ૩૪ ૨૧૭થી ૨૧૯-૭ એલકાઢીડિતા ચારી ક ૧૭૯ થી ૧૮૩ મુષ્ટિક રવરિતક
૫ ૧ થી ૩
૪૪ (હસ્ત) ૫ ૧ થી ૫ ૩૫ , ૨૨૦-૮ સાસરિતમતલ્લી ચારી નલિની પકેશ (હસ્ત)
૫ ૧ ૩૫
૨૨૧-૨૨૨-૯ મતલ્લી ચારી ૫ ૧.૨ ૪૫ ચિત્ર ૧૮૫થી ૧૮૭ અલપલ્લવ (અલપદ્મક)
, ૨૨૩ થી ૨૨૫-૧૦ ઉત્સદિતા ચારી ૫ ૧ થી ૩ ૩૫
૫ ૧ થી ૩
૪૫ ક ૧૮૮થી ૧૯૦ ઉવણ ૫ ૧ થી ૩ ૩૬ , ૨૨૬-૨૨-૧૩ અતિ ચારી રુપ ૧-૨ ૪૬ * ૧૯૧થી ૧૯૪ વલિત ૫ ૧ થી ૪ ૩૬ ! , ૨૨૮ થી ૨૩૧ ૧૨ સ્પંદિતા ચારી ક ૧૯૫ થી ૧૯૮ કિરીટક નામ નૃત્ય
૫ ૧ થી ૪
૪૬ હત રુપ ૧-૪ ૩૭ ૨૩ર થી ૨૩૫-૧૩ અપર્યાદિતા મારી , ૧૯૯ લીલાવતી (લલિત-હસ્ત) ૩૭
સપ ૧ થી ૪ ૪૭ હસ્તના બીજા ચાર પ્રકાર
, ૨૩૬ થી ૨૪૦-૧૪ બદ્ધા(વિદ્ધા) ચારી અસ(ખભા)ના ભેદ
રૂપ ૧ થી ૫ પાપડખા)ના ભેદ
, ૨૪૧-૧૫ જનિતા ચારી ૪૮ ઉદર (પટ)ના ભેદ.
- ૨૪૨ થી ૨૪૫-૧૬ ઊરૂદ્દત્તા સારી કિટ(કેડ)ના ભેદ
(ઉદધૃતાચારી) રુપ ઉરુ(સાથળ)ના ભેદ
૧ થી ૪ જેઘા(જાંઘ)ના ભેદ
(૧૬ આકાશ ચારી) પાદકમ
ચિત્ર ૨૪૬ થી ૨૪૯-૬ અતિક્રાંતા ચારી ચારી વિધાન (૧૬ ભૂમિ ચારી) ૪૧ :
૫ ૧ થી ૪
૧૮૪
"Aho Shrutgyanam
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષય
વિષયાનુસ
ચિત્ર ૨૫૦ થી ૨૧-૨ કાંતા ચારી રુપ ૧ થી ૭
ચિત્ર ૨૫૪ થી ૨૦૧૩ પાાંતાચારી રુપ ૧ થી ૫
53
ભર-જ
33
.
39
33
37
35
39
39
રુપ ૧ થી ૩
૨૯૭ શ્રી ૩૦૦-૧૫ આવિદ્ધા ચારી રુપ ૧ થી ૪
૩૧ શ્રી ૨૦૧૬ ઉવૃત્તા ચારી રુપ ૧ થી ૭ (૩૫ ભૂમિ ચારી)
ચિત્ર ૩૦૮ થી ૩૧-૧ રથમા ચારી રુપ ૧ થી ૩
૩૧૧-૧૨-૨ પુરાવૃત્તતલા ચારી રુપ ૧-૨
૩૧૩-૩૧૪-૩ નૂ પુવિદ્ધા ચારી
""
રુપ ૧ થી ૩
૨૮૦ થી ૨૮૩-૧૦ દડપાદા ચારી રુપ ૧ થી ૪
૫પ
૨૮૪ થી ૨૮૬-૧૧ વિશ્વમાંતા ચારી રુપ ૧ થી ૩ ,, ૨૮૭ થી ૨૮૯-૧૨ ભ્રમરી ચરી રુપ ૧ થી ૩ ૨૯૩-૧૩ ભુજ ગાસિતા ચારી રુપ ૧ થી ૪
પ
૨૯૦ થી
૫૬
૨૪ થી ૨૯૯ ૧૪ આક્ષિપ્ત ચારી
33
99
.
79
.
.
..
૨૬૨ થી ૨૬૬૪ મૃગદ્ભુતા ચારી રુપ ૧ થી ૫ ઉચ્ચ અને સારી રુ ૧૫૨
૫૧
૨૬૮-૨૬૯૬ અલાતા ચારી રુપ ૧-૨ ૫૨ ૨૦ થી ૨૭૨-૭ સુચી ચારી
રુપ ૧ થી ૩
૨૭૩ થી ૨૭૬-૮ નૃપુરપાદિકા ચારી
રુપ ૧ થી ૪
૨૭ થી ૨૯-૯ દેલાપાદા ચારી
પાનું
રુપ ૧-૨
૩૧૫ થી ૩૧૭૪ ત્તિ મુખા ચારી
રુપ ૧ થી ૩
૪૯
૩૧૮-૫ મરાલા ચારી રુપ ૧
૧૯૬ કરિહસ્તા ચારી રુપ
૩૨૦~ કુલરિકા ચારી રુપ ૧
૫૦
૫૩
૩
૫૪
૫૪
પુ
૫૭
૧૮
'
૫૯
૬૦
૬૦
૬૦
૬૧
૬૧
૧
વિષય
વિષયાનુક્રમ
ચિત્ર ૧ થી ૩-૮ વિધિન્ના ધારી રુપ ૧ થી ૩ ૩૨૪-૩૨૫-૯ કાતરા ચારી રુપ ૧-૨ ૩૨૬-૧૦ પશિરચિતા ચારી રુપ ૧ ૬૨ ૩૨૭–૩૨૮-૧૧ ઊતાડિતા ચારી
ર
39
39
39
39
""
39
39
*
"3
93
29
39
""
33
39
*
23
39
*
રુપ ૧-૨
૩૨૯-૩૩-૧૨ ઊવણી ચારી ૫ ૧-૨
૧-૧૩ તમે વત્તા ચારી રુપ ૧ ઢગર થી પ-૧૪ હરિકૃબાસિતા ચારી રુપ ૧ થી ૪ ૩૩૬-૩૭ ૧૫ આ મલિકા શારી
૫૧-૨
"Aho Shrutgyanam"
૩૩૮-૩૯-૧૪ તિર્યકાશિતા ચારી ૫ ૧-૨
૩૪ ૧૭ મદાલસા ચારી
૩૬૦-૨૫ ખુત્તા ચારી રુપ ૧ ૩૬૧-૨૬ સ્વસ્તિકા ચારી રુપ ૩ દર થી ૬૪૨૪ નર્સની ચારી રુ ૧ થી ૨ ,, ૩૬૫-૩૬૬૨૮ પુરાટિકા ચારી
સ’ચારિતા
૩૪૧ થી ૩૪૪-૧૮ તિ રુપ ૧ થી ૪
૪૪૫-૩૪૬-૧ ‰ ચિતા ચાર
રુપ ૧-૨
૩૪૭ થી ૩૪૯ ૨૦ સ્તંભનક્રીડિકા ચારી રુપ ૧ થી ૩ ૩૦-૧૧-૨૧ લાતજવિકા ચારી
રુપ ૧૨
૩૫૨-૩૫૨-૨૨ સ્ફુરિતા ચારી
રુપ ૧૨
પ૪-૫૫-૨૩ ૫ ચિતા ચારી
રુપ ૧૨
૩૫૬ શ્રી પ૨૪ સરિતા ચારી રુપ ૧ થી ૪
રૂપ ૧૨
-૬૮-૨ આપણા ટકા ચારી
રુપ ૧૨
૩૬૯-૩૦ સરિકા ચારણી રૂપ ઉ
પાનું
કર
દુઃ
મા
૪
૬૪
૬૫
૬૫
૬૫
૬૬
૬૬
૬૬
ها؟
૬૭
૬૭
૬૭
૬૮
૬૮
c
r
૬૯
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિત્ર ૨૭૦-૭૧ સ્ફુરિકા ચરી રુપ ૧ ૧- નિર્દકા મારી રુપ ૧
>>
ચિત્ર ૭૨ થી ૩૭૪-૩૩ લતાક્ષષ ચારી રુપ ૧ થી ૩
39
"3
.
',
39
39
91
ચિત્રલક !
ચિત્ર ૧-૨ મદ્ર ૧ મધ્ય ૨
ચત્ર
35
** - - ૪
ઙ ઙ ×
૬૯
૫-૨૪ અનુિિતકા ચારી રૂપ ૧ ૬૯ ૨૬ શ્રી ચંદ્ર ૭પ સમતિકા ચારી રુપ ૧ થી ૩
( ૧૯ આકાશિ ચારી )
૯૯૩૮૧-૧ વિધુમાંના ચારી રુપ ૧ થી ૩
૩૮૨ થી ૩૮૪ર પુરઃક્ષેષ! ચારી રુપ ૧ થી ૩
૩૮૫ થી ૩૮૭૩ વિક્ષેપા ચારી રુપ ૧ થી ૩
૩૮૮ થી ૩૯૧-૪ હિષ્ણુતા ચારી રુપ ૧ થી ૪
૩૯૨ થી ૩૯૩-૫ અપક્ષો ચારી
૫ ૧૨
૧૦
* હાઇઢ
૧૫
૧૬
૧૭
૧૮
૧૯
२० ૨૧
૩-૪ તાર ૩ ષડજ સ્વર ૧
૫૬ ઋષભ સ્વર ર, ગાંધારસ્તર ૩ -૮ મધ્યમ સ્તર ૪, પંચમ સ્વર ૫
ચિત્રક્લક II
ચૈવત સ્વર ૬
નિષાદ સ્વર -
નીવા શ્રૃતિ કુમુદ્વૈતી કૃતિ ર મદા શ્રુતિ ૩ છાળતી અતિ ૪ ચાવતી અતિ પ રજના સ્મ્રુતિ ૬
૬૯
$
ચિત્રક્લક III રક્તકા અતિ
રૌદ્રી શ્રુતિ ૮ ફ્રેંધા શ્રુતિ ૯ જેકા શ્રુતિ ૧૦ પ્રસાદી કૃતિ ૧૧
७०
૭૦
૭૧
{
૯
ચિત્ર ૩૯૪-૩૯૫-૬ ડમરી ચારી રુપ ૧-૨ ૭૨ ૩૯૬ થી ૩૯૯-૭ દંડપાઇ ચારી રુપ ૧ થી ૪ ૪૦૦-૪૦૧૮ બતાડતા ચારી રુમ ૧-૨
૭૨ ७३
જરુર ૯ ધાલનિકાચારી રુપ ૧ ૪૦૩-૪૦૪-૧૦ અલાતા ચારી રુપ ૧-૨ ૭૩ ૪૦૫-૦૬-૧૧ ધાબાં કારી રુપ ૧-૨
""
35
"3
"
39
29
'
21
37
31
35
""
39
૧
ચિત્રાનુક્રમ
। ચિત્ર ૨૨
૨૩
૨૪
33
ચિત્ર ૨૫
૨૬
૨૭
૨૮
૨૯
૩૦
૩૧
ર
19
ע
93
33
39
७३
૭૩
૪૭-૧૨ વેટનક ચરી રુપ ૧ ૪૦૮-૪૦૯-૧૩ ઉટન ચારી રુપ ૧-૨ ૭૪ ૪૧૦-૪૧૧-૧૪ ઉત્શેષ ચારી રુપ ૧-૨ ૭૪ ૪૧૨-૧૫ પૃષ્ઠાત્કેપ ચારી રુપ ૧ ૪૧૩-૪૧૪-૧૬ સૂચી ચારી રુપ ૧-૨ ૫૪ ૪૧૫-૧૬-૧૭ વિદ્ધા ચારી રુપ ૧-૨ ७४ ૪૧૭-૧૮ પ્રાવૃત્ત ચારી રુપ ૧ ૪૧૮-૧૯-૧૯ ઉલાલ (ઉલ્લાસ)ચારી રુપ ૧-૨
પ
ચિત્ર ૩૩
*___ #
*
જે ટ ટ છ
ચિત્ર ૩૭
ર
"Aho Shrutgyanam"
પ્રીતિ પ્રતિ ર માની કૃતિ ૧૨ હિંની વ્રુત્તિ ૧૪ ચિત્રક્ષક IV
રક્તા ત્તિ ૧૫ માર્કની ક કિપની ૧૭
મુદતી શ્રુતિ ૧૮ હિંદી ૧૯ રમ્યા શ્રતિ ૨૦
ઉષ્મા ક્ષત્તિ ૨૧
ક્ષાભિણી ૨૨
ચિત્રક્લક V
ઉત્તરા ઉત્તરમદ્રાર
અશ્વમાંતા ૩ સૌવીરા જ ચિત્રક્લક VI
ગૃહષ્યમા ય ઉત્તરાયન
७२
ના ૧
لای
પ
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિત્ર ૨૯
૮ તાન ૧૭
y
૭૫
ચિત્ર ૪૫
સુમ તાન ૧૯ ચિત્રફલક XII ૨ક્ત તાન ૨૦ સુ૫ તાન ૨૧ મધ્યમ સ્વર ૪ અશ્વક્રાંતા ૨૨ ગજાંતા ૨૩ ભીમ તાન ૨૪ ભીમાકૃતિ ૨૫
બલે તાન ૨૬ ચિત્રલક XIV
સ્થિર તાન ૨૭ દીર્ઘ તાન ૨૮ પંચમ સ્વર ૫ હસ્ત તા ૨૯ વિલય તા- ૩૦ સાત્વિક તાન ૩૨ વેધક તાન ૩૨
ગુણસંશ્રય તાન ૩૩ ચિત્રફલક XV
ચિત્ર ૮૪
=
૮૮
રંજની મૂઈના ૭
હૃષ્ણકા ૮ ચિત્રફલક VII
આપ્યાયિની ૯ વિશ્વભૂતા ૧૦ ચાંદ્રી ૧૧
હેમા ૧૨ ચિત્રફલક VIII
કપર્દિની ૧૩ મિત્રી મૂછના ૧૪ ચંદ્રાવતી ૧૫
પ્રિયસંધની ૧૬ ચિત્રફલક IX
ની મૂઈના ૧૭ નંદી મૂછના ૧૮ વિશાલા ૧૯
સુમુખી ૨૦ ચિત્રલક X ચિઝાવતી ૨૧
જ સ્વર ૧ જ, તાન છે વિજય તા- ૨ મંગલ તાન ૩ રિપુમર્દન તાન ૪
અપ્રતીમ તાન ૫ ચિત્રફલક XI વિશાલ તાન ૬ વાસણું તાન હ ઋષભ વર ૨ મિક તાને ૮ ગાડ તીન ૯ દેવક તાન ૧૦ ગુખ્ય તા- ૧૧
શ્વેત તા ૧૨ ચિત્રલકXHI
પાને તાન ૧૩ સુવર્ણ તાન ૧૪ ગાંધાર સ્વર ૩ ચિત્ર તાન ૧૫ વિચિત્ર તાન ૧૬
ચિત્ર ૫૩ - ૫૪
૫૮
ચિત્ર ૬૦
,,
૯૭
આય તાન ૩૪ સુખ ૩૫ ધવત સ્વર ૬ દેહ તાન ટ૬ સુભાગ તાન ૩૭ સુખાવહુ ૩૮ પુંડરીક તાન ૩૯
અજન્મ તાન ૪૦ ચિત્રફલક XVI
સુરાન તાન ૪૧ જરકા ૪૨ નિવાદ સ્વર ૭ વિધેય તાન ૪૩ થાનિક તાન ૪૪ પુણ્ય ૪૫ વાંશલ તાન ૪૬ સત્યે તાન 8
ચિત્ર ૧૦૦
૧૦૨ ક ૧૦૨
ચિત્ર ૬૮
, ૧૦૪ ક ૧૦૫
,,
૭૦
ક ૧૦૬ * ૧૦૭
"Aho Shrutgyanam
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિત્ર ૧૦૮
૧૦૯
૧૧૦
૧૧૧
_ _
**
ચિત્ર ૧૧૨
૧૧૩
૧૧૪
૧૧૫
99
23
23
ચિત્ર ૧૧૬ ,૧૧૭
23
',
મિત્ર ૧૨૦
૧૨૧
૧૨૨
૧૨૩
39
""
29
"
15
૩૬૩ ૩૩ કરો
૧૧૮
૧૧૯
૧૨૪
૨૫
ચિત્ર ૧૨૮ ૧૨૯
૧૩૦
૧૩૧
"3
**
૧૨૬
૧૨૭
ચિત્ર ૧૩૨ ૧૩૩
૧૩૪
૧૩૫
99
ચિત્ર ૧૩૨
૧૩૭
૧૩૨
૧૯
ચિત્રક્ષક XVII
પતાક ઉરા ૧ ત્રિપતાક હસ્તક ર અપંગ હવા ૩
ત્તરીમુખ હતા *
ચિત્રલક XVIII
અરાલ હસ્તક પ્
મુદ્રિકા હસ્તક
શિર ધાક ઉ પત્ય હસ્તક
ચિત્રફલક XIX
ખટકામૂખ હસ્તક ૯
ચતું
સ્તક ૧૦
કાંચૂલ પુસ્તક ૧૧
પદ્મકાશ હસ્તક ૧૨
ચિત્રક XX
અલપમ હસ્તક ૧૩
સ્વીમુખ હસ્તક ૧૪
સુશી હસ્તક ૧૫
સુશી હસ્તક ૧૬ ચિત્રક્લક XXI
ચતુર હસ્તક ૧૯
હસમુખ હસ્તક ૧૯ હસપક્ષ હસ્તક ૧૯ ભ્રમર હસ્તક ૨૦
ચિત્રક્લક XXII મુકુલ હુસ્તક ૨૩ ઉણુ નાભ હસ્તક ૨૨ સંદેશ ૨૩ નામ્રચૂડ હસ્તક ૨૪ ચિત્રલક XXIII વિ હસ્તક ૨૫ કપાત હસ્તક ૨૬
ટ હસ્તક ૨૭ સ્વસ્તિક હસ્તક ર૮ ચિત્રક XXIV
પુષ્પપુર હસ્તક ૨૯ પાર્ક ઢાલિત હસ્તક ૩૦
ઉત્સ’ગ હસ્તક ૩૧ મટકાવ માન હસ્તક કર
ચિત્ર ૧૪૦
૧૪૧
33
"
35
93
''
'
39
""
**
19
99
""
55
77
39
""
27
*
'
23
99
39
૧૪૨
૧૪૩
૧૪૪
૧૪૫
૧૪૬
૧૪૭
૧૫૬
૧૫૭
ચિત્રલક XXV ગજદ ત હસ્તક ૩૩ અહિત્ય હસ્તક ૩૪ નિષ્પ હસ્તક ઉપ
મકર હતા ૩૬
ચિત્ર#ક XXVI વમાન હસ્તક ૩.
૨૮
ચતુરસ્ત્ર
ઉદ્દધૃત
કુતરુપ
..
ચિત્રક XXVIE
૧૪૮ થી ૧૫૧ ઉત્તાનીચત્ત રુપ ૧થી ૪
૧૭૧
""
ચિત્રક XXVIII
૩૫૫
૧૫૨ થી ૧૫૪ લત્તાકર રુપ ૧ થી ૩ હિસ્ત ૧ ચિત્રક XXIX પક્ષચિત રુપ
23
૩૯
*
પક્ષ પ્રદ્યોતક રુપ' ૧
૧૫૮---૧૫૯ ૪’ડુ પક્ષ હસ્તક રુપ” ૧-૨
ચિત્રક XXX
૧૬૦-૧૯૧. ગરુડ પક્ષ રુપ ૧૨ ૧૬૨-૧૬૭ રામાડલી રુપ ૧-૨
૧૯
ચિત્રક XXXI
૧૬૪ થી ૧૬૬ રામાંડલી રુપ ૨ થી ૫
૧૬૭ પામડી રુ ૧
ચિત્રફલક XXXII
૧૬૮ થી ૧૦ ઉપાોધ મ ડેલી
રુપ ૧ થી ૩
ઉરામ'ડલી નામ નૃત્ય હસ્ત રુપ ૧
"Aho Shrutgyanam"
ત્રિલક XXXIII
૧ર થી ૧૭૫ ગમડલી નામ નૃત્ય હસ્ત રુપ થી જ
ચિત્રલક XXXIV
૧૭૬ થી ૧૭૮ રામ'ડલી નામ નૃત્ય
હસ્ત રુપુ ૬ થી ૮ મુષ્ટિય સ્વસ્તિક રુપ । ચિત્રક XXXV
૧૯૮૦ થી ૧૮૭ મુષ્ઠિ સ્વસ્તિક રુપ' ૨ થી ૫
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિત્ર ૧૮૪
29
**
*
33
59
**
* * * *
,,
39
૨૦૦
૨૦૧
२०२ ,?*
99
39
33
39
39
""
39
95
""
ચિત્રલક XXXVI નિલની પત્રકાર રુપ ૧
૧૮૧ થી ૧૮૭ અલપલ્લવ રુપ ૧ થી ૩
*
ચિત્રલક XXXVII
૧૯૧
૧૮૮ થી ૧૯૦ ઉર્ધ્વણુરુપ ૧ થી ૩ વસ્થિત રૂપ પ્રથમ ૧ ચિત્રલક XXXVIII
૧૯૨ થી ૧૯૪ વલિત રુપ' ૨ થી ૪
૧૯૫ કિરીટક નામ નૃત્ય હસ્તક રુપ ૧ ચિત્રલક XXXIX
૧૯ કી. ૧૯૮ કિરીટક નામ ય હેત
રુપ ૨ થી ૪ સીવરની
૧૯૯
ચિત્રક્લક XL
સમાદા ચારી રુપ ૧ સ્થિતાવર્તી અંતાનુ રુપ’૧
અંતર્જાનું સ્વસ્તિક રુપ ૨
૩
,
,,
ચિત્રક્લક XLI વરણાંતર પારુપ ૧
२०४
૨૦૫-૨૦૬ શટયા ચારી રુપ ૧-૨ २०७
વિવા ચારી રુપ ૧ ચિત્રલક XLII વિયા ચારી રુપ ૨ ૨૦૯ થી ૨૧૧-૧ અધિષ્ઠા શરી
૨૦૮
રુપ ૧ થી ૩ ચિત્રલક XLIII
૨૧૨-૫ અધિકા ચારી રુપ ૪
૨૧૩ થી ૨૧૫-૬ ચાતિ ચારી
રુપ* ૧ થી ૩
ચિત્રલ XLIV
૨૧૬-૬ ચાતિ રુપ ૪
૨૧૭ થી ૨૧૪૪ એલકાીડિતા
રુપ* ૧ થી ૩
ચિત્રલક XLV
ર
૨૨૦૮ સમાસરિતમતી રુપ ૧ ૨૬૧-૨૨૨-૯ મતલ્લી ચારી રુપ ૧-૨ ૧૨૩-૧૦ સહિત રુપ ૧
ચિત્રલક XLVI
ચિત્ર ૨૨૪૨૨૫ ઉદિતા રુખ્ય ૨૨૬-૨૨-૧૧ અવિતા ચારી રુપ* ૧૨ ચિત્રલક XLVII
૨૨૮ થી ૨૧-૧૨ પહિતા ચારી રૂપ ૧ થી ૪ ચિત્રલક XLVIII
૨૩૨ થી ૨૦૧૩ અપપવતા ચારી રુપ ૧ થી ૪
""
39
39
33
93
17
37
39
"?
39
33
99
35
33
"
99
"3
39
"Aho Shrutgyanam"
ચિત્રલ I.
૨૩૬ શ્રી ૨૩૯-૧૪ વિદ્ધા ચારી રુપ' ૧થી ૪
ચિત્રક L
વિદ્ધા ચારી પર ૫
૨૪૦ ૨૪૧-૧૫ જનિના ચારી રુપ ૧
૨૪૨-૨૪૩-૧૬ ઉદ્ધૃતા ચારી રુપ ૧-૨ ચિત્રક્સક LI
૨૪૪-૨૪૫-૧૬ ઉદ્ધૃતા ચારી રુપ ૩-૪ ૨૪૯-૨૪૧ આદિચના ચારી પર ૧-૨
ચિત્રક્ષ LII
૨૪૮૨૪૧ વિના ચારી રુપ ૩-૪
૨૫૦-૨૫૧-૨ અપક્રાંતા ચારી
૧-૨
ચિત્રફ્લેક LIII
૨૫ર થી ૨૫૫-૨ અપક્રાંતા ચારી
રુપ ૩ થી ૬ ચિત્રર્ફીક LIV
૨૬
૨૫૬૨
દાંતા ચારી રુપ ૭
૨૫૭ થી ૨૯-૩ પાકાંતા રત્નાકાર
રુપ ૧ થી ૩ ચિત્રક્લક LV
૨૬૦-૨૬૧ અન્ય મતે ૩ પાક્રાંતા રત્નાકાર રુષ ૧-૨
૨૬૨-૨૬૩૪ મૃગદ્ભુતઃ રુપ ૧-૨ ચિત્રલક LVI
૨૬૪ થી ૨૬૬ આકો મૃગદ્ભુતા રુપ* ૩ શ્રી પ્
*
*
૫ ઉર્ધ્વ જાનુ રુપ ૧ ચિત્રલક LVII
૨૬૮-૨૬૯૬ અલાતા રુપ ૧-૨ ૨૭૦-૨૦૧૭ સૂચી
૧૨
""
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિત્રફલક LVIII
ચિત્રફલક LXX ચિત્ર રછર છ અકા ચારી સૂચી રૂ૫ ૩ | ચિત્ર ૩૨૦૭ કુલરિકા રુપ ૧ - ૨૭૩ થી ૨૭૫ ૮ – પુરપાદિકા
, રર૧ થી ૩૨૩-૮ વિલિછા ૫ ૧ થી ૩ ૫ ૧ થી ૩
ચિત્રફલક LXXI ચિત્રફલક LIX
ચિત્ર ૩ર૪૩રપ-૯ કાતરાચારી રુપ ૧-૨ ,, ૨૭૬ ૮ નૂ પુરપાદિકા ૫ ૪
- ૩૨૬-૧૦ પબ્લિરેચતા રુપ ૧ , ૨૭ થી ૨૭૯-દે લાપાદા રૂપ ૧ થી ૩| | , ૩ર૭-૧૧ ઉતાડિતા ૫ ૧ ચિત્રફલક LX
ચિત્રફલક LXXII - ૨૮૦ થી ૨૮૩૧૦ દંડપાદા રુપે ૧ થી ૪
૩૨૮-૧૧ ઉતાડિતા રુપ ૨ ચિત્રફલક LXI
છે ૩૨૯-૩૩૦-૧૨ ઉવેણી ૫ ૧-૨ ,, ૨૮૪ થી ૨૮૬-૧૧ વિઘભ્રાંતા
- ૩૩૧–૧૩ તલોદતા ચારી રપ ૧ - પં ૧ થી ૩
ચિત્રફલક LXXIII ૨૮૭ ૧૨ ભ્રમરી ૫ ૧
, ૩૩૨ થી ૩૩૫૧૪ હરિત્રાસિતા રૂપ ૧ થી ૪ ચિત્રફલક LXII
ચિત્રફલક LXXIV , ૨૮૮-૨૮૯-૧૨ ભ્રમરી સ્પે ૨-૩
ચિશ ૩૩૬-૩૩૦૧૫ અર્ધમંડલિકા રુપ ૧-૨ ૨૯૦૨૮૧-૧૩ ભુજગન્નાસિતા ૫ ૧-૨
, ૩૩૮-૩૩૯-૧૬ તિર્યકુંચિતા ૩૫ ૧-૨ ચિત્રફલક LXIII
ચિત્રફલક LXXV , ૨૯૨-૯૩-૧૩ ભુજંગત્રાસિતા રુપ ૩-૪ ૨૯૪-૨૫-૧૪ આક્ષણા રૂ ૧-૨
ચિત્ર ૩૪૦-૧૭ મદાલસા ૫ ૧
છે ૩૪૧ થી ૩૪૩-૧૮ સંચારિતા ૫ ૧ થી ૩ ચિત્રફલક LXIV
ચિત્રકુલક LXXVI ચિત્ર ૨૯૬-૧૪ આક્ષિણા ૫ ૩ , ૨૯૭ થી ૨૯૯-૧૫ આવિદ્ધા રણ 1 થી | ચિત્ર ૩૪૪–૧૮ સંચારતા ૩ ૪ ચિત્રફલક LXy
- ૩૪પ-૩૪૬-૧૯ ઉકુચિતા ૫ ૧-૨ ચિત્ર ૩૦૦ આવિદ્ધા રુપ ૪
, ૩૪૭-૨૦ સ્તંભનક્રીડિકા ૫ ૧ » ૩૦૧ થી ૩૦૩-૧૬ ઉવૃત્તા રુપ ૧ થી ૩ ! ચિત્રલક LXXVII
ચિત્રફલક LXV1 ચિત્ર ૩૦૪ ધી ૩૦૭ ઉવૃતઃ સપ ૪ થી ૭
ચિત્ર ૨૪૮-૩૪૯ તંભનક્રીડિકા , ૨-૩
૩૫૦–૩પ૧-૨૧ લઘિતજવિકા રુપ ૧-૨ ચિત્રફલક LXVII ચિત્ર ૩૦૮ થી ૩૧૦.૧ રથચકા ચારી ૫ ૧ થી '
ચિત્રફલક LXXVII , ૩૧૧-૨ પરાવૃતલા ૫ ૨
ચિત્ર ૩પ-૩૫૩ ૨૨ ફરિતા ૫ ૧-૨ ચિત્રફલક LXVIII
, ૩૫૪-૩૫-૨૩ અપકુચિતા રુપ ૧-૨ ચિત્ર ૩૧૨-૨ પરાવૃતલા : ૨
ચિત્રફલક LXXIX - ૩૧૩–૧૪-૩ નૂ પુરવિદ્ધા રુપ ૧-૨
, ૩૫૬ થી ૩૫૯-૨૪ સંઘટ્ટિતા રૂપ ૧ થી ૪ , ૩૧૫-૪ તિર્યચુખા ૧ ચિત્રફલક LXIX
ચિત્રફલક LXXX ચિચ ૩૧૬-૧૭ તિર્યમુખ રુપ ૨-૩ ચિત્ર ૩૬૦.૨૫ ખુત્તા ચારી ૫ ૧ , a૧૮-૫ મરાલા રૂપ ૧
૩૬૧-૨૬ સ્વસ્તિકા ૨૫ ૧ છે. ૩૧- કરહસ્તા રુપ ૧
, ૩૬-૩૬૩-૨૭ તલદર્શિની રૂપ ૧-૨
"Aho Shrutgyanam
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિત્રફલક LXXXI
2125015 LXXXVIII ચિત્ર ૩૬૪૨૭ તલદર્શિની રૂપ ૩
ચિત્ર ૩૯૨-૯૩૫ અપક્ષેપ રૂપ ૧-૨ , ૨૬૫-૨૬૬-૨૮ પુરાટિકા ૫ ૧-૨ , ૩૯૪૩૯૫૬ ડમરી ચારી રૂ૫ ૧-૨ ,, ૩૬બ૯ અર્ધપુટિકા ૫ ૧
ચિત્રફલક XC ચિત્રફલક LXXXII
, ૩૯૬ થી ૩૯૯-૭ દંડપાદા રૂપ ૧ થી ૪ ચિત્ર ૩૬૮-૨૯ અર્ધપુરાટિકા રુપ ૨
ચિત્રફલક Xc , ૩૬૯-૩૦ સરિકા ચારી રૂપ ૧
ચિત્ર ૪૦૦-૪૦૧૦૮ એપ્રિતાડિતા ૫ ૧-૨ , ૩૭૦-૩૧ રફુરિતા ચારી રૂપ ૧
| , ૪૦૨.૯ જંઘાલઘતિષ્ઠા ૫ ૧ - ૩૭૧-૩ર નિમુદ્રિકા ચારી ૫ ૧
જ ૪૦૩-૧૦ અલાતા ચારી ૫ ૧ ચિત્રફલક LXXXIII
ચિત્રફલક XCI ચિત્ર ૩૭ર થી ૩૭૪-૩૩ લત:ક્ષેપ રુપ ૧ થી ૩ |
ચિત્ર ૪૦૪-૧૦ અલાતા ચારી રુપ ૨ ૩૭૫-૩૪ ગંડખલતિકા રુપ ૧
, ૪૦૫–૪૦૬-૧૧ જંઘાવર્ણી રુ૫ ૧-૨ ચિત્રફલક LXXXIV
છે ૪૦-૧૨ વેઝનક ચારી રૂપ ૧ ચિત્ર ૩૭૬ થી ૩૭૮-૩૫ સમઅલતિકા
ચિત્રફલક XCII પ ૧ થી ૩
ચિત્ર ૪૦૮-૪૦૯-૧૩ ઉનક રૂપ ૧-૨ , ૩૭૯-૧ વિઘુભ્રાંતા ૫ ૧
, ૪૧૦-૧૧-૧૪ ઉલ્લેપ ૫ ૧-૨ ચિત્રફલક LXXXV
ચિત્રફલક XCIII ચિત્ર ૩૮૦–૩૮૧-૧ વિભ્રાંતા રુપ ૨-૩ | ચિત્ર ૪૧૨૧૫ પૃચ્છેલ્લેપ રૂપ ૧ , ૩૮ર-૩૮૩૨ પુરક્ષેપ ચારી ૫ ૧-૨ છે.
છે , ૪૧૩-૧૪-૧૬ સૂચી રુપ ૧-૨ ચિત્રફલક LXXXVI
, ૪૧પ-૧૭ વિદ્ધા રૂપ ૧ ચિત્ર ૩૮૪૨ પુર:પા ચારી ૫ ૩
ચિત્રફલક XCIy - ૩૮૫ થી ૩૮૭૩ વિક્ષેપ ચારી રુપ ૧ થી ૩]
ચિઝ ૪૧૬-૧૭ વિદ્ધા ૫ ૨ ચિત્રફલક LXXXVII
, ૪૧૭-૧૮ પ્રવૃત્ત ૫ ૧ , ૨૮૮ થી ૩૯૧-૪ હરિણછુતા પ ૧ થી ૪] , ૪૧૮-૪૧૯૧૯ ઉલ્લાસ રુ૫ ૧-૨
"Aho Shrutgyanam
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
रुपिता
જાજાજીકાકાકાકા www
બંને બાજુના હાંસિયામાં નાટચશાસ્ત્ર (શિરાભેદ )નાં રૂપેાવાળી કલ્પસૂત્રની સુવર્ણાક્ષરી હસ્તપ્રતનું એક પાનું.
याकंपित
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
॥मध्यश
Fig. 1-2 Mandra 1
Madhya 2 चित्र १-२ मंद्र १ मध्य २
बगार
Fig. 3-4 Tara 3
Şadja Svara 1
चित्र ३-४ तार ३ षड्जस्वर १
Fig. 5 Rsabha Svara 2
6 Gāndhāra Svara 3
33
चित्र ५ ऋषभस्वर २
६ गांधारस्वर ३
"
मध्यमवशर
गा
Fig. 7 Madhyama Svara 4
8 Pancama Scara 5
"
चिन्न ७ मध्यमस्वर ४
८ पंचमस्वर ५
33
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
Fig. 9 Dhaivata Svara 6 चित्र ९ धैवतस्वर ६
Fig. 11 Tivrā Śruti 1 पिन ११ तीव्रा श्रुति १
Fig. 13 Mandā Śruti 3 चित्र १३ मंदा श्रुति ३
Fig. 15 Dayāvati Sruti 5 चित्र १५ दयावती श्रुति ५
"Aho Shrutgyanam"
Fig. 10 Nişada Svara 7 चित्र १० निषादस्वर ७
Fig. 12 Kumudvatī Śruti 2 चित्र १२ कुमुदती श्रुति २
Fig. 14 Chandovatī Śruti 4 चित्र १४ छदोवती श्रुति ४
Fig. 16 Ranjana Śruti 6. चित्र १६ रंजना श्रुति ६
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
7
Fig. 17 Raktikā Śruti चित्र १७ रक्तिका श्रुति ७
Fig. 19 Krodha Śruti 9 चित्र १९ क्रोधा श्रुति ९
Fig. 21 Prasarani 11 चित्र २१ प्रसारणी ११
Fig. 23 Marjani 13 चित्र २३ मार्जनी १३
"Aho Shrutgyanam"
Fig. 18 Raudri Srutes चित्र १८ रौद्री श्रुति ८
Fig. 20 Vajreka Sruti 10 चित्र २० वज्रेका श्रुति १०
Fig. 22 Priti Sruti12 चित्र २२ प्रीति श्रुति १२
Fig. 24 Kșitī Śruti 14 चित्र २४ क्षिती श्रुति १४
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
IV
Fig. 25 Rakta Sru 15 चित्र २५ रक्ताश्रु १५
Fig. 27 Alabini 17 चित्र २७ आलापिनी १७
Fig. 29 Rohini 19 चित्र २९ रोहिणी १९
Fig 31 Ugrā Śruti 21 वित्र ३१ उग्रा श्रुति २१
ताग्राण
मिन
"Aho Shrutgyanam"
Fig. 26 Mandākinī 16 चित्र २६ मंदाकिनी १६
Fig. 28 Madanti Sru 18 चित्र २८ मदंती श्रु १८
Fig. 30 Ramya Sruti 20 चित्र ३० रम्या श्रुति २०
Fig.32 Ksoblhini 22 चित्र ३२ क्षोभिणी २२
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંગીત–નાટ્ય-રૂપાવલિ
गीतं वाद्यं तथा नृत्यं त्रयं संगीतमुच्यते । લલિત કલાઓના વિકાસમાં સંગીત અને નૃત્યને બહુ જ નિકટને સંબંધ છે. પ્રેક્ષકનાં મન સુરતી નર્તકીને માત્ર અભિનયથી જે વિજય મળે તેના કરતાં અભિનય જ્યારે સંગીત સાથે ભળે ત્યારે એ વિજય સિદ્ધતર બને. સંગીતમાં જે શબ્દાર્થ હોય તેને અનુરૂપ અંગનાં હલનચલનથી જયારે નર્તકી અમુક ભાવ ઉત્પન્ન કરી શકે ત્યારે એ બંનેની સાર્થક્તા થાય.
સંગીત શબ્દને અર્થ–સે એટલે સારી રીતે–અર્થાત્ ઉપાંગ સાથે, ગીત એટલે સ્વરને અમુક નિયમ પ્રમાણે ગોઠવી ઉચ્ચારવા -અર્થાત ગાવું એટલે ગાવાના ઉપાંગ સાથે તે સંગીત–ગાવું તે અંગ અને બજાવવું તથા નાચવું એ ઉપાંગ; એ અંગોપાંગ મળીને સંગીત એ શબ્દ થાય છે. માટે સંગીત શબ્દમાં ગાવું બનાવવું તથા નાચવું એ ત્રણને સમાવેશ થાય છે.
આ સૃષ્ટિમાં પ્રાણી માત્રને ગાવું, બનાવવું તથા નાચવું અધિક પ્રિય છે. સંગીતથી જડ પદાર્થ પણ આનંદિત થાય છે તે પછી સચેતન પ્રાણી આનંદ થાય તેમાં તે શી નવાઈ?
આરંભકાલે નૃત્ત અને સંગીતની કલાઓનો વિકાસ જુદો જુદે જ થયો છે. મૃત અને નૃત્ય વચ્ચે ભેદ છે. નૃત કરવામાં ગાત્ર વિક્ષેપ જરૂર છે, અને નર્તકી જયારે નૃત્ય કરે છે ત્યારે તેને માથું, હાથ, પગ, આંખ, શ્ર, છાતી, કટિ વગેરે અગાને જુદી જુદી રીતે હલાવવા પડે છે. આ બધા પ્રકારનાં વર્ણન આપણુ વૃત્ત માં મળે છે. નૃત્તમાં અભિનય ન હોય અને સંગીત પણ ન હોય; નૃત્યમાં એ હેય. આ સ્થિતિ જ બતાવે છે કે સંગીત અને નૃત્યને આવિર્ભાવ શરૂઆતમાં તે સ્વતંત્ર રીતે જ થયું છે. પાછળથી જ્યારે સંકુલ ભાવોને ઉપજાવવામાં સંગીત તથા યનું સંમિશ્રણ ઉપયોગી જણાયું ત્યારે એના અને બીજાએ ઉપયોગમાં લઈ લીધાં, આવે કાળ, મૂળ નૃત્તનાં અગે રૂય શરીરનાં અંગોપાંગનાં હલનચલનના જે પ્રકારે નૃત્યમાં ગણુ વેલા મળે છે તેને સંગીતમાં પણ સ્થાન મળ્યું. આપણ અહીંની ચિત્રાવલિ આવા સમયને અનુલક્ષે છે. એમાં કુલ ૧૦૭ સંગીતના અને ૩૧૨ નૃત્યનાં ચિત્રો છે. દરેક ઉપર તે તે ચિત્રોન નામ ચિત્રકારે લખેલાં છે.
ખરી રીતે, ચિત્ર અને સંગીત-નૃત્યને કંઈ મૂલગત સંબંધ નથી. પણ અમુક સમયે આપણું માનસ બધા મૂર્ત ભાવેને સશરીર બનાવવા તરફ વળ્યું. તે સમયે જુદા જુદા પ્રકારના શિ તેમજ ચિત્રો તૈયાર થયાં. નૃત્તનાં અસંખ્ય પ્રકારનાં શિપ તથા ચિત્રો મેજુદ છે. અમૂર્ત રાગ-રાગિણીનાં પ્રાચીન ચિત્ર મારા પિતાજી તરફથી Masterpieces of the Kalpasutra Paintings નામના ગ્રંથમાં હમણાં જ પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવેલાં છે. મન ઉપર જેની સચોટ અસર થાય તેને કલાકાર મૂર્ત રૂપ આપવા મથે એ દેખીતું છે. માનવસ્વભાવમાં રહેલું સ્વાભાવિક તત્ત્વ જ આ પ્રક્રિયાનાં મૂળમાં રહેલું છે.
આ ચિત્રો ૧૫-૧૬માં સકામાં ચીતરાએલાં છે. એની સમજુતી માટે આપણે પહેલાં ગ્રામ, સ્વર, મુતિ, મૂઈના અને તાન. પછી નૃત્ત-હસ્ત, ચારી_વિધાન, શિરોમેદ અને ભ્રમકસિ વિશે હસ્તપ્રતમાં આપેલાં ચિત્રાનુક્રમે વિચાર કરીશું. મામ પ્રકારે
ગ્રામના ગામ અથવા વિશ્રામ અથવા સમૂહ એ ત્રણ અર્થ થાય છે. આપણી ચિત્રાવલિમાં ૧ મંત્ર, ૨ મધ્ય અને ૩ તાર. આ ત્રણ ગામનાં ચિત્રો આપવામાં આવેલાં છે.
૧, ગાયકવાડ ઍરિએન્ટલ સીરીઝમાં પ્રસિદ્ધ થએલ “નાટયશાસ્ત્રના પ્રથમ ભાગમાં, ૧૮ કરણમાંથી ૯૩નાં ચિત્રો આપેલાં છે. તે ચિત્રો ૧૨-૧૩મા સૈકાના શિલ્પો ઉપરથી લીધેલાં છે. ૧૧-૧૩માં સકાને નૃત્તનાં અસંખ્ય રૂપે, કુંભારિયાજી તથા દેલવાડાનાં જેન મંદિરના થાંભલાઓ ઉપર કંડારેલાં છે.
"Aho Shrutgyanam
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
માગામના શરીરના વર્ષોં ધોળો ગુલાખી, નીચેના ઉત્તરીય વજ્રના રગ પહેરેલાં છે.
ચિત્ર ૧. મામ
છે. બંને હાથમાં વીણા પકડેલી છે. બૂમા પરના ઉત્તરાસગને! રજ લીધૈ તથા પીળા, માથે મુગટ, કાનમાં કુંડલ વગેરે આભૂષ્ણેા
ચિત્ર ૨. મધ્યગ્રામ
મધ્યગામના શરીરના સુવર જેવા પીળાવ છે. બંને હાથમાં વીણા પડેલી છે. બલા પરના ઉત્તરાસગના ગુલામ રગમાં લાલ રંગની ટીકીયા છે. ઉત્તરીય વજ્રને! રંગ લીલે છે અને તેમાં કાળા રગની ડીઝાઇન ચીતરેલી છે. માથે મુગટ, કાને કુંડલ વગેરે આભૂષણે પહેરેલાં છે.
ચિત્ર ૩. તારામ
તારગ્રામના શરીરને વર્ષોં લાલ સીંધુરીયેા છે, અને હાથમાં વીણા પકડેલી છે. ઉત્તરાસ`ગ લાલ ડીસાઇનવાળા વાદળી રંગનું અને ઉત્તરીય વજ્ર કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા પીળા રંગનું છે. મા” મુગટ, કાર્ન કુંડલ તથા ગળામાં હાર વગેરે અભ્યા પહેરેલાં છે.
潔
સામાન્ય રીતે ન્યાત્મક શબ્દ તે સ્વર કહેવાય છે. પરંતુ જ્યારે ધ્વનિ યાતે શ્રોતાજનોને આનંદ આપે છે ત્યારે જ તેને સરહેવાય છે. અનિયાયના નિયમથી પણ સિદ્ધ થાય છે કે, જે વાજ નિયમિતપડ્યું આંદાલન ઉત્પન્ન કરે છે તે ગની મધુર સ્વર કહેવાય છે, ગીતે પયાગી મધુર સ્પર મુખ્યત્વે સાત છે. આપણી ચિત્રાવલિમાં (૧) ૧૪મ્બર (ર) બવર (૩) ગાંધારસ્પર (૪) મહમચ્છર (૫) પમરવર (૬) ધૃતસર અને (૭) નિષાદસ્વરનાં ચિત્રા આપેલાં છે.
૫૪ નામ છે કારણથી પડેલું છેઃ પહેલાં તે ઋષભ, ગાંધાર વગેરે બાકીના છ સ્ત્રશને જનમ આપનાર જ છે. મતલબ કે ૪ સ્વર ઉંચ્ચાર્યા વિના બાકીના સ્વરાની ઉત્પત્તિના સમયે જ નથી. ખીજુ કારણુ એ છે કે ષડજ સ્વર બાલતાં નાક, તાળવું, જીમ, દાંત, ગળું અને છાની એ છ
વાવ:ન પ પડે છે તેથી તેનું નામ પ′′ પડેલું છે.
ઋષભ સ્વરનું ઉચ્ચારણ કરતાં વાયુ, નાભિ, કર્ક, અને મસ્તકના ઉપયેગ કરવા પડે છે. તે સ્થાને રામની માફક નાદ કરે છે તેથી તેનું નામ ઋષભ છે.
ગાંધાર સ્વરનું ઉચ્ચારણ કરતાં નાભિ, કૈં મસ્તક એ સ્થાને વાયુ નાદરૂપે ગધવ સુખ આપે છે તેથી તેનું નામ ગાંધાર છે.
મધ્યમ વર બોલતાં વાયુ, નાભિ અને હૃદય એટલે મધ્યસ્થાને સ્પષ્ટ થઈ આનદ આપે છે તેથી તેનું નામ મધ્યમ છે.
પંચમ સ્વર બેલતાં બાપુ, નામ, એષ્ટ, ક્રૂડ, મસ્તક, હ્રદય, એ પાંચે સ્થાને ટકે છે તે તેનું નામ પંચમ છે.
ચૈવત સ્વર બક્ષતાં નાભિ, ઇ, તાળવું, મસ્તક, હ્રદય, એટલાં સ્થાનને વાયુ ધા કરે છે તેથી તેનું નામ ચૈવત છે.
* स्वरेषु सप्तस्वेतेषु प्रत्येकं ते त्रयोऽपि हि । મમધ્યતારતા મામા: થાનસ્થિતિપ્રાઃ |!•} ग्रहणास्ता अमी देवाः कण्ठनाभिराम्भवाः કુવાસ્તવઃ શ્વેતપીતા શમિતા તાલુકા
કૃતિ પ્રામસમ ||
- संङ्गीतोपनिपत्सारोद्वारे तृतीयोऽध्यायः ।
"Aho Shrutgyanam"
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
3
નિષાદ સ્વર ખેલતાં વાયુ, નાભિ, ક, તાળવું, મસ્તક એ સ્થાને આવતા નાદમાં બધા સ્વર સમાઈ જાય છે તેથી તેનું નામ નિષાદ છે.
′′ વગેરે સાતે સ્ત્રીને પ્રાકૃતમાં ખર્જ, ખિવ, ગંધાર, મધ્યમ, પંચમ, ધૈવત અને નિખાદ કહે છે.
સ્વાનુમાન
પટના તાજ મેરના જેવો છે. પબના બાજ ગામ વા બપૈયા જેવો છે, ગાંધારના અવાજ બકરા અથવા પાડા જેવા છે. મધ્યમના અવાજ કૌંચ પક્ષીના જેવા છે, પ‘ચમને અવાજ કાયલ જેવા છે, ધૈવતનેા અવાજ ઘોડા અથવા દેડકાના જેવા છે. નિષાદને અવાજ હાથીના જેવા છે.
સ્વરગ
પ′′નો રંગ શ્વેતતમ લાલ કમળ સરખો છે. ઋષભના રંગ લીધા છે (વિકલ્પે પીળાશ પડતા ૐ.) ગાંધારનો રંગ ઘઉં જેવા લાલ છે (વિકલ્પે સુઈ જતા ) મધ્યમના રંગ શ્યામ મિશ્ર લક્ષ રંગ છે ( વિકલ્પ મગરા જેવો છે.) પધ્યમના હિંગળાઠ જેવા લાલ ગ છે. કચેત શ્યામ છે. ) જૈવતને શ્વેત મિશ્ર પીળા રગ છે. નિષાદુના શ્યામ રગ છે (કચિત્ કાબરચીતરા છે, )
સ્વગ્રહ
વજ્રના અધિષ્ઠાતા ચંદ્ર છે. ઋષભનો ષ, ગાંધારના શુ, મધ્યમના વિ, પંચમના મ"ગળ ધૈવતના ગુરૂ, આને નિષાદન શનિ છે.
સ્વરના અધિષ્ઠાતા
પાજના અતિ વિકો છા છે, ભના કા વિકલ્પે સૂક્ષ્મ છે. ગાંધારના સરસ્વતી વિપ શિંગ છે. મધ્યમના પશુપતિ વિષે ઇંદ્ર છૅ, પદ્મમના લક્ષની વિપ વિષ્ણુ ક્ર ધૈવતનાં ગણેશ વિકલ્પે નારદ છે અને નિષાદના સૂપ વિકલ્પે રૂ છે,
સરસ
ગડજના પ્રાચ્ય તથા શૃંગાર. ઋષભનો શંગાર, ગાંધારના હાસ્ય. મધ્યમના હાસ્ય ના સુજાર. પચમન બિભત્સ, કરુણુ તથા ભયાનક, ધૈવત તથા નિષાદને હાસ્ય અને શૃગાર.
સ્વરઋતુ
પફ્ફ-છ એ ઋતુમાં અનુકૂળ, ઋષભ-વસંતઋતુમાં. ગાંધાર-ગ્રી મઋતુમાં, મધ્યમ-વર્ષાઋતુમાં, પંચમ-શરદ્ધાતુમાં, ધૈવત-ઝુમતમાં, નિષાદ શિરઋતુમાં અનુ.
ચિત્ર ૪, ૧. ષડ્જેસ્વર
મંજૂ સ્વરના શરીરના વર્ષાં તાંબાના જેવા લાલ છે. તેને મુળ છ છે, હાય ચાર છે. ચાર હાય પૈકી બે હાથમાં કમલ છે, અને બે હાથે વીણા પડેલી છે. તેનું વાહન માર છે, ઉત્તરસગના વસ્ત્રના કાળી ડીસાઇન સહિતના પોળ, રંગ છે. ઉત્તરીય લગ્ન મધ્યમાં લાલ રગની ડીઝાઇનવાળુ આસમાની રંગનું હિંમ
x षण्मुखः स्याच्चतुर्हस्तः पाणिभ्यामुत्पले दधत् ચીનો માહોલ દમઃ ||૪|| कुलं सुपर्वजं जम्बूद्वीपं ब्रह्माच देवतम् ! शृंगारे चरगेयोऽमुख्यता तु पावकः ॥४२॥ मयूरो वाहने तय स्वरानुकरणात् पुनः । અને વધુ વયોવવા દ્વિતીયસ્યામ મળ્યતે ||૪|| इति षड्जस्वरलक्षणम् ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિત્ર ૫. ૨. અષભરવર
ષભ સ્વરના શરીરને વર્ણ નીલ છે. તે એક મુખ અને ચાર હાથવાળા છે. તેના ઉપરના બંને હાથમાં કમળનું ફૂલ છે; અને નીચેના બંને હાથે વીણા પકડેલી છે. તેનું વાહન ગાય છે, તેના ઉત્તરાસંગના ગુલાબી રંગના વસ્ત્રમાં લાલ રંગની ડીઝાઈન છે. જયારે લીલા રંગના ઉત્તરીય વસ્ત્રમાં કાળા રંગની ડીઝાઇન ચીતરેલી છે.*
ચિત્ર ૬. ૩. ગાંધારસ્વર
ગાંધાર સ્વરના શરીરને ગૌરવ છે. તેને એક મુખ અને ચાર હાથ છે. તેના ઉપરના એક હાથમાં કમળનું ફૂલ છે અને બીજા હાથમાં લે છે અને નીચેનાં એક હાથમાં વીણા અને બીજા હાથમાં ઘંટા પકડેલી છે. તેના ઉત્તરાસંગના ગુલાબી રંગના વસ્ત્રમાં લાલ રંગની ટીપકીની ચિત્રાકૃતિ ચીતરેલી છે, જયારે પીળા રંગના ઉત્તરીય વસ્ત્રમાં કાળા રંગની ચિત્રાકૃતિ ચીતરેલી છે. વાહન બકરાનું છે.*
ચિત્ર ૩. ૪, મધ્યમવર, મધ્યમ સ્વરના શરીરને વર્ણ સુવર્ણ જે પીળે છે. તેને એક મુખ અને ચાર હાથ છે. તેને ઉપરને જમણે હાથ વરદ મુદ્રામાં છે અને ડાબા હાથમાં કમળનું ફૂલ છે, જ્યારે નીચેના જમણા હાથમાં કલશ છે અને ડાબા હાથમાં વીણુ પકડેલી છે. તેના ઉત્તરાસંગના લીલા રંગના વસ્ત્રમાં કાળા રંગની ચિત્રાકૃતિ ચીતરેલી છે; જ્યારે ગુલાબી રંગના ઉત્તરીય વસ્ત્રમાં લાલ રંગની ચિત્રાકૃતિ ચીતરેલી છે. તેનું વાહન ટોંચ પક્ષી છે.*
ચિત્ર ૮. ૫. પંચમસ્વર પંચમ સ્વરના શરીરને વર્ણ સફેદ (વિક૯પ જુદી જ જાતને) છે. તેને એક મુખ અને છ હાથ છે. તેના ઉપરના જમણા હાથમાં શંખ છે અને ડાબા હાથમાં કમળનું ફૂલ છે, જયારે વચ્ચેના અને હાથમાં વી છે અને નીચે એક હાથ વરદ મુદ્રાએ તથા બીજ હાથ અભય મુદ્રામાં છે. તેના ઉત્તરાસંગના
एक्यवनश्चतुर्हस्तः पाणिभ्या कमले वहन् । वीणा विभ्रत् कराभ्यां च ऋषभो नीलवर्ण भृत् ॥४४॥ अग्निस्तु दैवतं शाक द्वीपं गाता च पद्मभूः । रसो हास्योऽस्य यानं गौर्गान्धारस्याथ लक्षणम् ॥४५॥
इति ऋषभलक्षणम् ॥ गान्धारस्वेकवदनो गौरवर्णश्चतुम्करः वीणापला डम्बघण्टाभृत् करः स्यान्मेषवाहनः ॥४६|| शंकरो दैवतं काँचो द्वीपं सुपवजं कुलम् । भीष्णुर्गाता रसो वीरोऽमुष्य शेयोऽथ मध्यमः ॥४७१।
ત્તિ પરિક્ષ ! ૪ ગમત્રઃ ચમકારઃ |
सवीणाकलशौ हस्तौ सपद्मावरदो तथा ॥४८॥ भारतीदैवतं द्वीपं कुश वंशं सुपर्वजम् । गाता चन्द्रो रसः शान्तः क्रौञ्चो वाहनमस्य तु ॥४९॥
इति मध्यमलक्षणम् ॥
"Aho Shrutgyanam
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
मतमा
साधीराधा
"Aho Shrutgyanam
Fig. 33 Utlarā Mūrchana 1 चित्र ३३ उत्तरा मूर्छना .
Fig. 34 Uttara Mandra 2 चित्र ३४ उत्तरमंद्रा २
Fig. 35 Ašvakranta 3 चित्र ३५ अवकांता ३
Fig. 36 Sauvīra 4 चित्र ३६ सौवीरा ४
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
रमाका
259
Fig. 37 Nxhrsyaka 5 चित्र ३७ नृहष्यका ५
उत्तरान्यता६॥
Fig. 38 Uttarāyatā 6 चित्र ३८ उत्तरायता ६
(डनीad10.
8
Fig. 39 Ranjani Mūrchana 7 चित्र ३९ रंजनी मूर्छना ७
今
Fig. 40 Hrsyaka 8 चित्र ४० हृष्यका ८
VI
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राप्यादिनी॥
60
Fig. 41 Apyāyinī 9 चित्र ४१ आप्यायिनी ९
विश्वता ॥१०॥
Fig. 42 Visvabhiylā चित्र ४२ विश्वकृता १०
10
॥दायी॥२॥
Fig. 43 Candrī 11 चित्र ४३ चांद्री ११
हमा॥१२॥
30
Fig. 44 Hema 12 चित्र ४४ हेमा १२
VII
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
कदिनी ॥
Fig. 45 Kapardini 13 चित्र ४५ कपर्दिनी १३
मनीशाल१४५
Fig. 46 Maitri Mū. 14 चित्र ४६ मैत्री मूर्छना १४
दशावती॥२॥
Fig. 47 Candrāvati 15 चित्र ४७ चंद्रावती १५
पदास धनीर६
Fig. 48 Priyasandhani 16 चित्र ४८ प्रियसंघनी १६
VIII
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુલાબી રંગના વસમાં લાલ રંગની ચિત્રાકૃતિ ચીતરેલી છે; જ્યારે લીલા રંગના ઉત્તરીય વસ્ત્રમાં કાળા, રંગની ચિત્રાકૃતિ ચીતરેલી છે. તેનું વાહન કયેલ છે.
ચિત્ર ૯. ૬. પૈવતસ્વર. ધવત સ્વરના શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે ( વિકલ્પ ગીર છે). તેને એક મુખ અને ચાર હાથ છે. તેના ઉપરના જમણા હાથમાં કમલ તથા ડાબા હાથમાં ખવાય છે. જયારે નીચેના જમણા હાથમાં વીણા તથા ડાબા હાથમાં ફલ છે. તેના ગુલાબી રંગના ઉત્તરાસંગમાં લાલ રંગની ચિત્રાકૃતિ છે, જ્યારે લીલા રંગના, ઉત્તરીયવસ્ત્રમાં કાળા રંગની ચિત્રાકૃતિ છે. તેનું વાહન ઘેડે છે.*
ચિત્ર ૧૦, ૭. નિષાદસ્વર, નિષાદ વરના શરીરનો વર્ણ કાબરચીતર (ચિત્રવિચિત્ર) છે. તેનું મુખ હાથી જેવું છે અને ચાર હાથવાળે છે. તેના ઉપરના જમણા હાથમાં કમલ તથા ડાબા હાથમાં બીજપૂરક (બીજે૩) છે. જયારે નીચેના જમણા હાથમાં પરશુ તથા ડાબા હાથમાં ત્રિશૂલ છે. તેને લીલા રંગના ઉત્તરાસંગમાં કાળા રંગની ચિત્રાકૃતિ છે. જયારે ગુલાબી રંગના ઉત્તરીયમાં ગુલાબી રંગની ચિત્રાકૃતિ છે. તેનું વાહન હાથી છે. શ્રુતિ વિચાર :
કુદરતી રીતે બોલાતા સાત સ્વરે જે શુદ્ધ સ્વરના નામથી ઓળખાય છે. તેમાં અષભ, ગાંધાર, દૈવત, નિષાદ એ તીવ્ર તથા મધ્યમ, શુદ્ધ અથવા કેમળ છે. તે સાત સ્વરેની વચમાં જે સ્ત્રના વિભાગ રહેલા છે તેને શ્રુતિ અથવા સૂરથી કહે છે, જેને સાંભળવાથી સ્વરભેદનું અનુમાન થાય તેનું નામ કૃતિ. આવી કૃતિ કુલ બાવીશ છે,
૧. તીવ્રાકૃતિ, ૨. કુમુતીતિ, ૩. મંદાગ્રુતિ તથા ૪. ઇદેવતીશ્રતિ. આ ચાર શ્રુતિ પજ સ્વરની છે. ૫. દયાવતી, ૬. રંજના તથા ૭. રતિકા. આ ત્રણ અતિ ગરષભ સ્વરની છે. ૮. રીલી તથા ૯. ક્રોધા, આ બે કૃતિ ગાંધાર સ્વરની છે. ૧૨ વજિકા, ૧૧. પ્રસારિણી, ૧૨, પ્રીતિ તથા ૧૩. માજની. આ ચાર સ્મૃતિ મધ્યમ સ્વરની છે. ૧૪. ક્ષિતી, ૧૫. રતા, ૧૬. મંદાકિની ઉકે
• पञ्चमोऽप्येकवदनो भिन्नवर्णश्च घटकरः ।
वीणाकरद्वये शलाब्जे चापि वरदाभयौ ॥५०॥ स्वयम्भु दैवतं द्वीपं शाल्मलिः नृवंशजः । कोकिला बाहनं गाता नारदः प्रथमो रसः ॥५१||
હૃતિ મફળમ્ | ४ धैवतो गौरवर्णः स्यादेकवस्त्रश्चतुर्भुजः । वीणाकमलखट्वाङ्गफलशोभितसत्करः ||५२11 शम्भुस्तु दैवतं श्वेतं द्वीपं स्यादृषिजं कुलम् । रसो भयानकश्चाश्वो यानं गाता तु तुम्बरः ॥५३॥
લિ ઈ ક્ષણમ્ | निषादो गजवक्त्रः स्याच्चित्रवर्णश्चतुर्भुजः । ત્રિજીસ્ટરાણીગપૂરમારઃ ||૬૪ો. गणेशो दैवतं क्रौञ्चो द्वीपं वंशं सुपर्वजम् । गाता च तुम्बरुः शान्तो रसः स्याद्वाहनं गजः ॥५५॥
દતિ નિપલ્સ !!
-સંતો નિતારે, તૃતીયોધ્યાયઃ |
"Aho Shrutgyanam
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદીપિની તથા ૧. આલાપિની. આ ચાર શ્રુતિ પંચમ સ્વરની છે. ૧૮. મતી, ૧૯. હિી તથા ૨૦. રમ્યા. આ ત્રણ શ્રુતિ ધૈવત સ્વરની છે. ૨૧. ઉગ્રા તથા ૨૨. ક્ષાભિણી. આ બે શ્રુતિ નિષાદ
સ્વરની છે.*
ષજની ચાર વ્રુતિ છે. તેમાં ત્રીજી અને ચેાથી શ્રુતિએ ઋષભનું મિશ્રણ થાય છે. ઋષભની ત્રણ શ્રુતિ છે. તેમાં ત્રીજી શ્રુતિએ ગાંધારનું મિશ્રણુ થાય છે. ગાંધારની બે શ્રુતિ છે. તેમાં ખીજી શ્રુતિએ કામળ અથવા શુદ્ધ મધ્યમનું મિશ્રણ થાય છે. મધ્યમની ચાર તિ છે, તેમાં ખીજી શ્રુતિએ મધ્યમનું અને ચેાથી શ્રુતિએ પાંચમનું મિશ્રણ થાય છે, પચમની ચાર શ્રુતિ છે. તેમાં ચેાથી શ્રુતિએ જૈવતનું મિશ્રણ થાય છે. ધૈવતની ત્રણ શ્રુતિ છે. તેમાં ત્રીજી શ્રુતિએ નિષાદનું મિશ્રણ થાય છે. ચિત્ર ૧૧. ૧. તીવ્રાશ્રુતિ
તીવ્રા શ્રુત્તિના શરીરને રગના છેડાવાળા લાલ રગનું છે; ચિત્રાકૃતિવાળા સીસા રગ છે. કંચુકીના રંગ વાદળી છે,
વહુ પીળે છે. બંને હાથે વીણા પકડેલી છે. તેની વચ્ચે કાળા રંગની ચિત્રકૃતિ છે. તેણીના મસ્તકના વાળ ઠંડ ફમ્મરની નીચે
ચિત્ર ૨. ૧૨. કુમુદ્ધતીતિ
મુદ્દતી શ્રુતિના શરીરના વહુ પણ પીળે! છે. ખને હાથમાં વીણા પકડેલી છે, તેણીએ લીલા રગની ફચુકી પહેરેલી છે. ઉત્તરાસંગ અને ઉત્તરીય ચિત્ર ૧૧ જેવા જ રંગના છે.
ચિત્ર ૧૩. ૩. મદાશ્રુતિ
મદા શ્રુતિના શરીરને વણું પીળા છે. અનેં હાથે વીણા પકડેલી છે. આસમાની રંગની ક’ચુકી પહેરેલી છે. ઉત્તરાસંગ લાલ ર`ગની ચિત્રાકૃતિવાળા ઝુલાબી રંગનું છે. ઉત્તરીયવસ્ર કાળા રગની ચિત્રાકૃતિવાળા લીલા રંગનું છે.
તેણીનું ઉત્તરાસ ́ગ લીલા ઉત્તરીયવાના વચ્ચે કાળી સુધી લટકતા દેખાય છે.
ચિત્ર ૧૪, ૪. છંદાવતીદ્યુતિ
છંદાવતી શ્રુતિના શરીરના વહુ પીળે છે. જમણા હાથે વીણા પકડેલી છે, અને ડાખા હાથમાં કમલનું ફૂલ છે. કંચુકી લીલા રંગની છે. ઉત્તરાસંગને! રગ મા શ્રુતિના જેવા છે. ઉત્તરીયનગ્ન લાલ રગની ચિત્રાકૃતિ તથા સાનેરી ટીપકીયાવાળા આસમાની રંગનું છે.
ચિત્ર ૧૫. ૫. ધ્યાવતીદ્યુતિ
દયાવતી શ્રુતિના શરીરના વળું પીળા છે. તેણીના જમણા હાથમાં મછરા છે અને ડાબા હાથમાં વીણા છે. ઉત્તરાસંગના રંગ મદા શ્રુતિના જેવું જ છે. ઉત્તરીયવસ્ર કાળા રંગની ચિત્રાકૃતિવાળું આસ
માની રંગનું છે. કંચુકી લીલા રંગની છે.
* तीत्राकुमुद्वती मन्दाछन्दोवत्यस्तु षड्जगाः । ચાવતી રજીની ૨ રજિા વર્ષમે થતા ફ્છ}} रौद्री क्रोधा च गान्धारे वज्रिकाऽथ प्रसारिणी । प्रीतिश्च मार्जनीत्येताः श्रुतयो मध्यमाश्रिताः ॥३८॥ क्षिती रक्ता च दीपिन्यालापिन्यपि पञ्चमे । मदन्ती रोहिणी रम्येत्येतास्तिस्रस्तु धैवते ॥ ३९॥
उग्रा च क्षोभिणीति द्वे निषादे बसतः श्रुति ।
ते मन्द्र मध्यतारारव्यस्थान भेदात्रिधा मताः ॥ ४० ॥
— संगीतरत्नाकरे प्रथमस्वराध्याये तृतीयनादस्थान श्रुतिस्वरप्रकरणे ॥
"Aho Shrutgyanam"
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિત્ર ૧૬. ૬. રજનાશ્રુતિ રજના અતિના શરીરને વર્ણ પીળા છે. તેના બંને હાથમાં વીણું છે. કંચુકી લાલ હીંગળક જેવા રંગની છે. ઉત્તરસંગ વરચે કાળા રંગની ચિત્રાકૃતિવાળા આસમાની રંગનું છે, જેની બંને કીનારે સોનેરી શાહીથી શણગારેલી છે. ઉત્તરીયવસ્ત્ર કાળા રંગની ચિકડીએની ચિત્રાકૃતિવાળા લીલા રંગનું છે.
ચિત્ર ૧૭ ૭ રતિકાકૃતિ રતિક કૃતિના શરીરને વર્ણ પણ પીળા છે. બંને હાથે વણ પકડેલી છે. કંચુકી વાદળી રંગની છે. ઉત્તરસંગ વચ્ચે લાલ રંગની ચિત્રાકૃત્તિવાળા ગુલાબી રંગનું છે. ઉત્તરાયવર વચ્ચે કાળા રંગની ચિત્રાકૃતિવાળા વાદળી રંગનું છે, જેની વચ્ચે સેનેટરી શાહીની ટીપકી કરેલી છે. (ચિત્રની નીચે છપાયેલું રક્તિક” બરાબર લાગતું નથી.)
ચિત્ર ૧૮. ૮. રીઢીકૃતિ રીદી અતિના શરીરને વર્ણ પીળો છે. બંને હાથે વણા પકડેલી છે. કંચુકી લીલા રંગની છે. ઉત્તરાસંગ વચ્ચે લાલ રંગની ચિત્રાકૃતિવાળા ગુલાબી રંગનું છે. ઉત્તરીયવઝ વચ્ચે કાળા રંગની ચિત્રાકૃતિવાળા આસમાની રંગનું છે.
ચિત્ર ૧૯, ૯. ધાકૃતિ ફોધા બુક્તિના શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. બંને હાથે વણ પકડેલી છે. કંચુકી રાતા હીંગળકીયા રંગની છે. ઉત્તરાસંગ લાલ ટીપકીવાળા ગુલાબી રંગનું છે. ઉત્તરીયવશ વચ્ચે કાળા રંગની ચિત્રાકૃતિવાળા આસમાની રંગનું છે.
ચિત્ર ૨૦. ૧૦. વકાશ્રુતિ વજેકા અતિના શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. બંને હાથે વીણા પકડેલી છે. કંચુકી આસમાની રંગની છે. ઉત્તરાસંગ લાલ ટીપકીવાળા ગુલાબી રંગનું છે. ઉત્તરાયવર્સ કાળા રંગની ચિત્રાકૃતિવાળા લીલા રંગનું છે; જેની કિનારે સોનેરી શાહીની છે.
ચિત્ર ૨, ૧૧. પ્રસારિણીતિ પ્રસારિણી અતિના શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. બન્ને હાથે વીણા પકડેલી છે. કંચુકી વાદળી રંગની છે. ઉત્તરાસંગ વરચે સફેદ ચિત્રાકૃતિવાળા ગુલાબી રંગનું છે. બંને કિનારે લીલા રંગની છે. ઉત્તરીયવસ્ત્ર લાલ રંગની ચિત્રાકૃતિવાળા ગુલાબી રંગનું છે.
ચિત્ર ૨૨. ૧૨. પ્રીતિકૃતિ પ્રીતિ શ્રુતિના શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. કંચુકી લીલા રંગની છે. ઉત્તરાસંગ વચ્ચે કરમજી રંગની ચિત્રાકૃતિવાળા ગુલાબી રંગનું છે, બંને છેડા સોનેરી શાહીથી ચીતરેલા છે. ઉત્તરાયવર્સ વચ્ચે કાળા રંગની ચિત્રાકૃતિવાળા વાદળી રંગનું છે.
ચિત્ર ૨૩. ૧૩. માજનીતિ માજની કૃતિના શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. કંચુકી લીલા રંગની છે. ઉત્તરાસંગ કીરમજી રંગની ચિત્રાકૃતિવાળું ગુલાબી રંગનું છે, બંને છેડા સોનેરી શાહીથી ચીતરેલા છે. ઉત્તરીય ચ ધોળા રંગની ચિત્રાકૃતિવાળા ગુલાબી રંગનું છે.
ચિત્ર ૨૪, ૧૪. ક્ષિતી શ્રુતિ ક્ષિતી શ્રુતિના શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. કંચુકી સુવર્ણવર્ણની છે. બંને હાથમાં વીણું પકડેલી છે. ઉત્તરાસંગ કીરમજી રંગની ચિત્રાકૃતિવાળા આસમાની રંગનું છે. ઉત્તરીયવઝ કીરમજી રંગની ચિત્રાકૃતિવાળા ગુલાબી રંગનું અને સોનેરી શાહીની કીનારવાળું છે.
"Aho Shrutgyanam
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિત્ર ૨૫, ૨૫. રક્તાશ્રુતિ રક્તા શક્તિના શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. બંને હાથે વીણું પકડેલી છે. ઉત્તરાસંગ દીરમજી રંગની ચિત્રાકૃતિવાળા ગુલાબી રંગનું છે. ઉત્તરીયવસ્ત્ર વચ્ચે કાળા રંગની ચિત્રાકૃતિવાળું તથા સેનેરી ટીપકીવાળું સફેદ રંગનું છે અને પીળા રંગની કીનાર છે. કંચુકી લીલા રંગની છે.
ચિત્ર રદ. . મંદાકિનીકૃતિ મંદાકિની અતિના શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. બંને હાથે વણું પકડેલી છે, કંચુકી ધઉંવર્ણા રંગની છે. ઉત્તરાસંગ કરમજી રંગની ચિત્રાકૃતિવાળા ગુલાબી રંગનું છે. ઉત્તરીચવશ્વ મધ્યમાં પીળા તથા લીલા. રંગના ટપકાવાળા લાલ હિંગળક જેવા રંગનું છે. કીનારને રંગ પીળા છે.
ચિત્ર ૨૭. ૧૭ આલાપિનીમૂતિ આલાપિની અતિના શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. બંને હાથે વણા પકડેલી છે. કંચુકી લીલા રંગની છે. ઉત્તરાસંગ કીરમજી રંગની ચિત્રાકૃતિઓવાળું ગુલાબી રંગનું છે. ઉત્તરીયસ કાળા રંગની ચાકડીઓની ચિત્રાકૃતિઓવાળું પીળા રંગનું છે. ડાબી બાજુના હાંસિયાની ઉપરના ભાગમાં આ ચિત્ર આવેલું છે.
ચિત્ર ર૮. ૧૮૮ મતી શ્રુતિ મદંતિ શ્રુતિના શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. બંને હાથે વીણા પકડેલી છે. કંચુકી લીલા રંગની પહેરેલી છે. ઉત્તરસંગ કીરમજી રંગની ચિત્રાકૃતિઓવાળા ગુલાબી રંગનું છે. ઉત્તરીયવસ્ત્ર કાળા રંગની ચેકડીઓની ચિત્રાકૃતિઓવાળા પીળા રંગનું છે.
- ચિત્ર ૨૯. ૧૯. રહિણી કૃતિ રહિણી કતિના શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. જમણા હાથમાં વીણા તથા ડાબા હાથમાં ફૂલ પકડેલાં છે. કંચુકી લીલા રંગની પહેરેલી છે. ઉત્તરાસંગ કીરમજી રંગની ચિત્રાકૃતિવાળું અને લાલ રંગની કીનાવાળું આસમાની રંગનું છે. ઉત્તરીયસ કાળા રંગની ચિત્રકૃતિ અને લાલ રંગની કીનારવાળું પીળા રંગનું છે. કમર ઉપર સફેદ રંગની ચિત્રાકૃતિવાળું લાલ રંગનું વસ્ત્ર બાંધેલું છે.
ચિત્ર. ૩૦, ૨૦. રસ્થાશ્રતિ રમ્યા કૃતિના શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. બંને હાથે વીણું પકડેલી છે. આસમાની રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. ઉત્તરાસંગ સફેદ રંગની ચિત્રાકૃતિવાળું અને આસમાની રંગના છેડાવાળું લાલ રંગનું છે. ઉત્તરીયવત્ર કાળા રંગની ચોકડીની ચિત્રાકૃતિઓવાળું તથા પીળા અને લાલ રંગની કીનારેવાળા લીલા રંગનુ છે. કમ્મર ઉપર કરમજી રંગની ચિત્રાકૃતિવાળું ગુલાબી રંગનું વસ્ત્ર બાંધેલું છે.
ચિત્ર. કા. ર૧. ઉમાશ્રુતિ ઉમા કૃતિના શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. જમણા હાથમાં ફૂલ અને ડાબા હાથમાં વીણું પકડેલી છે. લીલા રંગની કંચુકી છે. ઉત્તરાસંગ કરમજી રંગની ચિત્રાકૃતિવાળું અને સોનેરી શાહીના છેડાવાળા ગુલાબી રંગનું છે. ઉત્તરીય કાળા રંગની ચિ=ાકૃતિવાળા આસમાની રંગનું છે.
ચિત્ર. ૩૨, ૨૨. ક્ષેત્મિણીમતિ ભિણી શ્રતના શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. અને હાથે વણા પકડેલી છે. ઉત્તરાસંગ ઉગ્રાકૃતિ (ચિત્ર. ૩૧) જેવું જ છે. કમ્મર ઉપર આસમાની રંગનું વસ્ત્ર કીરમજી રંગની ચિત્રાકૃતિઓવાળું અને સોનેરી ટપકીઓવાળું ખાંધેલું છે. ઉત્તરીયવઝ કાળા રંગની ચિત્રાકૃતિઓવાળું અને લાલ રંગની કીનારીવાળું પીળા રંમનું છે.
બાવીશે શતિનાં ચિત્રો વાદળી રંગની પૃષ્ઠભૂમિ ઉપર ચીતરાએલાં છે.
"Aho Shrutgyanam
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
नदीईनाका
रवार
"Aho Shrutgyanam"
Fig.49 Natti Mh. 17. चित्र ४९ नट्टी मूछना १७
Fig. 50 Vandi Mür. 18 चित्र ५० नंदी मूछना १८
Fig. 51 Visala 19 चित्र ५१ विशाला १९
Fig. 52 Sumukhi 20 चित्र ५२ सुमुखी २०
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
नापरा
Fig. 53 Citrāvati 21 चित्र ५३ चित्रावती २१
Fig. 54 Şadja Scara 1 चित्र ५४ षड्ज स्वर १
Fig. 55 Jaya Tāna / चित्र ५५ जयतान १
Fig. 56 Vijaya Tana 2 चित्र ५६ विजय तान २
Fig. 57 Mangala Tana 3 चित्र ५७ मंगलतान ३
Fig. 58 Ripumardana Tana 4 चिन्न ५८ रिपुमर्दनतान ४
anua
सतदिन
Fig. 59 Apratima Tana 5 चित्र ५९ अप्रतीमतान ५
X
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
Fig.60 Visala Tana 6 चित्र ६० विशाल तान ६
Fig. 62 Rşabha Svara 2 चित्र ६२ ऋषभ स्वर २
Fig. 64 Garuda Tana 9 चित्र ६४ गारुड तान ९
Fig. 66 Gamya Tana 11 चित्र ६६ गम्य तान "
"Aho Shrutgyanam
Fig. 61 Vāruna Tana 7 चित्र ६१ वारुण तान ७
Fig. 63 Mitra Tana 8 चित्र ६३ मित्र तान ८
Fig. 65 Daivaka Tana 10 चिन्न ६५ देवक तान १०
Fig. 67 Sveta Tana 12 चित्र ६७ श्वेत तान १२
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
XII
Fig. 68 Pana Tāna 13 चित्र ६८ पान तान १३
Fig. 70 Gāndhāra Svara 3 चित्र ७० गांधार स्वर ३
Fig.72 Vicitra Tana 16 चित्र ७२ विचित्र तान १६
Fig. 74 Krsna Tana 18 चित्र ७४ कृष्ण तान १८
घनमानद
"Aho Shrutgyanam
ETORI
Fig. 69 Suvarna Tāna 14 चत्र ६९ सुवर्ण तान १४
Fig. 71 Citra Tana 15 चित्र ७१ चित्र तान १५
Fig. 73 Patu Tana 17 चित्र ७३ पटु तान १७
Fig. 75 Sūkşma Tana 19 चित्र ७५ सूक्ष्म तान १९
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂછના વિચાર :
શુદ્ધ એવા સાત સ્વરોને જે આરહ (ઉંચે ચઢાવવું) અને અવરેહ (નીચે ઉતારવું) તેને મૂછના કહે છે અને તે મુઈના ત્રણે કામની સાત સાત છે. અર્થાત્ ત્રણે ગામની મળીને એકવીશ છે. સાત સ્વરના દરેક ના ત્રણ ત્રણ ગ્રામથી એકેક મૂર્વના ઉત્પન્ન થાય છે. આ રીતે સાત સ્વરની એકવીશ મૂછનાઓ છે.
આપણી ચિત્રાવલિમાં એકવીશ મૂછનાઓનાં ચિ અનુક્રમે આપેલાં છે. ૧. ઉત્તરા મૂઈના, ૨. ઉત્તરમંદ્રા મર્થના, ૩. અશ્વક્રાંતા મૂઈના, ૪. સૌવીરા મુના, ૫. નૃહૂંખ્યક મૂછના, ૬. ઉત્તરાયતા મૂઈના, ૭. રંજની મૂઈના, ૮. હૃધ્યકા મૂઈના, ૮. આખ્યાયિની મર્થના, ૧૦. વિશ્વભતા મૂન, ૧૧. ચાંદ્રી મૂર્ણના, ૧૨, હેમા મૂઈના, ૧૩. કપર્દિની મૂઈના, ૧૪. મિત્રી મૂઈના, ૧૫. ચંદ્રાવતી મૂઈના. ૧૬. પ્રિયસંધની મૂઈના, ૧૭. નડ્ડી મૂઈના, ૧૮, નંદી મૂઈના, ૧૯. વિશાલા મૂઈના, ૨૦. સુમુખી મૂઈના અને ૨૧. ચિત્રાવતી મૂઈના,
ચિત્ર ૩૩. ૧. ઉત્તશ મૂછના ઉત્તર મઈનાના શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીના જમણા હાથમાં વીણા છે અને ડાબા હાથમાં કમળનું ફૂલ છે. લીલા પોપટીયા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. કમ્મરના વસ્ત્રને રંગ કેસરી છે, તે વસ્ત્રમાં કાળા રંગની ચિત્રાકૃતિ તથા લાલ રંગની ફૂદડીઓ ચીતરેલી છે. પગે ઈજાર પહેરેલી છે.
ચિત્ર ૩૪, ૨, ઉત્તરમંતા મૂઈના ઉત્તરમંા મૂછનાના શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ બંને હાથથી વીણું પકડેલી છે. તેણીની કંચુકી સિનેરી મેરીયાવાળી પીળા રંગની છે. ઉત્તરીયવસ્ત્ર કાળા રંગની ચિત્રાકૃતિવાળું કાચી કેરી જેવાં લીલા રંગનું છે. બંને પગે કરમજી રંગની ચિત્રાકૃતિ અને વાદળી રંગની ટીપવાળી ઈજાર પહેરેલી છે, કમ્મરે બાંધેલું પાછળ ઉડતું વસ્ત્ર કાળા રંગની ચિત્રાકૃતિવાળા પીળા રંગનું છે.
ચિત્ર ૩૫ ૩ અવક્રાંતા મૂછના અશ્વક્રાંતા મૂઈનાના શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણી બંને હાથથી મંજીરા વગાડતી દેખાય છે. તેણીની કંચુકી લીલા પિપટીયા રંગની છે. કમર પરનું વસ્ત્ર કરમજી રંગની ચિત્રાકૃતિવાળા ગુલાબી રંગનું છે, આગળ લબડત છેડે કાળા રંગની ચિત્રાકૃતિવાળા કેસરી રંગને છે. બંને પગે પહેરેલી ઈજાર સોનેરી મહેરીયાવાળી લાલ ચિત્રાકૃતિવાળી છે. તેણીને જમણે પગ જમીનને અડેલો છે, અને ડાબો પગ અદ્ધર છે.
ચિત્ર ૩૬, ૪. સૌવીર મૂછના સૌવીર મૂઈનાના શરીરને વર્ણ કમલના ફૂલ જેવું છે. તેણીએ બંને હાથે વાંસળી પકડેલી છે. કંચુકી કાળા રંગની પહેરેલી છે. કમ્મર પર રૂમાલ કાળા રંગની ટીપકીઓવાળા કેસરી રંગનો છે. તેણીની બજાર સફેદ તથા કાળા રંગની ચિત્રાકૃતિવાળી પિટીયા રંગની છે, ઇજારની કીનાર લાલરંગની ચિત્રાકૃતિવાળી સોનેરી રંગની છે.
ચિત્ર ૩૭. પ, ડ્રખ્યક મૂછના નહષ્ય મૂઈનાના શરીરને સુવર્ણ વધ્યું છે. તેણીએ પોતાની છાતી સમુખ બંને હાથે ખંજરી પકડેલી છે. કંચુકી લીલા રંગની પરિધાન કરેલી છે. લાલ રંગની ચિત્રાકૃતિવાળા પીળા રંગનું ઉત્તરીય વસ્ત્ર પહેરેલું છે. કીરમજી રંગની ચિત્રાકૃતિઓવાળો ગુલાબી રંગનો રૂમાલ કમ્મર ઉપર બાંધેલ છે. કાળા રંગની ચિત્રાકૃતિવાળી લીલા રંગની ઈજાર તેણુએ પહેરેલી છે. ઘેરા લાલ રંગની ચિત્રાકૃતિવાળી સોનેરી કીનાર ઇજારને ચડેલી છે.
ચિત્ર ૩૮ ૬. ઉત્તરાયતા સૂઈના ઉત્તરાયતા મૂઈનાના શરીરનો વર્ણ કમલના ફૂલ જેવો છે. તેણીના ગળામાં નગારું ઢેલક) લટકે છે. લટકતા નગારાને બંને હાથે વગાડતી તેણું ઊભેલી છે. કંચુકી વાદળી રંગની પરિધાન કરેલી છે. કમ્મર ઉપર
"Aho Shrutgyanam
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
કાળા તથા ધોળા રંગની ચિત્રાકૃતિવાળો કેરી જેવા લીલા રંગને રૂમાલ બાંધે છે. કાળા રંગની ચિત્રાકૃતિવાળી પીળા રંગની ઈજાર પરિધાન કરેલી છે. ઇજારની કીનાર લાલ રંગની ચિત્રાકૃતિવાળી સોનેરી રંગની છે.
ચિત્ર ૩૯ ૭. રજની મૂર્ણના રજની મૂઈનાના શરીરને સુવર્ણ વર્ણ છે. તેણીએ બંને હાથમાં મુખેથી વગાડવા માટે પીપુડી પકડેલી છે. કંચુકી સેનેરી રંગની પરિધાન કરેલી છે. કમ્મર ઉપર કીરમજી રંગની ચિત્રાકૃતિવાળા ગુલાબી રંગને રૂમાલ બાંધેલો છે. કાળા રંગની ચિત્રાકૃતિઓ તથા લાલ રંગના ટપકાંવાળી કરી જેવા લીલા રંગની ઇજાર પરિધાન કરેલી છે.
ચિત્ર ૪૦. ૮. હૂખ્યક મૂછના મૂઈનાના શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. બંને હાથે ભંભા (એક જાતનું વાવ) વગાડતી ઊભેલી છે. તેણુની કંચુકી વાદળી રંગની છે. કમ્મર પર રંજની (ચિત્ર ૩૯) મૂઈના જેવું જ વસ્ત્ર વીંટાળેલું છે. ઈજાર પણું ચિત્ર ૩૯) રંજની જેવી છે.
ચિત્ર ૪૧ ૯. આધ્યાયિની મૂછના આપ્યાયિની મૂઈનાના શરીરને વણું ગુલાબી છે, તેણીના બંને હાથમાં તરે છે. કંચુકી લીલા પિપટીયા રંગની પરિધાન કરેલી છે. લાલ રંગની ટીપકીવાળું તથા કાળા રંગની ચિત્રાકૃતિવાળું લીલા રંગનું વસ્ત્ર કમ્મર પર વીટેલું છે. લાલ રંગની બુટ્ટીઓવાળી તથા કાળા રંગની ચિત્રાકૃતિવાળ પીળા રંગની ઇજાર તેણીએ પહેરેલી છે.
ચિત્ર ૪૨. ૧૦. વિશ્વભૂતા મૂછના વિવશતા મૂઈનાના શરીરને વણ સુવર્ણ છે. બંને હાથમાં મંજીરા પકડેલા છે. તેણીએ સોનેરી મિરીયાવાળી ગુલાબી રંગની કંચુકી પરિધાન કરેલી છે. કીરમજી રંગની ચિત્રાકૃતિવાળુ ગુલાબી રંગનું વસ્ત્ર કમ્મર પર વીટેલું છે. કાળા રંગની ચિજાતિ તથા સોનેરી મેરીયા સહિતની કેરી જેવા લીલા રંગની ઈજાર તેણીએ પહેરેલી છે.
ચિત્ર ૪૩, ૧૪. ચડી મૂઈના ચાંદી મઈનાના શરીરનો વર્ણ ઘેરે લીલે છે. બંને હાથે ઝાંઝ વગાડતી ઊભેલી છે. સિનેરી કંચુકી પરિધાન કરેલી છે. કાળા રંગની ચિત્રાકૃતિવાળા પીળા કેસરી રંગનું વસ્ત્ર કમર પર વીંટાળેલું છે. સફેદ રંગની ચિત્રાકૃતિવાળા ઘેરા ગુલાબી રંગની ઇજાર તેણીએ પહેરેલી છે.
ચિત્ર ૪૪, ૧૨, હેમા મૂઈના હેમા મૂછનાના શરીરનો સુવર્ણ વર્ણ છે. બંને હાથે પકડેલો શંખ વગાડતી તેણી ઉભેલી છે. ઘેરા ગુલાબી રંગની ચુકી પરિધાન કરેલી છે. કમર પર મધ્યમાં લાલ રંગની ટીપકી તથા સફેદ રંગની ચિત્રાકૃતિઓવાળા લીલા પાટીયા રંગનું વસ્ત્ર વીંટાળેલું છે. કાળા રંગની ચિત્રાકૃતિવાળા સેનેરી મારીયાવાળી પીળા રંગની ઇજાર તેણુએ પહેરેલી છે.
ચિત્ર ૪૫. ૧૩. કપર્દિની મૂળના કપર્દિની મૂઈનાના શરીરને સુવર્ણ વર્ગ છે. બંને હાથે એક જાતનું વાદ્ય વગાડતી ઊભેલી છે. કાળા રંગની કંચુકી પરિધાન કરેલી છે. કરમજી રંગની ચિત્રાકૃતિવાળા ગુલાબી રંગનું વસ્ત્ર કમ્મર પર વીંટાળેલું છે. કાળા રંગની ચિત્રાકૃતિ તથા સેનેરી કીનારવાળું ઘેરા લીલા રંગનું ઉત્તરીય તેણીએ પહેરેલું છે.
ચિત્ર ૪૬, ૧૪. મિત્રી મૂછના મૈત્રી મઈનાને શરીરનો સુવર્ણ વર્ણ છે. ભેગા કરેલા અને હાથમાં તેણીએ એક જાતનું વાવ પકડેલું છે. લીલા પિોપટીયા રંગની ઠંચુકી તેણીએ પરિધાન કરેલી છે. કમરનું વસ્ત્ર (ચિત્ર ૪૫)ના જેવું જ છે. કાળી ચિત્રાકૃતિવાળા લીલા પિપટીયા રંગની ઇજાર તેણીએ પહેરેલી છે.
"Aho Shrutgyanam
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિત્ર ૪૩. ૧૫. ચંદ્રાવતી મૂછના ચંદ્રાવતી મૂઈનાના શરીરને સુવર્ણ વર્ણ છે. બંને હાથે વાંસળી પકડેલી છે, જેની નીચેના ભાગમાં ફૂમતું લટકતું દેખાય છે. લીલા પિપટીયા રંગની કંચુકી પરિધાન કરેલી છે. કમ્મરનું વસ્ત્ર ચિત્ર ૪પ ના જેવું જ છે. પગમાં લાલ રંગની ટીપકી સહિતની સફેદ રંગની ચિત્રકૃતિવાળી લીલા પિપટીયા રંગની ઈજાર પહેરેલી છે.
ચિત્ર ૪૮, ૧૬. પ્રિયસંધની મૂઈના પ્રિયસંધની મૂછનાના શરીરને સુવર્ણ રંગ છે. કમ્મરે લટકાવેલી સારંગી પકડીને તે ઊભેલી છે. સીંદુરીયા લાલ રંગની કંચુકી તેણુએ પરિધાન કરેલી છે. કમ્મર પરનું વસ્ત્ર ચિત્ર ૪પ જેવું જ છે. સફેદ રંગની કડીની ચિત્રકૃતિ સહિતનું લીલા પિપટીયા રંગનું ઉત્તરીય વસ્ત્ર તેણુએ પહેરેલું છે.
ચિત્ર ૪૯. ૧૭. નદી મૂછના નદી મઈનાના શરીરનો રંગ ઘેરા લીલે છે. તેણીએ કરમજી રંગની ચિત્રકૃતિવાળી ગુલાબી રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. બંને હાથે વણ પકડીને તે ઊભી રહેલી છે. કમ્મર પરનું વસ્ત્ર વચ્ચે કાળા રંગની ચિત્રાકૃતિવાળું પીળા કેસરીયા રંગનું છે. ધોળા રંગની ચેકડીવાળા ગુલાબી રંગનું ઉત્તરીય વસ્ત્ર પહેરેલું છે.
ચિત્ર પર. ૧૮. નંદી મૂછના નંદી મૂઈનાના શરીરનો સુવર્ણ વધ્યું છે. બંને હાથે પિતાની કમ્મર લટકાવેલું ઢેલ વગાડતી તે ઊભેલી છે. ઘેરા લીલા રંગની કંચુકી તેણીએ પરિધાન કરેલી છે. સફેદ રંગની ચિત્રાકૃતિવાળા લીલા પિપટીયા રંગનું વસ્ત્ર કમ્મર પર વીટેલું છે. કરમજી રંગની ચિત્રાકૃતિવાળું ગુલાબી રંગનું ઉત્તરીય વસ્ત્ર તેણીએ પહેરેલું છે.
ચિત્ર પ. ૧૯ વિશાલા મુના વિશાલા મૂઈનાના શરીરને સુવર્ણ વધ્યું છે. કમ્મર પર લટકાવેલું એક જાતનું ઢલક (વાધ) બને હાથે પકડીને તે ઊભેલી છે. આછા લીલા પિપટીયા રંગની કંચુકી પરિધાન કરેલી છે. કીરમજી રંગની ચિત્રાકૃતિવાળું ગુલાબી રંગનું વસ્ત્ર કમ્મર પર વીટેલું છે. મધ્યમા કાળા રંગની ચિત્રાકૃતિવાળું ઘેરા લીલા રંગનું ઉત્તરીય વસ્ત્ર પહેરેલું છે.
ચિત્ર પર. ૨૦. સુમુખી મૂછના સમુખી મૂઈનાના શરીરને સુવર્ણ વર્ણ છે. બંને હાથે પકડેલી શરણાઈ વગાડતી તે ઊભેલી છે. ગુલાબી રંગની કંકી તેણીએ પહેરેલી છે. કીરમજી રંગની ચિત્રાકૃતિવાળું ગુલાબી રંગનું વસ્ત્ર કેમ્મર પર વીટેલું છે. કાળા રંગની ચિત્રાકૃતિવાળું કેસરી રંગનું ઉત્તરીય વસે તેણીએ પહેરેલું છે.
ચિવ પ૩, ૨૩. ચિવાવતી મૂછના ચિત્રાવતી મૂછનાના શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. બંને હાથે ઢોલ વગાડતી ઊભેલી છે. ઘેરા લીલા રંગની કંચુકી પરિધાન કરેલી છે. કરમજી રંગની ચિત્રાકૃતિવાળું ગુલાબી રંગનું વસ્ત્ર કમ્મર પર વીંટાળેલું છે. સફેદ રંગની ચિત્રાકૃતિમાં કાળા રંગની ટીપકીવાળા લીલા પાટીયા રંગનું ઉત્તરીય વજી તેણીએ પહેરેલું છે. જમણી બાજુના હાંસિયામાં આ ચિત્ર આપેલું છે તાન પ્રકાર :
એકથી વધારે સ્વરોનું જલદીથી આરહણ થવું તેને સંગીતશાસ્ત્રમાં તાન કહે છે, અને અવરેહશું. થવું તેને પલટા કહે છે. પરંતુ વસ્તુતઃ આ બધાને તાન જ કહેવાય છે. તાનના ચાર સ્થાનભેદ છે : ૧. નાભિ સ્થાનથી જે તાન લેવાય છે તેને નાદ તાન કહે છે. ૨. છાતીથી જે તાન લેવાય છે તેને કમક તાન કહે છે. ૩. કંઠથી જે તાન લેવાય છે તેને કંઠ તાન કહે છે, અને જે તાન ૪. મગજથી લેવાય છે તેને બંદ તાન કહે છે.
"Aho Shrutgyanam
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપણે અગાઉ જોઈ ગયા કે મુખ્ય સ્વર સાત છે. આ સાતે સ્વરને દરેકને સાત સાત તાન છે. આ રીતે સાતે સ્વરના ૪૮ તાન થાય છે. આપણું ચિત્રાવલિમાં આ સાતે સ્વર તથા એગણુપચાસ તાન પિકી છેલ્લા બે તાન વગર સાત સ્વર તથા સુડતાલીસ તાનનાં મળીને કુલ ચપન ચિ અનુક્રમે આપેલાં છે. આ તાનનાં મુખ જુદાં જુદાં પ્રાણીઓના છે, અને દરેકના શરીરની આકૃતિ પુરુષ જેવી છે.”
ચિવ ૫૪, ૧ પશ્વસ્વર ષજ સ્વરના વર્ણન માટે ચિત્ર 8 નું વર્ણન જુઓ.
ચિત્ર પપ. ૧. જયતાન. જયે તાનના શરીરનો રંગ પીળે છે. તેનું મુખ મારના મુખ જેવું છે. તેના જમણા હાથમાં વીણા છે તથા ઉચા કરેલા ડાબા હાથમાં ફળ છે.
ચિત્ર ૫૬. ૨. વિજયતાન વિજય તાનના શરીરનો રંગ પીળો છે. મુખ મોરના મુખ જેવું છે. જમણે હાથ પ્રવચનમુદ્રાએ છે અને ડાબા હાથમાં વીણું પકડેલી છે.
ચિત્ર ૫૭, ૩. મંગલતાન મંગલ તાનના શરીરને રંગ પીળે છે. મુખ મિરના મુખ જેવું છે. જમણું હાથમાં ફળ છે તથા ડાબા હાથે વીણું પકડેલી છે.
ચિત્ર ૫૮. ૪, રિપુમનતાન રિપુમદન તાનના શરીરનો રંગ પીળે છે. મુખ મેરના મુખ જેવું છે. જમણે હાથે વણા પકડેલી છે તથા ડાબે હાથ પ્રવચનમુદ્રાએ છે.
ચિત્ર ૫૮. ૫. અપ્રતીમતાન અપ્રતીમ તાનને શરીરને રંગ પીળો છે. મુખ મોરને મુખ જેવું છે. બંને હાથે વણ પડેલી છે.
ચિત્ર ૬૦ ૬. વિશાલતાન વિશાલ તાનના શરીરનો રંગ પીળે છે. મુખ મારના મુખ જેવું છે. બંને હાથે વણા પકડેલી છે,
ચિત્ર ૬, ૭, વારુણતાન વાસણ તાનના શરીરને રંગ પીળો છે. મુખ મોરના મુખ જેવું છે. બંને હાથે વણા પકડેલી છે.
ચિત્ર ૬૨. ૨. અષભસ્વર અષભ સ્વરનાં વર્ણન માટે ચિત્ર પનું વર્ણન જુઓ.
ચિત્ર ૬૩. ૮, મિત્રતાન મિત્ર તાનના શરીરને રંગ પીળો છે. મુખ વૃષભના મુખ જેવું છે. બંને હાથે વણ પકડેલી છે.
ચિત્ર ૬૪. ૮. ગારુડતાન ગાડ તાનના શરીરનો રંગ પીળો છે. મુખ વૃષભના મુખ જેવું છે. જમણે હાથ પ્રવચનમુદ્રાએ છે. તથા ડાબા હાથે વીણા પકડેલી છે.
विज्ञेयास्ते क्रमात् तानाः सप्त सप्त स्वरे स्वरे ॥६५॥ विचित्रं जन्तुबद्वक्त्रं तेषां देहं नराकृतिः । તત્તરવરતાયબાજીતનાર પ્રોતસાર દા.
-સંતનિષાદ, તૃતીયોs: 1
"Aho Shrutgyanam
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
Fig. 76 Rakta Tana 20 चित्र ७६ रक्त तान २०
Fig. 78 Madhyama Stara 4 चित्र ७८ मध्यम स्वर ४
Fig. 80 Gajakrānta 23 चित्र ८० गजक्रांता २३
Fig. 82 Bhīmākrti 25 चित्र ८२ भीमाकृति २५
समाहरण
SERTA
"Aho Shrutgyanam"
Fig. 77 Surūpa Tana 21 चित्र ७७ सुरूप तान २१
Fig. 79 Aśvakrāntā 22 चित्र ७९ अश्वक्रांता २२
Fig. 81 Bhīma Tana 24 चित्र ८१ भीम तान २४
Fig. 83 Bala Tana 26 चित्र ८३ बल तान २६
IIIX
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
XIV
Fig. 84 Sthira Tana 27 चित्र ८४ स्थिर तान २७
Fig. 86 Pancama Svara 5 चित्र ८६ पंचम स्वर ५
Fig. 88 Vibhaja Tana 30 चित्र ८८ विभय तान ३०
Fig. 90 Vedhaka Tana 32 चित्र ९० वेधक तान ३२
avara
"Aho Shrutgyanam"
Fig. 85 Dirgha Tana 28 चित्र ८५ दीर्घ तान २८
Fig. 86 Hasta Taua 29 चित्र ८७ हस्त तान २९
Fig. 89 Satvika Tania 31 चित्र ८९ सात्विक तान ३१
Fig.91 Gunasansraja Tana 33 चित्र ९१ गुणसंश्रय तान ३३
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
Fig. 92 Aya Tana 34 चित्र ९२ आया तान ३५
GO-GO
Fig. 93 Suhha 35 चित्र ९३ सुख ३५
Fig. 94 Dhaivata Svara 6 चित्र ९४ धैवत स्वर ६
शिवतमशाड़ा
दहतानामक्षा
Fig. 95 Deha Tana 36 चित्र ९५ देहतान ३६
Fig- 96 Subhaga Tana 37 चिन्न ९६ सुभाग तान ३७
SanamRd
70408
Fig. 97 Sukhavaha 38 चित्र ९७ सुखावह ३८
Fig. 98 Pundariha Tana 39 चित्र १८ पुंडरीक तान ३९
उक
Fig. 99 Ajakhyata 40 ९९ अजरव्यता ४०
चित्र
XV
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
Fig. 100 Surāma Tana 41 Fig. 102 Nisada Svara 7 Fig. 104 Yagnņ:ka Tana 44 चित्र १०० सुरान तान ४१
चित्र १०२ निषाद स्वर ७
चित्र १०४ याज्ञिक तान ४४
विषादवराधा।
धन्
Fig. 101 Jarkakhya 42 Fig. 103 Vidheya Tana 43
चित्र
१०१ जरकाख्य ४२
चित्र
१०३ विधेय तान ४३
महान४६
उष्यध्य
Fig. 105 Punya 45 चित्र १०५ पुण्य ४५
वाघालता
२४६९
॥सत्यताता
00
Fig. 106 Vansala Tāna 46 Fig. 107 Satya Tana 47 चित्र १०६ वांशल तान ४६ चित्र १०७ सत्य तान ४७
XVI
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
ચિત્ર ૬૫. ૧૦. દેવકતાન દૈવક તાનના શરીરને રંગ પીળો છે. મુખ વૃષભના મુખ જેવું છે. જમણે હાથ પ્રવચનમુદ્રાએ છે અને ડાબા હાથે વીણું પકડેલી છે.
ચિત્ર ૬૬. ૧૧, ગમ્યતાન ગમ્ય તાનના શરીરને રંગ પીળે છે. મુખ વૃષભના મુખ જેવું છે. જમણા હાથમાં વીણું પકડેલી છે તથા ડાબે હાથ પ્રવચનમુદ્રાએ છે.
ચિત્ર ૬૭, ૧૨, તતાન ત તાનના શરીરનો રંગ પીળો છે. મુખ વૃષભના મુખ જેવું છે. બંને હાથે વણું પકડેલી છે.
ચિત્ર ૬૮. ૧૩. પાનતાન પાન તાનના શરીરનો રંગ પીળો છે. મુખ વૃષભના મુખ જેવું છે. જમણો હાથ પ્રવચનમુદ્રાઓ છે તથા ડાબા હાથમાં વીણુ પકડેલી છે.
ચિત્ર ૬૯. ૧૪. સુવર્ણતાન સુવણ તાનના શરીરને રંગ પીળે છે. મુખે વૃષભના મુખ જેવું છે. જમણા હાથમાં ખ્યાલ છે અને ડાબા હાથે વીણા પકડેલી છે.
ચિત્ર ૭૦. ૩. ગાંધારસ્વર ગાંધાર સ્વરના વર્ણન માટે ચિત્ર ૬ નું વર્ણન જુઓ.
ચિત્ર ૭૧. ૧૫. ચિત્રતાન ચિત્ર તાનના શરીરનો રંગ પીળો છે. મુખ બકરાના મુખ જેવું છે. જમણા હાથે વીણુ પકડેલી છે તથા ડાબા હાથમાં કલશ છે.
ચિત્ર ૭૨. ૧૬. વિચિત્રતાન. વિચિત્ર વાનના શરીરનો રંગ પળો છે. મુખ બકરાના મુખ જેવું છે. જમણા હાથમાં દીવે છે તથા ડૂબા હાથે વીણા પકડેલી છે.
ચિત્ર ૭૩. ૧૭. પદ્ધતાન પ૮ તાનના શરીરને રંગ પીળો છે. મુખ બકરાના મુખ જેવું છે, બંને હાથે વણા પકડેલી છે.
ચિત્ર ૭૪. ૧૮ કૃષ્ણતાન કૃષ્ણ તાનના શરીરનો રંગ પીળે છે. મુખ બકરાનાં મુખ જેવું છે. બંને હાથે વીણુ પકડેલી છે.
ચિત્ર ૭૫. ૧૯, સૂક્ષ્મતાના સુમ તાનના શરીરને રંગ પીળી છે. મુખ બકરાના મુખ જેવું છે. જમણા હાથે વીણા પકડેલી છે તથા ડાબા હાથમાં ફળ છે,
ચિત્ર હ૬ ૨રક્તતાન રક્ત તાનના શરીરને રંગ પીળો છે. મુખ બકરાના મુખ જેવું છે. બંને હાથે વણા પકડેલી છે.
ચિત્ર ૭૭, ૨૧. સુરૂપતાન સુરૂપ તાનના શરીરને રંગ પીળે છે. મુખ બકરાના મુખ જેવું છે. જમણા હાથમાં ફૂલ છે તથા ડાબા હાથે વિષ્ણુ પકડેલી છે.
ચિત્ર ૭૮, ૪. મધ્યમસ્વર મધ્યમ સ્વરના વર્ણન માટે ચિત્ર ૭ નું વર્ણન જુઓ.
"Aho Shrutgyanam
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિવ ૯. ૨૨, અશ્વક્રાંતાતાન અધકાંતા તાનના શરીરને રંગ પીળા છે. મુખ કૌચ પક્ષોના મુખ જેવું છે. બંને હાથે વણા પકડેલી છે.
ચિત્ર ૮૦, ૨૩. ગજકતાતાન ગજાંતા તાનના શરીરનો રંગ પીળા છે. મુખ કાંચ પક્ષીના મુખ જેવું છે, અને હાથે વીણ પકડેલી છે,
ચિત્ર ૮૧, ૨૪, ભીમતાન ભીમ તાનના શરીરને રંગ પીળો છે. મુખ કૌંચ પક્ષીના મુખ જેવું છે. બંને હાથે વીણું પકડેલી છે.
ચિત્ર ૮૨. રપ, ભીમાકૃતિતાન ભીમાકૃતિ તાતના શરીરને રંગ પીળો છે. મુખ કૌચ પક્ષીના મુખ જેવું છે. બંને હાથે વણ પકડેલી છે.
ચિત્ર ૮૩. ૨૬. બેલતાન બલ તાનના શરીરને રંગ પીળે છે. મુખ કૌચું પક્ષીના મુખ જેવું છે. બંને હાથે વીલા પકડેલી છે.
ચિત્ર ૮૪. ર૭. સ્થિરતાન સ્થિર તાનના શરીરને રંગ પીળો છે. મુખ કૌંચ પક્ષીના મુખ જેવું છે. બંને હાથે વણા પકડેલી છે.
ચિત્ર ૮૫. ૨૮. દીર્ઘતાન દીવ તાનના શરીરનો રંગ પીળો છે. મુખ ડચ પક્ષીના મુખ જેવું છે. જમણા હાથમાં ફૂલ છે. તથા ડાબા હાથે વણ પકડેલી છે.
ચિત્ર ૮૬. ૫. પંચમસ્વર પંચમ સ્વરના વર્ણન માટે ચિત્ર ૮નું વર્ણન જુઓ.
ચિત્ર ૮૭, ૨૯, હસ્તતાન હસ્ત તાનના શરીરને રંગ પીળે છે. મુખ કોયલના મુખ જેવું છે. બંને હાથે વીણા પકડેલી છે,
ચિત્ર ૮૮. ૩૦. વિભયતાન વિભય તાનના શરીરનો વર્ણ પીળા છે. મુખ કેયલના મુખ જેવું છે, જમણે હાથ પ્રવચનમુદ્રાએ છે તથા ડાબા હાથમાં વીણા પકડેલી છે.
ચિત્ર ૮૯. ૩૧ સાત્વિક્તાન સાત્વિક તાનના શરીરને વર્ણ પીળે છે. મુખ કેયલના મુખ જેવું છે. જમણો હાથ પ્રવચનમુદ્રાએ છે તથા ડાબા હાથમાં વીણુ પકડેલી છે.
ચિત્ર ૯૦, ૩ર. વેધકતાન વિધક તાનના શરીરને રંગ પીળો છે. મુખ કેયલના મુખ જેવું છે. બંને હાથે વણુ પકડેલી છે.
ચિત્ર ૯. ૩૩, ગુણસંપ્રયતાન ગુણસંશ્રય તાનના શરીરનો રંગ પીળો છે. મુખ કોયલના મુખ જેવું છે. બંને હાથે વીણું પકડેલી છે.
ચિત્ર હર. ૩૪. આયતાન આય તાનના શરીરનો રંગ પીળો છે. મુખ કાયલના મુખ જેવું છે. બંને હાથે વણા પકડેલી છે.
ચિત્ર ૯૩, ૩૫. સુખતાન સુખ તાનના શરીરનો રંગ પીળા છે. મુખ કોયલના મુખ જેવું છે. બંને હાથે વણ ૫કલી છે.
"Aho Shrutgyanam
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિત્ર ૯૪. ૬. ધૈવતસ્વર પૈવત સ્વરના વર્ણન માટે ચિત્ર ૯નું વર્ણન જુએ.
ચિત્ર ૯૫. ૩૬. દેહતાન દેહ તાનના શરીરને રંગ પીળે છે. મુખ ઘોડાના મુખ જેવું છે. અને હાથે વણા પકડેલી છે.
ચિત્ર ૬, ૩૭. સુભાગતાન સુભાગ તાનના શરીરનો વર્ણ પીળો છે. મુખ ઘોડાના મુખ જેવું છે. જમણા હાથમાં ફળ છે અને ડાબા હાથે વીણું પકડેલી છે.
ચિવ ૯૭, ૩૮. સુખાવહતાના સુખાવહ તાનના શરીરને વર્ણ પીળે છે. મુખ ઘોડાના મુખ જેવું છે. જમણા હાથમાં ફળ છે અને ડાબા હાથે વણું પકડેલી છે.
ચિવ ૯૮, ૩૯, પુંડરિકતાન પુંડરિક તાનના શરીરને રંગ પીળે છે. મુખ ઘેડાના મુખ જેવું છે. બંને હાથે વીણુ પકડેલી છે.
ચિત્ર ૯ ૪૦, અજખ્યતાતાન અજખતા તાનના શરીરને વર્ણ પીળો છે. મુખ ઘોડાના મુખ જેવું છે. જમણા હાથે વીણું પકડેલી છે અને ડાબા હાથમાં ફળ છે,
ચિત્ર ૧૦૦. ૪૧, સુરાજતાન સુરાન્ન તાનના શરીરનો વર્ણ પીળો છે. મુખ ઘેડાના મુખ જેવું છે. જમણા હાથમાં ફળ છે અને ડાબા હાથે વણા પકડેલી છે.
ચિત્ર ૧૦૧. ૪૨, જરકાખ્યાન જરકાબૂ તાનના શરીરને વર્ણ પીળો છે. મુખ ઘોડાના મુખ જેવું છે. જમણા હાથમાં ફળ છે અને ડાબા હાથે વણા પકડેલી છે.
ચિવ ૧૦૨, ૭. નિષાદસ્વર નિષાદ સ્વરના વર્ણન માટે ચિત્ર ૧૦ નું વર્ણન જુઓ.
ચિત્ર ૧૦૩. ૪૩. વિધેયતાન વિધેય તાનના શરીરને રંગ પીળો છે. મુખ હાથીના મુખ જેવું છે. જમણા હાથમાં વીણા પકડેલી છે તથા ડાબા હાથ પ્રવચનમુદ્રાએ છે.
ચિત્ર ૧૦૪, ૪૪, યાજ્ઞિકતાન યાજ્ઞિક તાનના શરીરનો રંગ પીળો છે. મુખ હાથીના મુખ જેવું છે. જમણે હાથ પ્રવચનમુદ્રાએ છે અને ડાબા હાથમાં વીણા પકડેલી છે.
ચિત્ર ૧૦પ. ૫. પુણ્યતાન પુણ્ય તાનના શરીરને રંગ પીળે છે. મુખ હાથીના મુખ જેવું છે. જમણે હાથ પ્રવચનમુદ્રાએ છે અને ડાબા હાથમાં વીણા પકડેલી છે.
ચિત્ર ૧૦૬, ૪૬. વાંશલતાન વાંશલ તાનના શરીરને રંગ પીળો છે. મુખ હાથીના મુખ જેવું છે. જમણા હાથમાં વીણા પકડેલી છે અને ડાબો હાથ પ્રવચનમુદ્રાએ છે.
ચિત્ર ૧૦૩. ૪૭. સત્યતન સત્ય તાનને શરીરને રંગ પીળો છે. મુખ હાથીના મુખ જેવું છે. જમણો હાથ પ્રવચનમુદ્રાએ છે અને ડાબા હાથમાં વીણા પકડેલી છે.
"Aho Shrutgyanam
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
નૃત્ય-રૂપાવલિ નાટયશાસૂની ઉત્પત્તિ :
પ્રાચીન કાળમાં જે અનેક વિષયો પર વિવિધ શાસ્ત્રો રચાયાં છે, તેમાં નાટ્યશાસ્ત્રનો પણ સમાવેશ થાય છે. તેમાં સંગીત, નૃત્ય, અભિનય આદિ નાય-વિષયનું વિસ્તૃત અને પદ્ધતિસરનું વિવરણ કરવામાં આવ્યું છે. તેના આદિ આચાર્ય ભરતમુનિ હેવાથી તે “ભરત નાટયશાસ્ત્રને નામે ઓળખાય છે. છે કે એ “ભરત” શબ્દ પરત્વે મતભેદ પણ પ્રવર્તે છે. કેટલાક તેને અર્થ તેના પ્રત્યેક અક્ષર ઉપરથી અનુક્રમે “ભાવ, રાગ અને તાલ' એ કરે છે.
શારામાં નૃત્યને લગતા ત્રણ ભેદ પાડવામાં આવ્યાં છે. નાટય, નૃત અને નૃત્ય. તેનાં લક્ષણે આ પ્રમાણે આપવામાં આવ્યો છે(૧) કથા-અભિનય અથવા તો ચાર પ્રકારના અભિનયથી યુક્ત તે નાચે (નાટક) (૨) તાલાનુસાર કલાત્મક અંગવિક્ષેપ કે હલનચલન તે નૃત્ત ને (૩) નાટચ તથા નૃત્તનું સંમિશ્રણ તે નૃત્ય.
નૃત્ત માત્ર શોભા અને આનંદ પૂરતું જ હોય છે અને તે કશો પણ અર્થ દર્શાવતું નથી. જ્યારે નૃત્યમાં નાટ્ય અને નૃત્ત બનેન અંશે રહેલા હોવાથી તેની પાછળ કંઈક કથા રહેલી હોય છે, અથવા તો તે અર્ધયુક્ત હોય છે. સામાન્ય રીતે આજે તો નૃત્ય શબ્દ નૃત (Dance)ના અર્થમાં પ્રચલિત જોવામાં આવે છે. પરંતુ નૃત્ય શબ્દને ખરે શાસ્ત્રીય અર્થ તે ઉપર કહ્યું તેમ નૃત્ય-નાટક (Dancedrama) એ થાય છે.
નર્તન વળી લાસ્ય અને તાંડવ એવી બે પદ્ધતિમાં વહેચાએલું છે. મૃદુ કે કેમળ પ્રકારના નિર્તનને શાસ્ત્રની ભાષામાં લાસ્ય કહે છે, અને ઉદ્ધત કે ઉઝ પ્રકારના નર્તનને તાંડવ કહે છે. લાસ્ય, વ્યંગારરસપ્રધાન હોય છે અને તાંડવ વીરરસ–પ્રધાન હોય છે,
ન ટ્યશાસ્ત્રોમાં નૃત્તના ભેદે પણ આપવામાં આવેલાં છે, જેમકે : (૧) હલ્લીસક-અનેક સ્ત્રીઓના નર્તનમાં એક જ નેતા હોય તેવું (જેમ ગોપ-ગણમાં શ્રીકૃષ્ણ), (૨) રાસ: હલ્લીસકનું વિસ્તૃત સ્વરૂપ તે રાસ. આપણું ગુજરાતના રાસ અને ગરબા તે આ જ એમ કેટલાકનું માનવું છે. દંતકથા એવી છે કે પાર્વતીએ પિતાનું લાસ્ય નૃત્ય બાણાસુરની પુત્રી ઉષા (ઓખા)ને શીખવ્યું, ઉષાએ તે શ્રીકૃષ્ણના પૌત્ર અનિરૂદ્ધને શીખવ્યું, અનિરુદ્ધ તે ગેય સ્ત્રીઓને શીખવ્યું, ને આ રીતે તેનો સૌરાષ્ટ્ર (ગુજરાત)માં પ્રચાર થયે.
પોતે જેએલી વસ્તુનું અનુકરણ કરવું કે અનુભવેલા ભાવને સામા પાસે પ્રત્યક્ષ કરવા તે અભિનય. તે ચાર પ્રકાર છે: આંગિક, વાચિક, સાત્વિક અને આહાયરૂપ.
અંગજન્ય કે શરીરના હલનચલનથી દર્શાવવામાં આવતે અભિનય તે આંગિક. વાચજન્ય કે વાણીના અમુક અનુકરણથી દર્શાવવામાં આવતે અભિનય તે વાચિક. આત્મજન્ય અથવા ચિતની અમુક વૃત્તિથી દર્શાવવામાં આવતો અભિનય તે સાત્વિક અને ભૂષણુજન્ય અથવા વેષાલંકારના અનુકરણથી દર્શાવવામાં આવતે અભિનય તે આહાયરૂપ. આ ચારે અભિનય સામાન્ય રીતે આંગિકાભિનય, વાચિકભિનય, સાત્વિકાભિનય અને આહાર્યાભિનયના નામે ઓળખાય છે. આ પૈકી પ્રથમ આપણે આંગિકાભિનય લઈએ.
અંગ-ઉપાંગ: શરીરના જુદા જુદા અવય “અંગ” અને “ઉપાંગ’ એવા બે ભાગમાં વહેચાએલા છે. મસ્તક, હસ્ત, ઉરઃ (છાતી), પાર્શ્વ (પડખાં), કટિ (કેડ), પાદ (પગ), વગેરે શરીરના અંગે ગણાય છે. જયારે નેત્ર (ભ્રકુટિ), નાસ (નાક), એg (નીચલે હેઠ), કેલ (ગાલ), ચિબુક (દાઢી), વગેરે ઉપાંગો” ગણાય છે.
બ્રકટિકમ : એટલે ભ્રમરનાં હલનચલન. તે પણ સાત પ્રકારનાં છે: (૧) ઉક્ષેપમ, (૨) પાતનમ્, (૩) ભ્રકુટિ, (૪) ચતુરમ્, (૫) કુજિતમ્, (૬) રેચિતમ્, (૭) સહજમ્. તેનાં લક્ષણ આ પ્રમાણે છે:
"Aho Shrutgyanam
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
" Aho Shrutgyanam"
ता
Fig. 108 Pat ika Hastaka / चित्र १०८ पताक हस्तक १
विपताकाश
हप्तकर
Fig. 103 Tripataka Hasi.aka 2 चित्र १०९ वा हस्तक २
ईश
जिल्ला
॥माश
Fig. 110 Ardhacandra Hastaka 3 चित्र ११० अधचंद्र हस्तक ३
कर्वरी मरता
हता
Fig. 111 Kartarimukha Hastaka 4
चित्र १११ यत्तरीमुख हस्तक ४
XVII
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
XVIII
॥ष्टिका
कृषिमा
"Aho Shrutgyanam
याणा
वकाला
Fig. 112 Arūla Hastaka 5 चित्र ११२ अराल हस्तक ५
Fig. 113 Mustika Hastaka 6 चित्र ११३ मुष्टिका हस्तक ६
Fig. 114 Śıkhara Hastaka 7 चित्र ११४ शिखर हस्तक ७
Fig. 115 Kapittha Hastaka 8 • चित्र ११५ कपित्थ हस्तक ८
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
हमक
दमकमा
Fig. 116 Khatakamukha
Hastaka 9 चित्र ११६ खटकामुख हस्तक ९
Fig. 117 Sukatunda
Hastaka. 10 चित्र ११७ शुकतुंड हस्तक १०
Fig. 118 Kangüla
Hastaka 11 चित्र ११८ कांगूल हस्तक ११
Fig. 119 Padmakosa
Hastaka 12 चित्र ११९ पद्मकोश हस्तक १२
XIX
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
मिला
दिशाब
Fig. 120 Alapadma Hastaha 13 चित्र १२० अलपद्महस्तक १३
महारा॥
हमका २४।।
Fig. 121 Sūcimukha
Hastaka 14
चित्र १२१ सूचीमुख हस्तक १४
सपनामा
दमका
Fig. 122 Sarpasīrsa Hastaka 15
चित्र १२२ संपेशीष हस्तक १५
शशाघाग
हन
Fig. 123 Mrgasirsa Hastaka .16
चित्र १२३ भृगशीर्ष हस्तक १६
XX
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
ઉત્સેપમ્ : પ્રવેગક્ષતિ અનુક્રમે કે એકીસાથે ભ્રમર ઉંચી કરવી તે. પાતનમ્ : અનુક્રમે કે એકીસાથે ભ્રમર નીચી કરવી તે. બ્રૂકુટિ : અને ભ્રમરનાં મૂળ એકસાથે ઉંચે ચડાવવાં તે. ચતુરમ્ ! સહેજ તાણેલી, ચલાયમાન, મધુર શૈાલિત ભ્રમર, કુજિતમ્ : સસ્હેજ મૃદુ ભાગ કરી અને ભ્રમર એકબીજીની પાસે આણુવી તે, રેચિતમ : એક ભ્રમરના લલિત ઉત્કૃપ, સહુજમ્ : સ્વાભાવિક ભ્રમર.
આ બધાં ભ્રૂકુટિકર્મના વિનિયેગ નીચે પ્રમાણે કરવાના કશે છે :
ઉલ્લેષ્મ : નમ ચેષ્ટા, શ્રવણુ, દર્શન, લીલા, વિત્ત, સતા, ક્રોધ, હ, અદ્દભુત વગેરેમાં, પાતનમ : અસૂયા, જુગુપ્સા, હ, નિદ્રા ઈત્યાદિમાં. ભ્રૂકુટિ : અસાધારણુ રૌદ્રમાં, ચતુરમ્ : શ’ગાર, વિલાસ, લીલા, સૌમ્યતા, રસ, રૂપ, ગંધ વગેરેમાં, તેમજ ‘કુદૃષ્ઠિતમ્’-કુજિતમ્ આદિ સ્રીભાવામાં રચિતમ્ : ઢાલન, નૃત્ય વગેરેમાં સહજમ : અન્ય ભાવમાં.
પ્રસ્તુત સાને ભ્રૂકુટિકનાં ચિત્રા “ શ્રીકાલિકાચાર્ય કથા સંગ્રહ ’* ૭૪માં પ્રસિદ્ધ થઈ ગએલ હાવાથી, તે ચિત્રા અહીં પ્રસિદ્ધ કરવાનું ઊંચત તેનાં નામા ગુજરાતી ભાષામાં આ પ્રમાણે આપેલાં છે અને ચિત્રકારે દરેક લખેલ છેઃ ચિત્ર ૬૮ : સહજાદૃષ્ટિ, ચિત્ર ૬૯: પતિતા દૃષ્ટિ, ચિત્ર ૭૦ : રચિતા દૃષ્ટ, ચિત્ર છર : નિકુચિત દૃષ્ટિ, ચિત્ર ૭૩ : ભ્રકુટિ દૃષ્ટિ અને ચિત્ર ૪ : ચતુરા દૃષ્ટિ.
નામના ગ્રંથમાં ચિત્ર ૬૮ થી માન્યું નથી. પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં ચિત્ર ઉપર ભ્રના બદલે દૃષ્ટિ ઉદ્ઘિમા દૃષ્ટિ, ચિત્ર ૧ :
મસ્તક :
મસ્તકનાં જુદાં જુદાં તેર ચલના છે, તે આ પ્રમાણે : (૧) આકપિત, (૨) કૅપિત, (૩) ધૂત, (૪) વિધૂત, (૫) પરિવાહિત, (૬) આદ્યૂત, (૭) અવધૂત, (૮) અચિત, (૯) નિહુચિત, (૧૦) પરાવૃત્ત, (૧૧) કુક્ષિસ, (૧૨) અધેાગત, (૧૩) લેાલિત. એમનાં લક્ષો આ પ્રમાણે છે;
કપિત : મંદ કંપન (ઉપર નીચે). પિત : અધિક કાઁપન (ઉપર નીચે). ધૃત : પાર્શ્વ કપન (બંને બાજુ). વિદ્યુત : ત્વરિત કંપન (ધ્રુજવું). પિરવાહિત : અનુક્રમે ડાબે જમણે કરવું. આધૃત : ઉપરની તરફ ત્રાંસું. અવધૂત : કપન. અચિત : એક તરફ ફેરવેલું મસ્તક નિહચિત : ખભા ઉંચા અને દાબેલી ડાકવાળુ. મસ્તક. પરાવૃત્ત : પરાવૃત્તાનુકરણુ (પાછા વળતા ઢાઈ એ તેમ મસ્તકથી અનુકરણ કરવું તે). ક્ષિપ્ત : ઉ મુખ-ઉંચે રાખેલું મસ્તક અધેાગત : અધમુખ-નીચે ઢળેલું મસ્તક, લેાલિત : ચોતરફ ફરતું મસ્તક
તેમને વિનિયોગ શાસ્ત્રમાં આ પ્રમાણે કરવાને! કહ્યો છે :
કપિત : ઉપદેશ, પૃચ્છા, ભાષણ, વસ્તુનિર્દેશ, મેલાવવું વગેરેમાં. કતિ : રોષ, વિતર્ક, પૃચ્છા, વ્યાધિ, અમર્ષ ઇત્યાદિમાં. ધૂત : વિષાદ, વિસ્મય, પાર્શ્વ-અવદ્યાકન ઇત્યાદિમાં. વિધૂત : શીતગ્રસ્ત, ભયભીત, ત્રાસ, જ્વર અને મધપાનમાં. પરિવાહિત : વિસ્મય, હ, સ્મરણુ, અમ, વિચાર, વિલાસ, સંતાડવું વગેરેમાં. ધૂત : ગવ, ઇચ્છાદન, ઉધ્ધ નિરીક્ષણ ને લાયકાત બતાવવામાં. અવધૂત : સંદેશ, સંભાષણુ, આલાપ ઇત્યાદિમાં, અંચિત: વ્યાધિગ્રસ્ત, મૂર્છિત, ચિંતા, દુ:ખ ઇત્યાદિમાં, નિહુચિત : ગર્વ, વિલાસ, લલિત, બિમ્બાક, માન, ફિલ, કિંચિત્ વગેરે સ્ત્રી ભાવામાં, પરવ્રુત્ત : મુખ પાછું ખેંચવામાં, પૂછનારને જોવામાં ઉક્ષિપ્ત : ઉષ્ણ નિરીક્ષણુ, ઉંચી કે દિવ્ય વસ્તુ ગ્રહણ કરવામાં. અધેાગત : લજ્જા, પ્રણામ અને દુઃખમાં લાલિત : મૂર્છા, વ્યાધિ, મદ, આવેશ, નિદ્રા આદિમાં.
પ્રસ્તુત તેરે મસ્તકનાંચલના ઉપરાંત બીન ત્રણ ભેદ સાથે શિોભેદનાં કુલ સેાળ ચિત્રા પશુ દ્મ શ્રીકાલિકાચા કથા સંગ્રહ ”માં × તેના ગુજરાતી નામા સાથે આ પ્રમાણે છપાએલાં છે?---
* શ્રી જૈનક્લા સાહિત્ય સશોધક કાર્યાલય સિરિઝ ન. ૩. ઇ॰ સ૦ ૧૯૪૯ પાનું ૮૧૮૨
× શ્રી જૈન કલા સાહિત્ય સરોધક કાર્યાલય સિરિઝ નં. ૩, ૪૦ સ× ૧૯૪
પ્
"Aho Shrutgyanam"
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
ચિત્ર ૪૪ : કંપિત તાન (ડાબી બાજુ) આકપિત તાન (જમણી બાજુ). ચિત્ર ૫૩ઃ અંચિત તાન (ડાબી બાજુ નિહંચિત તાન (જમણું બ.જો. ચિત્ર ૬૨ : પરાવૃત્ત તાન (ડાબી બાજુ) ઉસ્લિમ તાન (જમણી બાજુ). ચિત્ર ૬૭ : તિર્યગાજત તાન (ડાબી બાજુ ધાનત તાન (જમણી બાજુ). ચિત્ર ૭૬: ધુત તાન, ચિત્ર ૭ : વિધુત તાન. ચિત્ર હ૮ : આધૂત તાન, ચિત્ર હ૯ : અવધૂત તાન. ચિત્ર ૮૦ : દ્વાહિત તાન, ચિત્ર ૮૧ : પરિવાહિત તાન. ચિત્ર ૮૨ : અધોમુખ તાન. અને ચિત્ર ૮૩ : લલિત તાન.
પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં આ શિરે ભેદનું વર્ણન પણ સાથે સાથે આપવામાં આવેલ છે. વિસ્તારથી જાણવાની ઈરછાવાળાએ ત્યાંથી જોઈ લેવું.
નૃત્યમાં જુદા સાર્થો દર્શાવવા માટે હાથના અમુક પ્રકારના સંકેતોનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે, તેને મુદ્રા' કહે છે. નૃત્યાભિનયમાં કદી વાણીને ઉોગ કરવામાં આવતો નથી, પણ દરેક વસ્તુ વાણીને બદલે મુદ્રાઓ વડે દર્શાવવામાં આવે છે. આમ “મુદ્રા” એ વાણીની ગરજ સારતી હૈઈ તેને નૃત્યવાણી અથવા નૃત્યની ભાષા તરીકે ઓળખાવી શકાય.
મદ્રાએ બે પ્રકારની છે : મૂળ (Basic) મુદ્રા અને નૃત્ત-હસ્ત. મૂળ મુદ્રા : મૂળ મુદ્રા એ નૃત્યની ભાષાના મૂળાક્ષરે છે. જેમ કે એક અક્ષરને ખાસ કશો અર્થ થતો નથી, પણ એકથી વધુ અક્ષરને ભેગા કરવાથી જ કંઇક અર્થવાળા શબ્દ બને છે, તેમ એકલી મૂળ મુદ્રાઓને પણું કશે અર્થ થતો નથી તે તો માત્ર નૃત્ય-ભાષાની બારાખડી જ છે. પરંતુ આ મુદ્રાઓના સમૂહના અમુક હલનચલનથી તેમાંથી જુદાજુદા અનેક અર્થોની મુદ્રાઓ નીકળે છે.
મૂળ મુદ્રા વળી બે જાતની છે : “અસંયુક્ત” અને “સંયુક્ત'. એનાં નામ અને લક્ષણે આગળ જોઈશું.
મુકાઓ-નૃત્યની ભાષા : જેમ આપણે રોજિંદા વ્યવહારમાં આપણા મનના સૂક્ષમ ભાવે તયા વિચારો વાણી વડે વ્યકત કરીએ છીએ, તેમ નૃત્યમાં તે હાથના સાંકેતિક હલનચલનથી વ્યક્ત કરવામાં આવે છે. આનું કારણ એ છે કે નૃત્યમાં વાણીને રજમાત્ર ઉપયોગ કરવાનો હેતો નથી. નૃત્યમાં થતા હાથના એ સંકેતને “મુદ્રા' કહેવામાં આવે છે, એ આપણા ભારતીય નૃત્યશાસ્ત્રની ખાસ વિશેષતા ગણાય છે. આ મુદ્રાઓના બે પ્રકાર છે: (૧) “મૂળ મુદ્રા' (તેના પણ બે પ્રકાર છે : અસંમુક્ત અને સંયુક્ત). અને (૨) “વૃત્તહસ્ત મુદ્રા'. આ મૂળ મુદ્રાએ નૃત્યને લગતાં વિવિધ શાસ્ત્રોમાં ભિન્નભિન્ન રીતે આપેલી છે પણ તે સો માં આજથી બે હજાર વર્ષથી પ્રાચીન કાળથી હિંદમાં આધારભૂત અને “પાંચમવેદ' સમ ગણાયેલ
ભરત નાટ્યશાસ્ત્રની મુદ્રાઓ પ્રમાણભૂત મનાય છે. નૃત્યની પરિભાષા સમજવા ઈચ્છનારે “સંયુક્ત મૂળ મુદ્રા' રૂપી તેના આ ૨૪ મુળાક્ષરે સારી પેઠે ઘૂંટવા આવશ્યક છે.
અસંયુક્ત મુદ્રા : એક જ હાથથી કરવામાં આવતી મુદ્રાને “અસંયુક્ત મુદ્રા' કહે છે. નાટયશાસ્ત્ર પ્રમાણે તેમની સંખ્યા ચોવીસ છે. તે આ પ્રમાણે
(1) પતાક, (૨) ત્રિપતાક, (૩) કરીમુખ, (૪) અધચંદ્ર, (૫) અરાલ, (૬) મુષ્ટિકા, () શિખર, (૮) કપિથ, (૯) ખટકામુખ, (૧૦) શકતુંડ, (૧૧) કાંગુલ, (૧૨) પાકેશ, (૧૩) અલપત્ર (અલપહલવ કે ઉ૫લ૫૬), (૧૪) સૂચીમુખ (સૂઆસ્થમ્), (૧૫) સર્પશીર્ષ, (૧૬) મૃગશીર્ષ, (૧૭) ચતુર, (૧૮) હંસમુખ, (૧૯) હંસપક્ષ, (૨૦) ભ્રમર, (૨૧) મુકુલ, (૨૨) ઉર્ણનાભ, (૨૩) સંશ, (૨૪) તામસૂડ. આ નામે વિષે વિવિધ શાસ્ત્રોમાં ઘણું મતભેદ જોવામાં આવે છે, એટલું જ નહિ પણ કેટલીકવાર તો એક જ શાસ્ત્રની જુદી જુદી પ્રત વચ્ચે પણ ધેડીક ભિન્નતા જોવામાં આવે છે. દા. ત. નાથશાસ્ત્રની કેટલીક પ્રતોમાં સૂચીમુખને બદલે સૂચ્ચાસ્ય, કાંગુલને બદલે લાંગુલ અને અલપઝ્મને બદલે અલ૫૯લવ કે ઉત્પલપદ નામે પણ જોવામાં આવે છે.
કથકલી નૃત્યની પણ મૂળ મુદ્રાઓ રોવીસ જ છે. પણ તેમાં મુદ્રાખ્યમ્, કટકમ, અંજલિ, મુકુરમુ, અને પલવ, આ પાંચ નામો ભરતનાટયશાસ્ત્રથી જુદાં પડે છે. બાકીની અઢ.૨ મુદ્રાઓનાં
"Aho Shrutgyanam"
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
નામે તે એકસરખાં જ છે. પરંતુ તેમાંની કેટલીક મુદ્રાઓ રચનામાં જુદી પડે છે. ખાર મુદ્રાઓ રચનામાં સરખી હોવા છતાં તેમના નામમાં હેરફેર છે. જેમકે, કથકલીમાં પતાક” અને પિતામ્ બને મુદ્રાઓ છે. પરંતુ તેમાં પતાક એ વિપતાક ને નામે અને ત્રિપતામ્ પતાકને નામે પ્રચલિત છે. એ જ પ્રમાણે અર્ધચન્દ્રમ્ તેમ જ મૃગશીર્ષમ્ એ બંને નામ કથકલી મુદ્રામાં છે; પરંતુ રચનામાં તે નાટથશાસ્ત્રની તે તે મુદ્રાઓથી જુદી પડે છે. માત્ર મુષ્ટિ, સર્પશીર્ષમ્, હસમુખ, મુકુલમ્ અને ઉષ્ણુનાભ એટલી મુદ્રાઓનાં નામ તેમજ રચના કથકલી તથા ભરત નાટયશાસ્ત્રમાં એક સરખાં છે.
ચિત્ર ૧૦૮, પતાક-હસ્તક ૧ હાથની સર્વ આંગળીઓ સરખી લાંબી કરીને અંગૂઠ હથેળીમાં તર્જનીના મૂળમાં વાંકે રખાય તેને પતાક નામને અભિનય કહે છે.-સં૦ ૨૦ અ ૬, પૃ. ૬૪૦. ક લીમાં તે ‘ત્રિપાક કહેવાય છે.
ઉપગ : આ પતાક પ્રહારમાં, તપાવવામાં, પ્રેરવામાં, હર્ષ માં અને ગર્વમાં લલાટથી નીચે જતા બતાવ.
બને પતાક હાથની આંગળીઓ છૂટી છૂટી રાખીને હલાવવાથી અગ્નિ, વરસાદની ધારા અને પુષ્પની વૃષ્ટિ બતાવી શકાય છે,
બંને પતાક-હસ્તને નીચે સ્વસ્તિક કરી તેને છૂટા પાડવાથી ઢાંકેલું, ઉઘા, રક્ષણ કરેલું, સંતાડેલું અને ગુપ્ત રાખેલું બતાવી શકાય છે.
બંને પતાક-હસ્તની હથેળી નીચી રાખી તેની આંગળીઓ ઉંચી નીચી હલાલવવાથી વાયુ, તરંગ, વેગ તથા કાંઠાનું પાણું અથડાતું હોય તેવાં દૃશ્ય દર્શાવી શકાય છે.
બંને પતાક-હરતની હથેળીઓ ઘસવાથી એલું, કચરેલું, વાટેલું તેમ જ પર્વતને ઉપાડવું તથા ઉખેડવું વગેરે દશ્ય દર્શાવી શકાય છે.
અને પતાક-હસ્તને હલાવવાથી પક્ષીને ઉડવાની, હાથીની સૂંઢને હલાવવાની, ઉત્સાહ બતાવવાની કિયાઓ તથા માટે માણસ વગેરે દર્શાવી શકાય છે.
આ હસ્ત સામાન્ય રીતે પ્રાચીન મૂર્તિઓમાં “અભય-મુદ્રા'રૂપે યોજાયેલ જોવામાં આવે છે. આ હસ્તના સર્જક તરીકે શાસ્ત્રમાં બ્રહ્માને બતાવ્યા છે.
આ પતાકહસ્ત સ્ત્રી અને પુરુષ બંનેના અભિનય માટે છે. * આ ચિત્રમાંની નર્તકીને ડાબો હાથ પતાક મુદ્રાએ ઉચે કરેલો છે. તેના શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. કંચુકી પિટીયા રંગની છે. કમ્મર ઉપર બાંધેલા ઘેરા લીલા રંગના વસ્ત્રમાં લાલ રંગની ટીપકીએવાળી કાળા રંગની ડીઝાઈન છે. પાયજામાને રંગ ગુલાબી છે, જેમાં આસમાની રંગની ટીપકીઓવાળી કરમજી રંગની ડીઝાઇન છે.
ચિત્ર ૧૯. ત્રિપતાક-હસ્તક છે. પતાક-હુરતની અનામિકા આંગળી વાંકી કરવાથી ‘ત્રિપતા-હસ્ત’ બને છે.-સં૦ ૨૦ અ૦ ૭, ૫૦ ૬૪૦. કથકલીમાં તે પતાક કહેવાય છે.
ઉપયોગ : ત્રિપાક હાથને સ્વસ્તિક કરવાથી ગુરુનું પાદ-વંદન દર્શાવી શકાય છે. તે જ હાથ રાજીના દર્શનમાં ધ્રુજતાં જુદા બતાવવા. ઘર દર્શાવવા ત્રાંસા સ્વસ્તિક કરી બતાવવા.
વિપતા-હસ્તથી બોલાવવું, ઉતારવું, રજા આપવી, ધારણ કરવું. પ્રવેશ કર, ઉંચું કરવું, બતવવું, વિવિધ વચન, દહીં વગેરે મંગલ દ્રવ્યનો સ્પર્શ, માથે પાઘડી મૂકવી અથવા મુકુટ મૂકો, નાક, મુખ અને કાન વગેરે ઢાંકવું તથા ખેતરવું વગેરે અર્થો બતાવાય છે.
"Aho Shrutgyanam
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०
ત્રિપતાની બે આંગળીએ નીચી રાખી ઉંચી નીચી લાવવી ન્હાના મુખમાં પડવું, સર્પ અને અમર વગેરે બતાવવાં તેમ જ અસ્થિનું છું, માંતો કરવા, ગારુદન લગાડવું તથા કપાળને સ્પ પશુ ત્રિપતાકની અનામિકાથી જ ખતાવાય છે.
તપસ્વી દનમાં બંને હાથ ત્રિત્તાફ ફરી માં માસ તરફ હથળી રહે તેમ ઉંચા કરવા. ખારણું ખતાવવું ઢય ત્યાં ત્રિપતાક હાથ કરી અને હથેળીએ સામસામી રાખવી. વડવાનલ તથા મગર ગતાવવા ાય ત્યાં છાતી આગળ વિસ્તાક હાથ ઉભા રાખવા અને એ જ અભિનયથી વાનરનું ઇંકવું, તરા અને સ્ત્રીઓનું પડવું ખત્તાવવું.
આ ત્રિતાકની અનામિકા સામે
ગૂઢ ઉચ્ચ રાખી તેનાથી બીજનો ચંદ્ર બનાવવા.
આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમશે. હાથ ત્રિપતાક' મુદ્રાએ રાખેàા છે. તેણીના શરીરને સુવ વણું છે. કંચુકી કાળા રંગની છે. કમ્મર ઉપરનું વજ્ર કીરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળું ગુલાબી રંગનું છે. તેણીએ કાળા રંગની ડીઝાઇનવાળા ઘેરા લીલા રંગના પાયજામા પરિધાન કરેલો છે,
ચિત્ર ૧૧૦. અદ્ર-હસ્તક ૩.
:
એક બાજુ હાસની આંગળીઓ એકત્રિત હાય અને બીજી બાજુ ગૂઢા એવી રીતે રાખો કે, ચન્દ્રરેખાની આકૃતિના ભાસ થાય તેને ચંદ્ર હસ્તક કર્યું છે.--સં૦ ૨૦ ૦ છે, પુ ી મા હસ્તકને કથકલીમાં ‘હસપક્ષ' કહે છે. કથકલીમાં ‘અર્ધચંદ્ર' નામે એળખાતી મુદ્રા જુદી રીતે થાય છે.
ઉપયોગ : ચદ્ર હતી ન્હાના જ઼ી, ચંદ્રની રેખા, રાખ, કળશ, કાનૂન અથડાવવું, કઈ વસ્તુનું પરિણામ, ઉંડની ઉપમા અને જાડાપણું વગેરે અભિનય ખેતાબવા. તેમ જ જીભ, ફૅડ, પેન, મેહુ" તયા કપાળની પત્ર-રચના બતાવવાના અભિનયા દર્શાવી શકાય છે. આ અભિનયા ને કરવા યોગ્ય છે,
આ નકીના ડાખા હાથ અર્ધચંદ્ર' મુદ્રાએ રજૂ કરેલા છે. ચિત્રકારે સ્પષ્ટ સમજૂતી માટે તેના હાથમાં 'તું (ષ્ટમીના ચ`દ્ર)ની ચિત્રકૃતિ રજી કરી છે. તેણીના શરીરના વધુ સુવર્ણ છે, કંચુકી લાલ સીપુરીમા "ગની છે. કમ્મર Ëપરનું વસ્ત્ર સફેદ રંગની ડીઝાઈનવાળુ લીલા પાટીયા રંગનું અને તેના છેડા ઉપર સફેદ રગની ડીઝાઈન છે. પાયામે! કીરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાખી રંગને પરિધાન કરવા
ચિત્ર ૧૧૧, કરીમુખ-હસ્તક ૪
ત્રિપતાક હરતની મધ્યમા આંગળીની પાછળ તર્જની આંગળી રાખવાથી કરિીમુખ હરત થાય છે.-૦ ૨૦ ૦૭, પૃ૦ ૬૪૨
ઉપયોગ : પગના તિળયાને અળતા લગાડવા, રસ્તામાં પડેલ પોની રચના, નૃત્ય કરવું વગેરે દર્શાવવું ડાય ત્યારે કરીમુખ-હસ્ત ” ઊંધેા રાખવે તથા દર્શન, શૃંગ, લેખ વગેરે દર્શાવવું હોય ત્યારે સીધા રાખવે. તેમજ પડવું, મરવું, એળગી જવું, ફરવું, તર્ક' કરવેશ તથા આરેપણુ કરવું વગેરે અભિનય દર્શાવવા માટે કરીમુખ-હસ્ત ની આંગળીઓ વસી અને છૂટીછૂટી રાખવી. કથકલીમાં આ મુદ્દા જુદી રીતે થાય છે.
આ ચિત્રમાંની નદીના જમણા હાથ કરીમુખ મુદ્રાએ રજૂ કરેલા છે.તેફીના શરીરનો વધુ સવષ્ણુ છે. કંચુકી સીલા પાટીયા રંગની છૅ. કમ્મર ઉપરનું વજ્ર કીરમજી રગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાખી રંગનું છે, તે વજ્રના છેડા કાળા રંગની ડીઝાઇનવાળા કેંસરી રગના છે. તેણીએ સફેદ રંગની ડીઝાઈનની મધ્યમાં કાળા રંગની મુયિાવાળા લીલા પાટીયા રંગને પાયજામો પરિધાન કરેલા છે.
ચિત્ર ૧૧૬, અરાલ-હસ્તક ૫.
પહેલી (તર્જની) આંગળી ધનુષની માફક વાંકી કરવી અને સામે અગૂટા પશુ તેવી જ રીતે વાંકા ફરી ભાકીની ભાંગી રાખર એકબીજને અડકાડી સીધી રાખવી તેને અરાલ-હસ્ત કહે છેસઃ ૨૦ ૦ ૭, ૪૦ ૪૨. કથકલીમાં આ હસ્તને ભ્રમર-હસ્તક કહે છે.
"Aho Shrutgyanam"
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
विशाात्रा
हराएकामा
MEAशाबा
Aho Shrutgyanam
इसका
हिसका
Fig. 124 Catura Hastaka 17 चित्र १२४ चतुर हस्तक १७
Fig. 125 Hamsamukha
Hastaka 18 चित्र १२५ हंसमुख हस्तक १८
Fig. 126 Hamsapakša
Hastaka 19 चित्र १२६ हंसपक्ष हस्तक १९
Fig. 127 Bhramara
Hastaka 20 चित्र १२७ भ्रमर हस्तक २०
IXX
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
ता
दत्तक २३॥
Fig. 128 Mukula Hastaka 21 चित्र १२८ मुकुल हस्तक २१
ना
दश
Fig. 129 Urņanābha Hastaka 22 चित्र १२९ उर्णनाम हस्तक २२
सदा ॥॥श्री
||हत्तव।२३||
Fig. 130 Samdamsa Hastaka 23
चित्र १३० संदेश हस्तक २३
มอ
हम॥२६
Fig. 131 Tāmracuda Hastaka 24
चित्र १३१ ताम्रचूड हस्तक २४
IIXX
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
कटानी
"Aho Shrutgyanam
Fig. 132 Anjali Hastaka 25 चित्र १३२ अंजलि हस्तक २५
Fig. 133 Kapota Hastaka 26 चित्र १३३ कपोत हस्तक २६
Fig. 134 Karkața Hastaka 27 चित्र १३४ कर्कट हस्तक २७
Fig. 135 Swastika Hastaka 28 चित्र १३५ स्वस्तिक हस्तक २८
IIIXX
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
XXIV
पाछोदाखिal
विन्टकाव
"Aho Shrutgyanam"
Fig,136 Puspaputa
Hastaka 29 चित्र १३६ पुष्पपुट हस्तक २६
Fig. 137 Parśvadolita
Hastak 30 चित्र १३७ पावदोलित हस्तक ३०
Fig.138 Utsanga Hastaka 31 चित्र १३८ उत्संग हस्तक ३१
Fig. 1.39 Khatakarardha
māna Hastaka 32 चित्र १३९ खटकावर्धमान हस्तक ३२
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપયોગ : “ અલ હસ્તથી સત્ય, કુશળતા, ધીરજ, કાતિ, દિવ્ય, ગભીરતા, આશીર્વાદ અને હિતકારી ભાવ બતાવવા.
વળી, આ જ હસ્તથી સ્ત્રીઓના કેશ સમી કરવા, ઉત્કર્ષ બતાવ અને પિતાના સર્વ અંગનું વર્ણન બતાવવું.
વળી, આશ્ચર્યકારી વિવાહ તથા અયોગ્ય સમાગમ એ ભાવ ડાબી આંગળી ઉપર જમણું આંગળીના સ્વસ્તિકથી તેમ જ જમણી આંગળી ઉપર ડાબી આંગળીના સ્વસ્તિકથી બતાવવો. આ પ્રમાણે અનુકૂળતા, મંડળ, મહાજન અને બીજા ભાવ પણ “અરાલ-હસ્તથી દર્શાવવા.
વળી, લાવવું, બહાર કાઢવું, રમવું, અનેક વચન કહેવાં, આશ્વાસન આપવું તથા સુગંધ વગેરે ભાવો પણ એનાથી દર્શાવાય છે.
વિપતા-હસ્તથી જે જે ભાવ દર્શાવાય છે, તે તે ભાવે “અરાલ-હસ્ત 'થી પણ દર્શાવી શકાય. આ અભિનય સ્ત્રીઓએ જ કરવે.
આ નર્તકીનો ડાબે હાથ “અરાલ” મુદ્રાએ ઉચે કરેલ છે. તેણીના શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. કંચુકી સેનેરી રંગની છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર સફેદ રંગની ડીઝાઈનવાળું ગુલાબી રંગનું છે. તેણીએ કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા ઘેરા લીલા રંગને પાયજામો પરિધાન કરે છે.
ચિત્ર ૧૩. મુષ્ટિકા-હસ્તક ૬. આંગળીઓના અપિત ટેરવાઓને હથેળીના મધ્યભાગમાં રાખવા અને મધ્યમા (આંગળી)ને અંગૂઠાથી દબાવવી તેને મુષ્ટિકા-હસ્તક' કહે છે.-સં. ૨૦ અ૦ ૭, પૃ. ૬૪૩
ઉપગ : કોઈના ઉપર ઘા કરે, મહેનત કરવી, નીકળવું, દબાવવું, ચાંપવું વગેરે ભાવે દર્શાવવામાં તેમ જ તલવાર, લાકડી, ભાલે વગેરે પકડવાના ભાવ દર્શાવવા માટે “મુષ્ટિકા-હસ્ત”ને અભિનય કરવામાં આવે છે.
આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણે હાથ “મુષ્ટિકા = મુદ્રાએ રાખેલે છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. કંચુકી લીલા પિપટીયા રંગની છે, કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર તથા પાયજામાન રંગ ચિત્ર ૧૧૨ જેવો છે.
- ચિત્ર ૧૧૪. શિખર-હસ્તક હ. મૃષ્ટિકા-હસ્તનો અંગૂઠો જયારે (સી) ઉચો રાખવામાં આવે ત્યારે તેને “શિખર-હસ્તક* કહે છે-સં. ૨૦ અ૦ ૭, પૃ૦ ૬૪૩ કથકલીમો આ હસ્તનો ભાવ બીજી રીતે દર્શાવાય છે.
ઉપયોગ : “ શિખર-હસ્ત થી શક્તિ, અંકુશ રાશ, દર્ભ, ધનુષ, તોમર તથા સાંગ વગેરે શસ્ત્રો ફેંકવાને અભિનય દર્શાવાય છે.
વળી, અધરેષ્ઠ તથા પગ રંગવામાં અને વાળ ઉચા કરવામાં પણ આ હસ્તને ઉપગ થાય છે.
આ ચિત્રમાંની નર્તકીનો ડાબે હાથ “શિખર મુદ્રાએ રાખેલો છે. તેના શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. કંચકી લીલા પિપટીયા રંગની છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર તથા પાયજામાને રંગ ચિત્ર ૧૧૨ ના જેવું જ છે.
ચિત્ર ૧૧૫, કપિત્થ-હસ્તક ૮, હાથની પહેલી (તર્જની આંગળીને આગળનો (ટેરવાનો) ભાગ વાંકે રાખી, તેને અંગૂઠાથી દબાવી રાખી બાકીની ત્રણ આંગળીએ હાથમાં દાખી રાખવી, તેને “કપિત્થ-હસ્ત” કહે છે.-સં૦ ૨૦ અ 9, પૂ૦ ૬૪૩ કથકલીમાં આ હસ્ત જુદી રીતે થાય છે. ' ઉપગ : ૬ કપિત્થ-હસ્ત થી તલવાર, ધનુષ, ચક્ર, તોમર, ભાલે, ગદા, બરછી અને વજ વગેરે હથિયારે આ હરતથી દર્શાવાય છે.
વળી, પથ્ય તથા સત્ય પણ આ હસ્તથી દર્શાવાય છે.
"Aho Shrutgyanam
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણા હાથ “કપિથ મુદ્રાએ રાખેલ છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. કમ્મર ઉપરના વસ્ત્રને તથા પાયજામાને રંગ ચિત્ર ૧૧૨ ના જેવો જ છે.
ચિત્ર ૧૧૬. ખટકમુખ-હસ્તક ૯, અનામિકા અને કનિષ્ઠિકા (હાથની છેલ્લી બે આંગળીઓ) ઉંચી, થેડી વાંકી તેમ જ છૂટી રાખવી તેને “ ખટકામુખ-હસ્ત” કહે છે.- સં ૨૦ અર ૭, પુર ૬૪૪ કથકલીમાં આ મુદ્રાને
ઉપગ : “ખેટકમુખ-હસ્તથી હેમમાં હેમવાના દ્રવ્યો, છત્ર, રાશનું ખેંચવું, વીંઝ, પંખા, દર્પણ, કાપવું, વાટવું, લાંબા દંડ પકડ, મેતીની સેરે એકઠી પકડવી, ફૂલ ચૂંટવાં, ફૂલની માળા પકડવી, વસ્ત્રનાં છેડા પકડવા, વવવું, બાણું ખેંચવું, ચાબુક પકડવી, અંકુશ તથા દેરીનું ખેંચવું અને સ્ત્રીનું દર્શન વગેરે ભાવે દર્શાવી શકાય છે.
આ ચિત્રમાંની નર્તકીને ડાબો હાથ ખટકામુખ મુદ્રાએ ઉચે કરેલો છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. કંચુકી લીલાપોપટીયા રંગની છે. કમ્મર ઉપરના વસ્ત્રને તથા પાયજામાને રંગ ચિત્ર ૧૧૨ ના જેવો જ છે.
ચિત્ર ૧૧૭, શુકdડ-હસ્તક ૧૦, અરાલ-હસ્ત'ની તર્જની તથા અનામિકા (આંગળી)ને જ્યારે ખૂબ વાંકી કરવામાં આવે ત્યારે તેને “શુકતું-હસ્ત' કહે છે.–સં. ૨૦ અ૦ ૭, પૃ. ૬૪૪ કથકલીમાં તે જુદી રીતે થાય છે.
ઉપયોગ : હું નહિ, તું નહિ, કરવા ચે.ગ્ય નથી વગેરે ભાવો દર્શાવવામાં તેમ જ બોલાવવું, ત્યાગ કરવો અને ધિક્કાર છે એવા વચન પ્રયોગોમાં આ હુતને ઉપયોગ થાય છે.
આ ચિત્રમાંની નર્તકીનો જમણો હાથ “શુકતુંડ મુદ્રાએ રાખેલ છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. કંચુકી સોનેરી રંગની છે. કમ્મર ઉપરનાં વસ્ત્રને તથા પાયજામાને રંગ ચિત્ર ૧૧૨ ના જેવું જ છે.
ચિત્ર ૧૧૮. કાંગુલ-હસ્તક ૧૧. ચિત્રમાં “લાંગુલ-હસ્તક લખેલું છે, જે તેનું બીજું નામ છે.
મધ્યમાં, તર્જની અને અંગૂઠે, એ ત્રણને ત્રેતાગ્નિની માફક ઉંચા રાખી અનામિકા વાંકી રાખવી તથા કનિષ્ઠિકાને ઉંચી રાખવી તેને “કાંગુલ-હસ્તક કહે છે.-સં૦ ૨૦ અ૦ ૭, પૃ. ૬૪૪
ઉપગ : સેપારી વગેરે નાના નાના ફળોનું નિરૂપણ, વિવિધ પ્રકારનાં નાના કાર્યો તથા કોધથી કહેવાતાં સ્ત્રીનાં વચનો દર્શાવવામાં ‘કાંગુલ-હુસ્ત 'ને ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. પરંતુ સ્ત્રીનાં ક્રોધ વચનમાં આંગળીઓ ખંખેરતી દર્શાવવી જોઈએ.
વળી, મરકત મણિ, વૈડૂર્ય મણિ તથા આ વસ્તુ એક રૂપિયાભાર લેવી વગેરે ભાવે બતાવવા માટે પણ આ હસ્તને ઉપયોગ કર.
આ ચિત્રમાંની નદીને ડાબે હાથ ‘કાંગુલ’ મુદ્રાએ ખેલે છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. કંચુકી લાલ સીધુરીયા રંગની છે. કમર ઉપરનું વસ્ત્ર કિરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગનું છે. તેના છેડા સફેદ રંગની ડીઝાઈનવાળા કાળા રંગના છે. તેણીએ કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા ઘેરા લીલા રંગને પાયજામે પરિધાન કરે છે,
ચિત્ર ૧૧૯ પાકેશ-હસ્તક ૧૨. જેમાં આંગળી અને અંગુઠાના વિરલ અગ્રભાગા ધનુષની માફક છૂટાછૂટા નમેલા હોય, તેને પકેશ-હસ્તક” કહે છે. તેનો ઉપયોગ દેવપૂજનમાં તથા બલિદાનમાં કર.-સં. ૨૦ અ૦ ૭, ૫૦ ૬૪૪
ઉપયોગ : બીરું, કઠું વગેરે ફળો, કુમુદ વગેરે ફૂલે, ફૂલોને ગુર છે વગેરે પકડવામાં તથા સ્ત્રીઓનાં સ્તન બતાવવામાં અને વરંતુ પકડવામાં આ હસ્તની આંગળીઓનાં અગ્રભાગ કાંઇક પકડતાં હોઈએ તેમ દર્શાવવા.
"Aho Shrutgyanam
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
આ ચિત્રમાંની નર્તકીનો જમણે હાથ પઘકેશ” મુદ્રાએ ઉચા કરે છે. શરીરને વર્ણ લીલો કરી લે છે. કંચુકી તથા કમ્મર ઉપરના વસ્ત્રનો રંગ ગુલાબી છે, જેમાં કીરમજી રંગની ડીઝાઈન છે, કમ્મર ઉપર વસ્ત્રના છેડા સફેદ રંગની ડીઝાઈનવાળા કાળા રંગના છે. તેણીએ કાળા રંગની ચોકડીની ડિઝાઇનવાળા કેસરી રંગનો પાયજામો પરિધાન કરે છે.
ચિત્ર ૧૨૦. અલપદ્મ (અલપલ્લવી-હસ્તક ૧૩. હાથની આંગળીઓ હથેળીમાં વળેલી હોય અને પાછળના તેમ જ પડખાનાં ભાગમાં ખુલ્લી હેયા એટલે એક બીજાને અડેલી ન હોય તેને “ અલપદ્મ-હસ્ત' કહે છે.-સં ૨૦ અ૦ ૭, ૫૦ ૬૪પ.
ઉપયોગ : અલપ-હસ્ત’ નિષેધ કરવામાં તથા શૂન્ય વચનોમાં અને પૂર્ણ ખીલેલું કમળ, અબડો વગેરે ભાવો દર્શાવવામાં વપરાય છે.
વળી, સ્ત્રીઓએ પિતાને આત્મ-ભાવ બતાવવો હોય ત્યારે આ હસ્ત વપરાય છે.
આ ચિત્રમાંની નર્તકીને ડાબો હાથ “ અલખધ મુદ્રાઓ રજૂ કરેલા છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. કંચુકી લીલા પિપટીયા રંગની છે. કમર ઉપરનું વસ્ત્ર સફેદ તથા કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગનું છે. તેણુએ કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા ઘેરા લીલા રંગને પાયજામ પરિધાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૧૨૨ સૂચીમુખ-હસ્તક ૧૪ ખેટકમુખ-હસ્ત’ની તર્જની આંગળીઓ ઉંચી પસારવાથી “સૂચીમુખ-હસ્ત' થાય છે.-સં૦ ૨૦ અ૦ ૩, ૫૦ ૬૪પ. કથકલીમાં આ હસ્ત જુદી રીતે છે.
ઉપગ : સૂચીમુખ-હસ્તથી ઉંચુ, ચંચલ, પ્રજવું, બગાસું ખાવું, પરણેલું, ગર્વ, ચ, વીજળી, પતાકા, માંજર, કાનનું ઘરેણું, વાંકી ચાલ વગેરે ભાવ દર્શાવી છે.
વળી, નાને સર્પ, દીવે, લતા, મિરની કલગી, પડવું, વાંકુ ફરવું વગેરે ભાવ તર્જની (આંગળી) ઉંચી જાવીને દર્શાવવા. ઉચે તારા, નાક, એક સંખ્યા, દંડ અને લાકડી પણ આ જ હસ્તથી દર્શાવાય છે.
મુખ પાસે તર્જની આંગળી) નમતી રાખીને વરાહ વગેરે દાઢવાળાં પ્રાણી, ગોળ ચક્કર ફરવું તથા સર્વ જગતની વસ્તુઓ પણ આ હસ્તથી દર્શાવી શકાય છે. વાકય નિરૂપણમાં તર્જની મુખ પાસે વાંકી રાખવી, બગાસું ખાવામાં કાન પાસે વાંકી રાખવી, “તે આમ કહે છે ” એમ દર્શાવવામાં તર્જની લાંબી રાખી બજાવવી. તેમ જ કોધ કરવામાં તથા પરસે લૂછવામાં, કેશ, કુંડલ તથા બાજુ વગેરે ભાવ દર્શાવવામાં પણ તર્જની લાંબી રાખી પ્રજાવવી. “ આ કેણુ છે ? ” એમ પૂછવું અને કાન ખંજવાળ વગેરે ભાવ દર્શાવવામાં કપાળ પાસે તર્જની રાખવી.
સ:ગ બતાવવો હોય ત્યાં બંને તર્જની ભેગી કરવી અને વિયાગ બતાવ હોય ત્યાં બંનેને છૂટી રાખવી. કજિયો દર્શાવવામાં બંને તર્જની સ્વસ્તિક કરવી. બંધનમાં બંને આંગળીઓ પરસ્પર દાબવી.
દિવસના અંત ભાગ (સાંજ) બતાવ હોય ત્યારે બંને તર્જનીને પોતાની સન્મુખ રાખીને જમણા પડખાથી ડાબા પડખા સુધી લઈ જવી. રાત્રિને અંતભાગ (સવાર) બતાવવું હોય ત્યારે બંને તર્જનીને પરાક્ષુખ રાખી જમણા પડખાથી ડાબા પડખા સુધી લઈ જવી. બંને તર્જની વડે સંપૂર્ણ ચંદ્રમંડળ દર્શાવવું.
આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણે હાથ “સૂચીમુખ મુદ્રાએ રજૂ કરેલ છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. કંચુકી કાળા રંગની છે. કમર ઉપરના વસ્ત્રને તથા પાયજામાને રંગ તથા ડીઝાઈન ચિત્ર ૧૨૦ જેવા જ છે,
ચિત્ર ૧૨. સર્પશીર્ષ-હસ્તક ૧૫. પતાક-હસ્તને (હળીના મધ્યભાગમાં નમે રાખવામાં આવે તેને “સર્પશીષ હસ્ત' કહે છે. -સં૦ ૨૦ અ ૭, પુર ૬૪પ.
સ્પષ્ટીકરણ: હાથની બધી આંગળીઓ તથા અંગૂઠા સરખા પાસે પાસે રાખી હથેળીમાં પાણી રાખ્યું હોય તેવી રીતે હથેળીને જરા નીચી રાખી હોય તેને “સશીષ–હસ્ત' કહે છે. વળી, અંગૂઠા
"Aho Shrutgyanam
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાથે સર્વ આંગળીઓ સપની ફણાની માફક વળેલી હોય તેને શું “સંપશીષ-હસ્ત’ કઠે છે, નાટયશાસ.
ઉપયોગ : પાણીની અંજલિ આપવામાં, સપની ચાલ બતાવવામાં, પાણી સીંચવામાં, ખભા બિડવામાં તથા હાથીના કુંભસ્થલ થાબડવામાં “ સસ્પેશીષ-હસ્તમ ઉપયેાગ કરવામાં આવે છે.
આ ચિત્રમાંની નર્તકીના ડાબો હાથ “સપરીષમુદ્રાએ રજૂ કરેલો છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે, કંચુકી સોનેરી રંગની છે. કમર ઉપરનું વસ્ત્ર કીરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગનું છે. તેણીએ કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા ઘેરા લીલા રંગને પાયજામે પરિધાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૧૨૩. મૃગશીર્ષ-હસ્તક ૧૬. સપરીષહસ્ત (અંગુઠે તથા કનિષ્ઠિકા આંગળી)ને ઉચે રાખી બાકીની ત્રણ આંગળીઓના અગ્રભાગ નીચા રાખવા તેને “ મૃગશીષ-હસ્ત' કહે છે.-સં૦ ૨૦ અ૦ ૭, પૃ૦ ૬૪૬, કથકલીમાં તેની રચના જુદી છે.
ઉપયોગ : આ અભિનય અધિક લાડ લડાવવામાં, પાસા નાંખવામાં, તથા પરસેવે લૂછવામાં બતાવાય છે. સ્ત્રીઓની કુમિત ચેષ્ટાઓમાં “મૃગશીર્ષ-હસ્ત ને ધ્રુજાવવામાં આવે છે.
આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણા હાથ “મૃગશીર્ષ' મુદ્રાએ રજૂ કરે છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ લીલા પિપટીયા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા ઘેરા લીલા રંગનું છે. તેણીએ કીર મજી રંગની ડીઝાઇનવાળા ગુલાબી રંગને પાયજામા પરિધાન કરેલા છે.
ચિત્ર ૧૨૪. ચતુર-હસ્તક ૧૭. જમાં કનિષ્ઠા (ટચલી) આંગળીને ઉંચી રાખવામાં આવે અને મધ્યમાં આંગળીના વચલા ટેરવાના મધ્યભાગે અંગૂઠો રાખવામાં આવે તેને “ચતુર-હસ્ત” કહે છે.-સં૦ ૨૦ અ૦ ૭, પૃ. ૬૪૬.
ઉપયોગ : આ અભિનય નીતિ, વિનય, નિયમ, નિપુણતા, બાળક, રેગી, સત્વ અને કપટ વગેરે ભામાં તથા પુત્ર, કમલ અને શાંતિમાં દર્શાવાય છે.
વળી, ઢાંકેલું, ઉઘાડું, રચેલું, વિચારેલું, લજ્જા પામવી, નેત્ર-સાસ્ય, કમળની પાંખડી, કાન, વગેરે ભાવે આ જ અભિનયના એક અથવા બે હસ્તથી દર્શાવાય છે. તેમાં હાથની આંગળીઓ કંઈક ગળાકારે રાખવી.
કીડા, પ્યાર, સ્મરણ, બુદ્ધિ, તકરાર, ક્ષમા, પુષ્ટિ, નામ, સ્નેહ, વિચાર, નિત્ય, શૌચ, ચતુરાઈ, મધુરતા, ડહાપણ, મૃદુતા, સુખ, સ્વભાવ, પ્રશ્ન, વાતની યુક્તિ, વેશ, ડું, વિભવ, ગરીબાઈ, સંગ, ગુણ, અવગુણું, યૌવન, સ્ત્રી તથા જુદી જુદી જાતના વર્ષો વગેરે આ અભિયનયથી જ દર્શાવાય છે.
ધાણે વર્ગ બતાવ હેાય તે હાથ ઉંચો રાખ, લાલ તથા પોળો વર્ણ બતાવ હોય તો હાથથી. કુંડાળું કરવું, કાળો વર્ણ બતાવો હેાય તો બે હાથ ઘસવા.
આ ચિત્રમાંની નર્તકીને ડાબા હાથ “ચતુર મુદ્રાએ રજૂ કરે છે. શરીરને વણ સુવર્ણ છે. લીલા પિોપટીયા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર કાળા રંગની ડીઝાઇનવાળા ઘેરા લીલા રંગનું છે. વસ્ત્રને છેડે કાળા રંગને લાલ રંગની ટીપકીવાળા છે. તેણીએ કરમજી રંગની ડીઝાઈન તથા વાદળી રંગની ટીપકીવાળા ગુલાબી રંગને પાયજામે પરિધાન કરે છે.
ચિત્ર ૧૨૫, હસમુખ-હસ્તક ૧૮, તર્જની, મધ્યમ અને અંગૂઠો એ ક તગ્રિની જેમ સંલગ્ન કરવામાં આવે અને બાકીની બે આંગળીઓ છૂટી છૂટી ઉંચી રાખવી તેને “હસમુખ હસ્ત” કહે છે.-સં૦ ૨૦ અ૦ ૭, પૃ૦ ૬૪૬
ઉપયોગ : આ અભિનયથી સૂક્ષ્મ, લીસું, ઢીલું, સુંદર, નાજુક, અપ, હલકું, મહત્વ વિનાનું તથા કમળ વગેરે ભાવે બતાવાય છે.
"Aho Shrutgyanam
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
नियमानी
"Aho Shrutgyanam
सामा
साक्षा
Fig. 140 Gajadanta
Hastaku 33 चित्र १४० गजदंत हस्तक ३३
Fig. 141 Avahittha
Hastaka 34 चित्र १४१ अवहित्य हस्तक ३४
Fig. 142 Nişadha Hastaka 35 चित्र १४२ निषध हस्तक ३५
Fig. 143 Makara Hastaka 36 चित्र १४३ मकर हस्तक ३६
XXV
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
XXVI
"Aho Shrutgyanam"
माधा
Fig. 144 Vardhamāna
Hastaka 37 चित्र १४४ वर्धमान हस्तक ३७
Fig. 145 Caturasra
Hastaka 38 चित्र १४५ चतुरस्र हस्तक ३८
Fig. 146 Uddhyta
Hastaka 39 चित्र १४६ उद्घत हस्तक ३९
Fig. 147 Drutarupam
Hastaka 40 चित्र १४७ द्रुतरूपं हस्तक ४०
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
पनवेधा
Fig. 148 Uttana Vancita 1 चित्र १४८ उत्तानवंचित रूपं १
Fig. 149 Uttana Vancita 2 चित्र १४९ उत्तानवंचित रुपं २
Fig. 150 Uttana Vancita 3 चित्र १५० उत्तानवंचित रूपं ३
Fig. 151 Uttana Vancita 4 चित्र १५१ उत्तानवंचित रूपं ४
XXVII
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
कथा
एश्मा
Fig. 152 Latāhara 1 चित्र १५२ लताकर रूपं १
व्याकरण
(६८२
Fig. 153 Latakara 2 चित्र १५३ लताकर रूपं २
लिवाकरणा
तीरंग
Fig. 154 Latakara 3 चित्र १५४ लताकर रूप ३
करिदम हम
कार
Fig. 155 Karihasta 1 १५५ करिहस्त १
चित्र
XXVIII
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
આ ચિત્રમાંની નકીને! જમા હાથ ‘હુંસમુખ,' મુદ્રાએ ઉંચા કરેલા છે. શરીરને વસુ . સાંઠી વાળી રંગની પહેરેલી છે. કમ્મર ઉપરનું વજ્ર કાળા રંગની ડીઝાઇનવાળા પીળા રંગનું ઢ. તેરીએ કાળા રંગની ડીઝાઇનવાળા લીલા કરી જેવા ર'ગને પાયજામા પરિધાન કરેલા છે.
ચિત્ર ૧૨૬. “પા-હસ્તક ૧૯
પતાક હસ્ત સબંધી તર્જની વગેરે તજની, મધ્યમા અને અનામિકા) ત્રણ હીએ વને કાંઈક નમેલી રાખવી, તેને બ્રુસપક્ષ-હસ્ત’કહે છે.-સ’- ૨૦ અ૦ ૭, પૂ૦ ૬૪૭ કથકલીમાં અર્ધ ચંદ્રહસ્ત' ને હુ સપક્ષ' કહે છે.
*
ઉપયેગ : આ અભિનય શ્રદ્ધાંજલિ આપવામાં, હાથી ઉપર ઐસવામાં, દાન લેવામાં, મેટા થાંભલે તાવવામાં, માન આપવામાં, બાહ્મણને મેજન આપવામાં, આલિંગનમાં, ગાડાં ક્રમા થવામાં, કુપવામાં, સ્પર્શી કરવામાં, લેપ કરવામાં તથા દાખવામાં ઉપયેગમાં તૈવાય છે.
હુ સપક્ષ-હસ્ત એનાં કેટલાક રસમય વિલાસામાં છાતી પાસે રાખવામાં આવે છે, તેમ જ ૬ઃખમાં હડપચી પાસે રાખવામાં આવે છે.
આ માની ન કાના ચા કરતા ડાબા હાથ કે સપા મુદ્દાઓ રજૂ કરતા છે. શરીરના વ ભૂખરા પીળે છે. કંચુકી. લીલા પાપટીયા રંગની પહેરેલી છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા ઘેરા પીળા રંગનું છે. તેથીએ કીરમજી રાની ડીઝાઈનબાળા ગુલાબી રંગના પાયામા પરિધાન કરતા .
ચિત્ર ૧૧૭. ભ્રમર-હસ્તક ૬૦,
મધ્યમાં આંગળીને ગૂઠો અડાડી, તર્જની આંગળી જરા વાંકીરાખવી અને બાકીની બે (અનામિકા અને નિષ્ઠા) આંગળી ઉંચી અને છૂટી રાખવી તેને ભ્રમર-હસ્ત' કહે છે સં ૨૦ અ છે, પૂ ૪૭ કથકલીમાં અલ-હસ્ત મૈં ભ્રમર-હરત કર્યુ છે.
ઉપયોગ : આ ક્રિચનથી કમળ, પાયા આદિ લાંબા ટીટીવાળા પુષ્પ કૂટી તથા કાનમાં પુષ્પ વગેરે પહેરવાં, તિરસ્કાર કરો, બાળકાનું બેલવું, ઉતાવળ કરવી, તાલ આપતા, અને વિશ્વાસ આપવા વગેરે દર્શાવામાં આવે છે.
મા ચિત્રમાં નતડીના જમો હાથ ભ્રમર મુળે ઉંચો રાખેલા છે. શરીરના બ ચ છે. કંચુકી બાદળી રંગની છે. ઠુમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર કરમજી ની સીઝાઈનવાળુ* ગુલાબી રંગનું છે. પાચમાં કળા રંગની ડીઝાઈનવાળા કૈરા લીલા રંગના પરિસ્થાન કરેલા છે.
ચિત્ર ૧૨૮. મુકુલ-હસ્તક રા
અગૂઠાના અગ્રભાગ અને બલી માંગળીએનાં અગ્રભાગ પરસ્પર એકબીજાની સાથે મળે અને ચા રહે ( 'હસપક્ષ—હસ્તની માફક તેને " મુકુલ ( એટલે કાંઈક બનેલી કમળ વગેરેની કળીઓની માફક ) હસ્ત ડે છે.–સ૦ ૨૦ અ૰ ૭, પૂર્વ ૬૪૭.
ઉપયોગ : અભિનય વપૂજનમાં બલિદાન કરવું, કમળ, પાયલાં વગેરેનાં ઝાડવા બતાયા, સુખન કરવું, વેલ વસ્તુને એકઠી કરવી, જમવું, પૈસા ગણવા, મુખ કાચનું તથા દાન ભાપવું વગેરે દર્શાવવા માટે ઉપશામાં હોવાય છે.
?
ચિત્રોની તડાના ડાબા પ્રાથ મુલ” મુદ્રાએ ઉંચા કરેલા છે. શરીરના વજ્ર સર્યું છે કચુકી વાદળી રંગની પડે છે. કમ્મર ઉપરનું વચ્ચે કાળા રગની હીઝ,નવાળા પૅરા લીલા રંગનું છે. પાયામાં કીરમન્ડ રગની ડીઝાઈનબળા ગુલાબી અને છે.
ચિત્ર ૧૯. ઉનાભ-હસ્તક રર.
- પાકેશરત ની પાંચ આંગળીઓ ચકાચવેલી કે તેને નાભ-હરત કહે "સ ૨૦ ૦૭, ૫૦ ૬૪૮.
"Aho Shrutgyanam"
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપયોગ : આ હસ્તનો ઉપયોગ કેશ સમાં કરવામાં, ચેરી કરવામાં, ભવામાં, માથું ખંજવાળવામાં, કેડ-રેગ નિરૂપણમાં તથા સિંહ અને વાઘ વગેરે હિંસક પ્રાણીઓ બતાવવાના ભાવમાં થાય છે.
આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણે હાથ “ ઉણના મુદ્રાએ ઉંચો કરેલો છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. લીલા પિપટીયા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર કીરમજી તથા પીળા રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગનું છે. પાયજામ કાળા રંગની ડીઝાઈન વચ્ચે સફેદ અને કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ઘેરા લીલા રંગને તેણીએ પરિધાન કરે છે. પાયજામામાં કેટલીક જગ્યાએ સેનેરી રંગની બુદ્ધિએ છે.
ચિત્ર ૧૩૦, સંદેશ-હસ્તક ૨૩. અરાલ-હસ્તની તર્જની અને અંગૂઠે જ્યારે બરાબર અગ્રભાગે અડે અને બીજી આંગળીઓ ઉપરથી નમતી રહે તથા હથેળીને મધ્યભાગ કાંઈક ઉડો રહે તેને સંદશહસ્ત કહે છે.-સં. ૨૦ અ૦ ૭, ૫૦ ૬૪૮, તેના ત્રણ પ્રકાર છે. (૧) અગ્રજ (છાતી સામે થાય તે), (૨) મુખજ (મુખ સામે થાય તે), (૩) પાર્શ્વગત (પડખે થાય તે). કથકલીમાં આ મુદ્રાને “મુકાષ્ય કહે છે.
ઉપગ : પુ૫ ગૂંથવામાં, ઘાસ, પાંદડાં, વાળ તથા સૂત્ર પકડવામાં, કારીગરીવાળા પદાર્થ પકડવામાં તથા વા-ખેંચમાં “અગ્રજ' અને ડીંટાથી પુષ્પ ચૂંટવામાં, ચિંતા બતાવવામાં, નળી વગેરે ભરવામાં, ધિક્કાર-વચન કહેવામાં તથા કેધ વગેરે દર્શાવવામાં ‘મુખજીને ઉપર કરવામાં આવે છે.
યજ્ઞ, પર્વત ઉપાડવા, વિધવું, બાણું સંધાન કરવું, યોગ, ધ્યાન વગેરે ભાવ બતાવવામાં ‘બે સંદેશ હસ્ત’ને ઉપગ કરો.
કમળ, નિંદા, ઇષ તથા દેષ-વચન વગેરે ભાવે ડાબા હાથને ‘પાગત-સંશ' કરી તેનો અસ્ત્રભાગ કંઈક પહોળા કરી બતાવ.
ચિત્ર ઢાંકવું, નેત્ર આંજવાં, તર્ક કર, કવિતાની રચના કરવી, નવા અંકુરા ગૂંથવા તથા વાળ દાબવા વગેરે ભાવમાં સ્ત્રીઓએ “સંદશ-હસ્ત”ને અભિનય કરો.
આ ચિત્રમાંની નર્તકીનો ડાબો હાથ “સંદેશ” મુદ્રાએ ઉંચા રાખે છે. શરીરનો વર્ણ કમળના ફૂલ જેવો આછો ગુલાબી છે. લાલ ટપકીવાળી કેસરી રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર પણ તે જ રંગનું છે. કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા ધેરા લીલા રંગના પાયજામે તેણુએ પરિધાન કરેલ છે. પાયજામીના બંને છેડે સોનેરી માળીયા ચાઢેલા છે.
ચિત્ર ૧૩. તામ્રચૂડ-હસ્તક ર૪, “ભ્રમર-હસ્તની કનિષ્ઠિકા અને અનામિકા આંગળીને હથેલીમાં રાખવામાં આવે (તથા મધ્યમાને ઊંચી રાખવામાં આવે છે તેને “તામ્રચૂડ-હસ્ત' કહે છે–સંહ ર૦ અ૭ ૭, પૃ. ૬૪૮
ઉપગ : આ અભિનય સે, હજાર, લાખની સંખ્યા અને તેનું વગેરે બતાવવું હોય ત્યારે વપરાય છે. પાણીના છાંટા તથા અગ્નિના તણખા બતાવવા હોય ત્યારે “તામ્રચૂડ-હસ્તની દાબેલી આંગળીઓ એકદમ છોડી ઊંચી કરી બતાવવી.
આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણે હાથ તામ્રચૂડ મુદ્રાએ ઉંચે કરે છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. વાદળી રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. કમર ઉપરનું વસ્ત્ર કીરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગનું છે. તેણીએ કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા ઘેરા લીલા રંગના પાયજામે પરિધાન કરેલો છે. સંયુક્ત મૂળ-મુદ્રાએ :
બે હાથના સંગ કે સહકારથી રચાતી મુદ્રાને “સંયુક્ત-હસ્ત કે “ સંયુક્ત-મુદ્રા કહે છે. અસંયુક્ત મૂળ-મુદ્રાને જો નૃત્યભાષાના મૂળાક્ષરે તરીકે ઓળખાવીએ, તે સંયુક્ત મૂળ-મુદ્રાને તેના જોડાક્ષર તરીકે ઓળખાવી શકાય. “ભરત નાટ્યશાસ્ત્ર અનુસાર આવી સંયુક્ત-મુદ્રાઓ તેર છે. તે આ પ્રમાશે :
"Aho Shrutgyanam
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭
(૧) અંજલિ, (ર) કપાત, (૩) રૅટ, (૪) સ્વસ્તિક, (૫) પુષ્પપુટ, (૬) પાર્શ્વદેાલિત, (૭) ઉત્સ`ગ, {૮) ભટકાવમાન, (૯) ગુજદ, (૧૦) અહિત્ય, (૧૧) નિષ્પ, (૧૨) મકર, (૧૦) બધમાન, ચિત્ર ૧૩૨. અંજલિ-હસ્તક ૨૫.
એ પતાક-હતને ભેગા કરવા તેને અંજલિ-હસ્ત' કહે છે.-સ’૦ ૨૦ ૦ ૭, પૂ૦ ૬૪૯ ઉપચાગ : તે દેવતા, ગુરૂ તથા વિષે!ને નમસ્કાર કરવામાં વપરાય છે. આ અજલ દેવતા એને નમસ્કાર કરતાં મસ્તક ઉપર હાથ જોડીને, ગુરૂને (નમસ્કાર કરતાં) તથા ૨જા અને પૂજનીઓને નમસ્કાર કરતાં મુખ આગળ વધ નૅડીને તથા બ્રાહ્મણ અને પેાતાનાથી મોટા પુરૂષા વગેરેને નમસ્કાર કરતાં છાર્તા આગળ હાથ જોડીને અને એને નમસ્કાર કરતાં મરજી મુજબ હાય અેડીને સાય છે.
આ ચિત્રમાંની નતકીના મને હાયડાબા પડખે
અંજલિ મુદ્રાએ ઉંચા કરેલા છે. શરીરને વણું સુવણું છે. કંચુકી સીંધુરીયા લાલ રંગની પહેરેલી છે. કમ્મર ઉપરનું વજ્ર કાળા રંગની ચાકડીવાળી ડીઝાઈનવાળુ ઘેરા લીલા રંગનું છે. વજ્રના બન્ને છેડો લાલ રંગની ડીઝાઇનવાળા કેસરી રંગના છે. કોરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રબને પાયામા તૈલીએ પરિધાન કરે છે. પાયજામાની ડીઝાઈન વચ્ચે વાદળી રંગની ઝીણી ખુટ્ટિએ ચિતરેલી છે.
ચિત્ર ૧૩૩. કપાત-હસ્તક ૨૬.
અને હસ્તના મૂળભાગ, અગ્રભાગ તથા પડખાંના ભાગને પરસ્પર અડકેલા રાખવામાં આવે અને હયેક પાણી રાખવામાં આવે તેને કપાત-હસ્ત કહે છે.સ ૨૦ ર છે. પૂ ૬૪૯
ઉપયોગ : આ હાથ શૈાભા, નમ્રતા, પ્રણામ કરવા તથા ગુરૂ સાથે બાલવા વગેરે ભાવા દર્શાવે છે. વળી, ચીઓએ 'ડી અથવા ભયમાં બાળ ઉપર બજતાં કપાત' દર્શાવવા.
આ ચિત્રમાં નદીના બને હાય જમા પડખે કપાત મુદ્રાએ રાખેલા છે. શરીરના વધુ છે. લીલા પોપટીયા રંગની ચુકી પહેરેલી છે. કમ્મર ઉપરનું વજ્ર કીરમજી ર'ગની ડીઝાઇનવાળા ગુલાબી રંગનું છે. વર્ષના છેઠા લાલ રંગની ડીઝાઇનવાળા કેંસરી રબને છે. તેત્રીએ કાળા રંગની ડીઝાઇનવાળા ઘેરા લીલા રંગને, પાયજામાં પરિધાન કરવા છે.
ચિત્ર ૧૩૪, કફ-હસ્તક ૨૭.
જેમાં બંને હાથની આંગળીએ પરસ્પર અંદર ગૂંથાએલી હૈાય અને હાથનો અદર તથા બહારના ભામાં તેની ય તેને કટ હસ્તક કર્યું છે.-સ૦ ૨૦ ૨ ૭, પુત્ર ૪૯
ઉપયોગ : આ હાથ શેક, વિલાપ વગેરે ભાવામાં તથા આળસ મરડવી, ઊંથી ઉઠીને બગાસું ખાવું, લાખુ શરીર કરવું, આંગળીઓનાં ટાયકા ફાડવા તથા શબ પકડવા વગેરે ભાનામાં જાય છે.
આ ચિત્રમાં નર્તકીના બંને હાથ છાતી સન્મુખ કઈ ? મુદ્રાએ રાખેલા છે. શરીરના વ મુખ્યમ છે. વાદળી ર`ગની ક'ચુકી પહેરેલી છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર ફીરમજી રંગની ડીઝાઇનવાળા ગુલાખી રંગનું છે. ધેાળા રંગની ડીઝાઇનવાળા લીલા પાપટીયા રંગને પાયજામા તેણીએ પરિધાન કરેલે છે.
ચિત્ર ૧૩૫ સ્વસ્તિક હસ્તક ૨૮.
એક હાથના મિબંધ ઉપર બીજા હાથના મણિબંધ શોને ડાબા પડખે મને હાથને ઉચા શખવા તેને સ્વસ્તિક હસ્તક કહે છે.સ૦ ૨૦ અ૦ ૭, પૃ. ૬૪૯
ઉપયોગ : આ હાથને છુટા કરી દિશા, મેવ, આકાશ, ધન, સમુદ્રો, ખાતુ, પૃથ્વી તધા વિસ્તાર દિ વાય .
આ ચિત્રની નકીના બંને હાથ છાતી સન્મુખ ‘ સ્વસ્તિક ' મુદ્રાએ રાખેલા છે. શરીરના વર્ચુ વધુ છે. તેણીએ લીલા પાટીયા રંગની કંચુકી, કીરમજી રંગની ડીઝાઇનવા ઝુલાબી રંગનું કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર તથા કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા પીળા રંગને પાયજામો પરિધાન કરવા છે.
"Aho Shrutgyanam"
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિત્ર ૧૩૬. પુપપુટહુસ્તક ૨૯. ભેગા થતાં બહારના પડખાવાળા “સપેશીષ હસ્ત ને “પુષ્પપુટ-હસ્ત કહે છે-સં. ૨૦ અ૦ ૭, પૃ. ૬૫૦
ઉપગ : આ હાથથી ધાન્ય, ફળ અને પુષ્પ જેવા પદાર્થોનું લેવું, આપવું તથા પુષ્પાંજલિ આપવી વગેરે કાર્યો કરવા એમ સેઢલનો પુત્ર કહે છે.
આ ચિત્રની નર્તકીના બંને હાથ “પુષ્પપુટ મુદ્રાએ રાખેલા છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ વાદળી રંગની કંચુકી, કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળું ગુલાબી રંગનું વસ્ત્ર તથા કાળા રંગની ડીઝાઈન અને લાલ રંગની બુદ્ધિએવાળે, ઘેરા લીલા રંગને પાયજામો પરિધાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૧૩૭. પાદલિત-હસ્તક ૩૦. બંને ખભા ઢીલા રાખી “પતાક હસ્ત” લટકતા રાખવા અને આંગળી ઢીલી રાખવી તેને “દલ” હસ્ત કહે છે, વ્યાધિ, ખેદ, મૂર્છા, મદ (કેફ), તથા સંભ્રમ અવસ્થામાં વપરાતા એવા આ સ્તબ્ધ હસ્તને પાર્ધ દલિત ' હરત કહે છે.-સં. ૨૦ અ૦, ૭, પૃ૦ ૬૫૦
આ ચિત્રની નર્તકીના બંને હાથ પાલિત’ મુદ્રાએ રાખેલા છે. તેણીના શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણુએ સીંદુરિયા લાલ રંગની કંચુકી, કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળું ગુલાબી રંગનું કટિવન્ના તથા કાળા રંગની ડીઝાઇનવાળા લીલા રંગને પાયજામો પરિધાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૧૩૮. ઉસંગ-હસ્તક રૂા. પરસ્પર ખભા ઉપર રહેલા બંને “અરાલ-હસ્ત ને સ્વસ્તિકાકાર કરી પિતાની તરફ પહોળા રાખવા તેને “ઉસંગ-હરત કહે છે, -સં૦ ૨૦ અ૦ ૭, પૃ. ૬પ૦
ઉપયોગ: સિંહાવલોકન કરવામાં થાય છે.
આ ચિત્રની નર્તકીના બંને હાથ ઉસંગ મુદ્રાએ રાખેલા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ ચિત્ર ૧૩૭ પ્રમાણે જ કંચુકી, કટિવસ્ત્ર તથા પાયજામો પરિધાન કરેલ છે.
ચિત્ર. ૧૩૯ ખટકાવધમાન-હસ્તક રૂર, ખટમુખ-હતના મણિબંધને પરસ્પર પોતાની તરફ રાખીને સ્વસ્તિકાકાર કરવા, તેને ખટકાવર્ધમાન-હસ્ત કહે છે.-સં. ૨૦ અ૦ ૭, પૃ. ૬૫૧.
ઉપયોગ : શૃંગારિક ભાવોમાં, નમસ્કાર કરવામાં, તેમ જ કમળ, પોયણુ વગેરેનાં ડીંટો બતાવવામાં તથા છત્ર ધારણ કરવામાં પણ આ હસ્ત જાય છે.
આ ચિત્રની નર્તકીના બંને હાથ ખટકાવર્ધમાનમુદ્રાએ રાખેલા છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ કંચકી લીલા પિોપટીયા રંગની, કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા લીલા રંગનું કટિવરુ તથા કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગને પાયજામે પરિધાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૧૪૦. ગજદંત- હસ્તક ૩૩, બંને હાથના ખભા તથા મધ્યભાગ (કે) જો પરસ્પર “સર્પશીષ * આકારને ધારણ કરે તો તેને “ગજદંત-હસ્ત” કહે છે.-સં૦ ૨૦ અ૦ ૭, પૃ. ૬પ૧,
ઉપગ : આ હસ્ત સ્ત્રી-પુરુષના વિવાહમાં, થાંભલા પકડવામાં, પર્વત અથવા પત્થર ઉપાડવા વગેરેમાં જાય છે.
આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને હાથ ગજદંત મુદ્રાએ રાખેલા છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ વાદળી રંગની કંચુકી, કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળું ગુલાબી રંગનું કટિવચ તથા કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળો લીલા રંગને પાયજામા પરિધાન કરેલ છે.
"Aho Shrutgyanam
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam
LATI
Fig. 156 Paksavancita 1 चित्र १५६ पक्षवंचित हस्तक रूपं १
Fig. 157 Paksapradyotaka 1 चित्र १५७ पक्षप्रद्योतक रूपं .
Fig. 158 Dandapakša
Hastaka 1 चित्र १५८ दंडपक्ष हस्तक रूपं १
Fig. 159 Dandapakša
Hastaka 2 चित्र १५९ दंडपक्ष हस्तक रूपं २
XXIX
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
XXX
बरवालाहमवशरमहली
"Aho Shrutgyanam"
विष्य
Fig. 160 Garudapaksa 1 चित्र १६० गरुडपक्ष रूपं १
Fig. 161 Garudapaksa 2 चित्र १६१ गरुडपक्ष रूप २
Fig. 162 Uromandali 1 चित्र १६२ उरोमंडली रूपं
Fig. 163 Uromandali 2 चित्र १६३ उरोमंडली रूपं २
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
मालीस
OLÁRENE
"Aho Shrutgyanam"
Fig. 164 Uromandali 3 चिन्न १६४ उरोमंडली रूपं ३
Fig. 165 Uromandali4 चित्र १६५ उरोमंडली रूपं ४
Fig. 166 Uromandali 5 चित्र १६६ उरोमंडली रूपं ५
Fig. 167 Parśvamandali 1 चित्र १६७ पार्श्वमंडली रूपं १
XXXI
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
XXXII
PAho Shrutgyanam"
Fig. 168 Uraha Parsrardha
mandali 1 चत्र १६८ उरः पावधि मंडली रूप १
Fig.169 Uraha Parscardha
mandali 2 चित्र १६९ उरः पावधि मंडली रूपं २
Fig. 170 Urdha Parsrardha
mandali 3 चित्र १७० उरः पावधि मंडली रूपं ३
Fig. 171 Uromandalinima
nytyahasta 1 चित्र १७१ उरोमंडलीनामानृत्यहस्त रूपं १
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯
ચિત્ર ૧૧, અવહિથ-હસ્તક ૩૪ છાતીની સામે અધમુખ રાખેલા, અને શુક/ડ-હસ્તને ધીમે ધીમે નીચે લાવવા, તેને “અવહિથહસ્ત કહે છે.-સં૦ ૨૦ અ૦ ૭, ૫૦ પર.
ઉપયોગ : આ હાથ દુર્બળતા, ઉત્સુકતા, નિસાસા, તથા શરીરનું બતાવવું વગેરેમાં જાય છે.
આ ચિત્રની નર્તકીના બંને હાથ અવહિથ’ મુદ્રાએ રાખેલા છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ લીલા પિપટીયા રંગની કંચુકી, કરમજી રંગની ડીઝાઇનવા ગુલાબી રંગનું કટિવ તથા કાળા રંગની ડીઝાઇનવાળા ઘેરા પીળા રંગને પાયજામો પરિધાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૧૪ર, નિષધ-હસ્તક રૂપ * કપિત્થ-હસ્તની સાથે જયારે “મુકુલ-હસ્તનું વહન કરવામાં આવે, ત્યારે “નિષધ-હરત? થાય છે-સં૦ ૨૦ અ૦ ૭, ૫૦ ૬૫ર,
ઉપયોગ : આ હાથથી શાસ્ત્રાર્થ, સંગ્રહ કર, કબૂલાત કરવી, સંબંધ કર, સત્ય-વચન બેલિવું વગેરે ભાવ બતાવાય છે.
આ ચિત્રની નર્તકીના બંને હાથ “નિષધ મુદ્રાએ રાખેલા છે. શરીરને વણું ગુલાબી છે. તેણીએ ઘેરા લીલા રંગની કંચુકી, સફેદ રંગની ડીઝાઈનવાળા લીલા પિપટીયા રંગનું કટિવસ્ત્ર તથા લાલ રંગની ડિઝાઈનવાળે કેસરી રંગનો પાયજામે પરિધાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૧૪૩. મકર-હસ્તક ૩૬ અને “પતાક' હરસ્તના અંગૂઠા ઉંચા કરીને ઉંધા રાખવા અને ઉપર ઉપર રાખવા તેને “મકરહસ્ત કહે છે.-સંe ૨૦ અ૦ ૭, પૃ૦ ૬પ૨.
ઉપયોગ : આ હાથથી સિંહ, વાઘ, ચિત્તો, નેળીયા, મગર તથા મોટી માછલાં વગેરે માંસાહારી અણુએ દર્શાવાયું છે.
આ ચિત્રની નર્તકીના બંને હાથ મકરમુદ્રાએ રાખેલા છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ ઘેરા લાલ રંગની કંચુકી, કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળું ગુલાબી રંગનું કટિમ તથા સફેદ રંગની ડીઝાઈનવાળ લીલા પિપટીયા રંગને પાયજામે પરિધાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૧૪૮, વર્ધમાન-હસ્તક ૩૩ દ હુસપક્ષ-હસ્તને ઉલટા કરીને, સ્વસ્તિકાકારે રાખવાથી વધમાન-હસ્ત થાય છે-સં. ૨૦ અ૦ ૭, પૃ૦ ૬૫ર,
ઉપયોગ : આ હાથ બારણું ઉઘાડવામાં તથા વક્ષસ્થલનું વિદારણ કરવામાં યોજાય છે.
આ ચિત્રની નર્તકીના બંને હાથ વધમાન મુદ્રાએ રાખેલા છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ ઘેરા લાલ રંગની કંચુકી, સફેદ રંગની ડીઝાઈનવાળા લીલા પાટીયા રંગનું કટિવસ્ત્ર તથા કરમજી રંગની ડિઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગનો પાયજામે પરિધાન કરેલ છે. નુતહસ્ત :
નૃત્તનાં જુદાં જુદાં ચલને તથા શારીરિક સ્થિતિઓ (Poses)માં શૈભાના હેતુથી સુંદરતા લાવવા માટે જે આકર્ષક હસ્ત-રચના કરવામાં આવે છે તેને “નુત્ત-હસ્ત' કહે છે. સંયુક્ત તથા અસંયુક્તમુદ્દાઓની પેઠે આ નૃત્ત-હર્ત પણ હાથની જ જુદી જુદી રચનાઓ છે, પણ તે કઈ અર્થ કે ભાવ દર્શાવવામાં પ્રજાતા નથી, પરંતુ માત્ર અંગભંગી કે લાવયના હેતુથી જ જાય છે. તે અંગ રચનાની અપેક્ષાએ સમતોલપણુ (Balance)ના સિદ્ધાંત ઉપર રચાય છે, કારણ કે સુંદરતા સમતોલપણામાં જ સમાએલી છે.
"Aho Shrutgyanam
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
નૃત્ત-હસ્ત હાથ, પગ તથા શરીર એ ત્રણેના સામંજસ્ય દ્વારા અલોકિક સૌંદર્ય ઉત્પન્ન કરી નૃત્તને અલંકૃત કરે છે. આથી તેને નૃત્તના એક અલંકાર તરીકે પણ ઓળખાવી શકાય.
પણ હાલમાં આ નૃત્ત-હસ્તો ખાસ પ્રચલિત રહ્યા નથી. તેના વિષે ભાગ્યે જ કંઈને કંઈ માહિતી રહી હોય, તે તેનું કારણ કદાચ એ હશે કે અસંયુક્ત તથા સંયુક્ત મુદ્રાઓ જ નૃત–ભાષાનું અનિવાર્ય અંગ છેડવાથી તે તે વંશાનુગત ઉતરતી આવતી રહી; પણ નૃત્ત-હસ્ત એટલા અનિવાર્ય ન હોવાથી તે ધીમે ધીમે વિસરાઈ ગયા. વળી, મુદ્રામાં રહેલા સંકેતો જાણવાના કુતૂહલથી પ્રેરાઈને પણ તેને સમજવાને પ્રયત્ન થતો રહ્યો છે. જયારે ર- હર્તાના વિષયમાં તે પ્રયત્ન પણ થયા નથી.
વૃત્ત-હસ્તની ઉત્પત્તિ વસ્તુતઃ અસંયુક્ત અને સંયુક્ત-મુદ્રાઓમાંથી જ છે. કેટલાક નૃત્ત-હસ્તામાં મિશ્રમુદ્રા (જુદીજુદી બે મુદ્રાનું સંયોજન) પણ યોજાય છે. બંને હાથે અમુક મુદ્રા ધારણ કરીને સુશાભનના અશયથી હરતની અમુક શેનાપૂર્ણ રચના કરવામાં આવે છે તેને જે નુત્ત-હસ્ત કહે છે.
ચિત્ર ૧૪, ચતુરભ્ર-હસ્તક ૩૮ છાતીથી આઠ આંગળને અંતરે, છાતીના આગળ ભાગે બે “ખટકામુખ-હસ્ત ને રાખવામાં આવે તેને “ચતુરસ-હસ્ત' કહે છે. આ હાથનો ઉપયોગ માળા વગેરેને આકર્ષવામાં થાય છે. સં. ૨૦ અ૦ ૭, પૃ૦ ૬૫૩
આ ચિત્રની નર્તકીના બંને હાથ “ચતુરય' મુદ્રાએ રાખેલા છે, શરીરને વર્ણ લીલો છે. તેણીએ ઘેરા લાલ રંગની કંચુકી, સફેદ રંગની ડીઝાઈનવાળું ગુલાબી રંગનું કટિવ તથા કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા વચ્ચે લાલ રંગની ટીપકીવાળો કેસરી રંગનો પાયજામા પરિધાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૧૪૬, ઉદ્ધત (ઉવૃત્ત) હસ્તક ૩૯ [ ભૂલથી “ઉદ્દવૃત્તને બદલે ચિત્રમાં “ઉદ્ધત છપાઈ ગયું છે.].
પૂર્વ દિશા તરફ મુખવાળા બને “હંસપક્ષ હસ્તને અંદર અને બહાર લઈ જવા અને લાવવા, તેને “ઉવૃત્ત હસ્તક' કહે છે.-સં૦ ૨૦ ૦ ૭, પૃ. ૬૩,
ઉપયોગ : આ હસ્તને ઉપયોગ જય શબ્દને ભાવ દર્શાવવા માટે થાય છે.
આ ચિત્રની નર્તકીના બંને હાથ “ઉવૃત્ત મુદ્રા એ રાખેલા છે. શરીરને વણ સુવર્ણ છે. તેણીએ સિનેરી કંચુકી, સફેદ રંગની ડીઝાઇનવાળું ગુલાબી રંગનું કવચ તથા કાળા રંગની ડીઝાઇનવાળા ઘેરા લીલા રંગનો પાયજામે પરિધાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૧૪૭. કતરુપ” (તલમુખ) હસ્તક ૬૦ [ ચિત્રમાં “ તરુપ-હસ્તક' દર્શાવ્યા છે, પરંતુ તેને ભાવ જોતાં તે “સંગીત રત્નાકર'માં વર્ણવેલ તલમુખ-હસ્ત” હેય એમ લાગે છે.].
અને “હુસપક્ષ હસ્તને ઉંચા અને ત્રાંસા કરી, પિતાની પડખે બંને હાથની હથેળીઓ એકબીજાની સન્મુખ રાખવી તેને “તલમુખ–હસ્ત” કહે છે.-સં. ૨૦ અ૦ ૭, પૃ૦ ૬૫૩.
ઉપગ : નાટયશાસ્ત્રના જાણકારેએ તેને ઉપગ મધુર મર્દાલ-દવનિ જવામાં કરો તેમ
આ ચિત્રની નર્તકીના બંને હાથ “તલમુખ મુદ્રાએ રાખેલા છે, શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ સીલા પિપટીયા રંગની કંચુકી, સફેદ રંગની ડીઝાઈનવાળું લાલ રંગનું કટિવર્સ તથા કરમજી રંગની ડિઝાઈનવાળી ગુલાબી રંગને પાયજામે પરિધાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૧૪૮ થી ૧૨૧. ઉત્તાનપંચિત (હસ્ત) રુપ ૧ થી ૪ ગાલ, ખભા તથા લલાટ પ્રદેશ પિકીનાં કોઈ પણ ભાગમાં બંને ‘ત્રિપતાક' હસ્તને પરસ્પર સન્મુખ કાંઈક તિછ રાખવામાં આવે (ચિત્ર ૧૪૮), અને ખભા તથા કેણી તરફ ઉંચે હાથના તળીયાને
"Aho Shrutgyanam
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઈ જવામાં આવે (ચિત્ર ૧૪૯); તથા ક્ષણભર તે રીતે ખાને બંને હાથને ચલિત કરવામાં આવે (ચિત્ર ૧૫૬, તેને ઉત્તાનવચિત હસ્ત કહે હૈ (ચિત્ર ૧૫૧). બીજા ખભા અને કાણીના અલ્પ પતનને ઉત્તાનચિંત માને “સ૦ ૦ ૦ છે, પૂરૂ દેખા.
ઉત્તાનવચિત
ચિત્ર ૧૪૮ : આ ચિત્રની નર્તકીના બનેં હામ મુદ્દાએ રાખેલા છે. શરીરના વણું સુવર્ણ છે. તેણીએ લીલા ાપટીયા રÖગની કંચુકી, સફેદ રંગની ડીઝાઈનવાળુ બુલાખી રંગનું ટિવસ્ત્ર તથા કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળો લીલા ૨ગના પાયજામો પરિધાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૧૪ : આ ચિત્રની નકીના બંને હાથ ખમા સુધી ઉંચા રાખેલા છે. શરીરના વવું ખુબ છે. તે એ કંચુકી, ટિનસ તથા પાયામાં ચિત્ર ૧૪૮ જેવા જ રંગના પરિધાન કરેલા છે.
ચિત્ર ૧૫૭ : આ ચિત્રની નવકીના જમણા હાથ મસ્તકના ઉપરનો ભાગ સુધી ઉંચા રાખો છે. તથા ડાખા હાથ ડાબા પડખે લલાટ સુધી ઊંચે રાખેલે છે. શરીરના વર્ણ સુવણું છે, તેણીએ સેનેરી રંગની કંચુકી, કટિયા તથા પાયામાં ચિત્ર ૧૪૮ જેવા જ રંગન, પિધાન કરેલા છે.
ચિત્ર ૧૫૧ : આ ચિત્રની નકીના બંને હાધ બને બાબા સુધી ઉંચા કરેલા છે. શરીરના વલૂ સુવર્ણ છે. તેણીએ લીલા !પટીયા રંગની ફચુકી, કટિવસ્ત્ર તથા પાયામાં ચિત્ર ૧૪૮ જેવા જ રંગના પરિધાન કરેલા છે.
ચિત્ર ૧૫૨ થી ૧૫૪, લતાકર (હસ્ત) રુપ* ૧ થી ૩
પતાક અને દાલિત હસ્તને તિતિ લાંબા કરવા તેને ‘લનાકર ' હસ્ત કહે છે (ત્રિ પર). * પુત્તાફ અને દલિત' હસ્તને બંને પડખે લાંબા રાખી તેની હકળોએ ત્રાંસી અને નમતા રાખવી તેને ‘લતાકર” કહે છે (ચિત્ર ૧૫૩).
“શબ્ધ ' અને ( નિતંબ હસ્તની સમિલિત) આકૃતિને કેટલાક આચાર્ય · ત્રિપતાક ? આકૃતિ તરીકે ઓળખે છે (ચિત્ર ૧૫૪).-શ’૦ ૨૦ ૨૦ ૭, પૂ ૬૫૭.
ચિત્ર ૧૨ : આ ચિત્રની નકીના ખને હાથ ‘લતાકર' મુદ્રાએ રાખેલા છે. શરીરના વહુ સુવણું છે. તેણીએ 'ચુકી, કટિવ તથા પાયજામા ચિત્ર ૧૫૧ જેવા જ રંગના પરિધાન કરેલ છે.
''
ચિત્ર ૧૫૩ : આ ચિત્રની નકીના અને હાય લેનાર ' મુદ્રાએ રાખેલા છે, શરીરના બ સજ છે. તેણીએ વાદળી રંગની કંચુકી, કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા કેસરી રંગનું કવિસ્ર તથા ગુલાબી રંગના પાયજામા પાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૧૫૪: આ શિશ્નની નીના બંને હાથ લત્તર મુદ્રાએ રાખેલા છે. મારીરના પૂ વધુ છે. તેણીએ હીલા પોપટીયા રંગની ઝુડી, સફેદ રંગની ડીઝાઇનવાળા ગુલાબી રંગનું કવિત્ર યા કાળા રગની ડીઝાઈનવાળા ઘેરા લીલા રંગના સેનરી માળીયા સાધના પાચનમાં પરિધાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૫૫. કહિ
ચા કરવા કે લતાકર હસ્ત ને પાછળના પડખે થઈ જઇને લટકતા રાખવામાં આવે અને બીજા વિપતાક આધાસ્ત્રાળા હસ્તને કાનની પાસે લઈ જવામાં આવે તેને હિસ્સ હવામાં માને છે. સર∞ અવ ૭, ૦ ૬૫૯.
C
આ ચિત્રની નતાંકીના ખને હાથ ‘કહસ્ત' મુદ્રાએ રાખેલા છે. શરીરના વણુ સુવણું છે. તેણીએ સનેરી રંગની કાકી તથા કર્ટિસ અને પાચનમાં ચિત્ર ૧૫૪ જેવા જ રચના પરિધાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૫૬. પાયચિત હસ્તક
હસ્તના અમભાગ મસ્તક તરા અને બીન સ્તના અવભાગ પાવચિત-હસ્ત કહે છે.--સ૦ ૨૦ ૦૭, પૂ ૬પ,
'
અત્રે વિષનાક-હસ્ત પૈકી એક કમ્મરના ઉપરના ભાગમાં રાખો તેને
"Aho Shrutgyanam"
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
32
આ ચિત્રની નાના બ'ને હાથ પક્ષવચિત ' મુદ્રાએ રાખેલા છે. શરીરને પણ વધુ છે. તેણીએ સાનેરી રંગની ચુડી તથા કર્ટિસ અને પાયજામો ચિત્ર ૧૫૪ જેવા જ ૨ગના પરિધાન દેશ છે. ચિત્ર ૧૫૭, પક્ષપ્રદ્યોતક હસ્ત ૧,
સૌથી પ્રથમ કમ્મર અને મસ્તક તરફ ત્રિપતા-હુરત્ત 'ના અગ્રભાગને શખીને, પડખાની સન્મુખ તે અગ્રભાગાને યજવા તે પક્ષપ્રદ્યોતક-હસ્ત ' મનાય છે,
*
ઉપરાંત હરતને જ ઉંચા કરવા અને ચાર પ સાંગળી ઉંચી કરી ઉલટા કરવાથી તે ઘણા શોભાયમાન થાય છે, એમ કેટલાક અન્ય નાવિશારદેશનું કહેવું છે.-સ૦ ૨૦ ૧૦, ૭, પૂ૦ ૬૫૯, આ ચિત્રની નકીના અને હાથ પક્ષપ્રદ્યોતક ' મુદ્રાએ રાખેલા છે. શરીરના વજ્જુ સુવણું છે. તે એ લીલા પોપટીયા રંગની કઉંચકી, કાઢવા તથા પાયામાં ચિત્ર ૧૫૪ જેવા જ રંગના પરિોઢ વેલ છે.
ચિત્ર ૧૫૮-૫૯, ૬પક્ષ-હરતા ૧-૨
♦ હંસપક્ષ હસ્તના અને હાથ (ચિત્ર ૧૫૮) પૈકીના એક હાથ છાતીની નજીક જાય અને ખી પડખેથી વિલાયુક્ત નિર્દી પસારીને ચિત્ર ૧૫૯) લત્તારે લાંબા કરવા તેને પક્ષ-હસ્ત કહેવામાં આવે છે. મા: બીજો અથ આ પ્રમાણે અને ત્તને કરવા તેને પા-રત કર્યું છે. અહીં બીજા નાશાય એકી સાથે મને હાય લખાવવા તેને કેદ પક્ષ-હસ્ત કહે છે.-સ ૨૦ ૦ ૭, ૫૦ ૬૫૯.
ચિત્ર ૧૫૮ : આ ચિત્રની નળકીના બંને હાથ દડપક્ષ મુદ્રાએ રાખેલા છે. શરીરને પણ તમ સુવર્ણ જેવા છે. તેણીએ સાનેરી પગની સચુકી, કીરમજી રગની ડીઝાઇનવાળા બુલાખી રંગનું ટિનમ તા કાળા રંગની ડીઝાઇનના ઘેરા લીલા રંગના પાયામાં પરિધાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૧૫૯ : આ ચિત્રની નકીના અને હાથ · દક્ષ મુદ્રાએ રાખેલા છે. શરીરના વ સુવર્ણ છે. તેણીએ સફેદ રાની કબુી, ટિમ તથા પર્યજામા ચિત્ર ૧પ૮ જેવા જ રબના પરિધાન કરૅશ છે. ચિત્ર ૧૬૦-૧૬૧ ગરુડપક્ષ (હરત) રુપ ૧-૨
કાલથી થોડાક બીલો, કમ્મર ઉપર ઉપ રાખેલા નિષ્ઠા (શંસા) પર જતા બંને પતાક હસ્તી ગરુડપક્ષ ભરત કહે છે હું જ ચિત્ર ૧૬૦, અન્ય મતે બંને વિપતા-હસ્ત મૈં ઉપર પ્રમાણે રાખવા તેને ‘ ગરુડપક્ષ-હસ્ત' કહે છે (જુએ ચિત્ર ૧૬૧ )
પરંતુ નાચશાસના ભાર્થ ીતા ભરતમુનિનેં આ મત નથી.-સં- ૨૦ અર ૭,૫૦ ૬૬, ચિત્ર ૧૬૦ : આ ચિત્રની નત'કીના બને થપક્ષ મુકીએ રાખેલા છે. શરીરના વ સુવર્ણ જેવા છે. તેઓએ સોનેરી રગની ચુકી, સફેદ ૨ની ડીઝાઇનવાળા લીલા વાપીમાં રંગનું ર્ટિનસ તથા કીરમન બની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગના પાયજામા પિરાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૧૬૧ : આ ચિત્રની નકીના અને હાથ ગરુડપક્ષ' મુદ્રાએ રાખેલા છે. શરીરને! વર્ણ ;; કમળના ફૂલ જેવા છે, તેણીએ કાળા રગની ડીઝાઈનવાળા સફેદ રંગની ઠંડી, લાલ રંગની ડીઝાઇનવાળા કૅસરી રંગનું ટિયા તથા કાળ રગની ડીઝાઇનવાળા કરા લીલા રંગના પાયામાં પિાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૧૬૨ થી ૧૬૬ ઉરામલી (ઉભડલી ) રુપ ૧ થી ૫
કુરુ પ્રદેશની પાસે રાખેલા અને હાથને ચિત્ર ૧૬૨) ધીમેધીમે પાછા લઈ જવા પૂર્વક, પાતપાતાની ખાજુએ લાવીને, લલાટ પ્રદેશ લાવવા (ચિત્ર ૧૬૭) અને ચક્રાકારે ભમાવીને (ચિત્ર ૧૬૪) સારવા તેને ઉર્ધ્વમ*ડલી-હસ્ત “હે છે, (ચિત્ર ૧૬૫) [આ કેટલાકને મત છે.
"Aho Shrutgyanam"
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
विरामफलाना
"Aho Shrutgyanam
माझा
Fig. 172 Uromandalīnāmā Fig. 173 Uromandalīnāma Fig. 174 Uromandalīnama nytyahasta 2 urtyahasta 3
nytyahasta 4 चित्र १७२ उरोमंडलीनामानृत्यहस्त रू२ चित्र १७३ उरोमंडलीनामानृत्यहस्त रू३ । चित्र १७४ उरोमंडलीनामं नत्यहस्त रू ४
Fig. 175 Uromandalinama
nrtyahasta 5 चित्र १७५ उरोमंडलीनामनत्यहस्त रू ५
XXXIII
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
5 रामनाम
मिराही
Fig. 176 Uromandalīnāma nxtyahasta 6
चित्र १७६ उरोमंडलीनामान्रत्यहस्त रु ६
वास
वृष्ा।।।।
Fig. 177 Uromandalīnāmā nytyahasta 7
चित्र १७७ उडलीनामानृत्यहस्त रु ७
विशेमतीदा
HaRTED
Fig. 178 Uromandalināmā nxtyahasta 8
चित्र १७८ उरोमंडलीनामानृत्यहस्त रु ८
50
Fig. 179 Mustika Swastika 1 चित्र १७९ मुष्टिक स्वस्तिक रूपं १
XXXIV
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam
EER
VERSEE
CHO
ब
Fig. 180 Mustika Swastika 2 चित्र १८० मुष्टिक स्वस्तिक रूपं २
Fig. 181 Mustika Swastika 3 चित्र १८१ मुष्टिक स्वस्तिक रूपं ३
Fig. 182 Mustika Swastika चित्र १८२ मुष्टिक स्वस्तिक रूपं ४
Fig. 183 Mustika Swastika 5 चिन १८३ मुष्टिक स्वस्तिक रूपं ५
XXXV
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
XXXVI
नलिनीयले
"Aho Shrutgyanam"
पहिली
| Ladki
Fig. 184 Nalinīpadmakośa 1 चित्र १८४ नलिनीपद्मकोश रूपं १
Fig. 185 Alaballava1 चित्र १८५ अलपल्लव रूपं १
Fig. 186 Ala pallava 2 चित्र १८६ अलपल्लव रूपं २
Fig. 187 Alapallava 3 चित्र १८७ अलपल्लव रूपं ३
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
વળી, બીજાએ લલાટ પ્રાપ્તિપર્યંત (હસ્ત)ને “ઉર્વમંડલી-હસ્ત”નું લક્ષણું કહે છે (ચિત્ર ૧૬૬). નૃત્યશાસ્ત્રના જાણકારોમાં આ હરત “ ચક્રવર્તનિકા'ના નામથી પ્રસિદ્ધિને પામેલ છે.
ચિત્ર ૧૯૨ : આ ચિત્રની નર્તકીના બંને હાથ “ઉરમલી મુદ્રાએ રાખેલા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણુએ લીલા રંગની કંચુકી, કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા લીલા રંગનું કટિવ તથા કીરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગને પાયજામો પરિધાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૧૬૩ : આ ચિત્રની નર્તકીના બંને હાથ “ઉમંડલી” મુદ્રાએ રાખેલા છે. શરીરનો વર્ણ તપ્ત સુવર્ણ જેવું છે. તેણુએ સોનેરી રંગની કંચુકી, કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગનું કટિવસ્ત્ર તથા કાળા રંગની ડિઝાઈનવાળા ઘેરા લીલા રંગને પાયજામો પરિધાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૧૬૪: આ ચિત્રની નર્તકીના બંને હાથ “ઉમંડલી’ મુદ્રાએ રાખેલા છે. શરીરનો વર્ણ તપ્ત સુવર્ણ જેવું છે. તેણુએ કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા સફેદ રંગની કંચુકી, કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગનું કટિવસ્ત્ર તથા કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા કેસરી રંગના પાયામાં પરિધાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૧૬ : આ ચિત્રની નત કીના બંને હાથ ‘ઉમંડલી મુદ્રામાં રાખેલા છે. શરીરને વર્ણ પીળા છે. તેણીએ સોનેરી રંગની કંચુકી, કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગનું કટિવસ્ત્ર તથા કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળ: કેસરી રંગને પાયજામે, વચ્ચે લાલ રંગની બુદ્ધિવાળો પરિધાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૧૬૬: આ ચિત્રની નર્તકીના બંને હાથ “ ઉરમંડલી મુદ્રામાં રાખેલા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણુએ વાદળી રંગની કંચુકી, સફેદ રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગનું કટિવસ્ત્ર તથા કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા આસમાની રંગનો પાયજામો પરિધાન કરેલ છે,
ચિત્ર ૧૬૩. પાર્થમંડલી (હસ્ત) ૫ ૧ તે બને “થતાક-હરત”ને બને પડખે પરસ્પર એકબીજાની સામે સ્થાપન કરવા તેને “પાશ્વમંડલી-હસ્ત કહે છે.
બીઓ “પતા- હસ્ત ને બંને પડખે જોરથી બનાવવા તેને “પાશ્વમંડલી-હસ્ત’ કહે છે,
આ જ હાથને નાટ્યશાસ્ત્રના જાણકારે કક્ષવનિકા હસ્ત માને છે.-સં૦ ૨૦ અ૦, ૭, પૃ૦ ૬૬૦,
આ ચિત્રની નર્તકીના બંને હાથ “પાશ્વમંડલી મુદ્રાએ રાખેલા છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણુએ લીલા રંગની કંચુકી. કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગનું કટિવસ્ત્ર તથા કાળા રંગની ડિઝાઈનવાળા ઘેરા લીલા રંગને પાયજામા પરિધાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૨૬૮ થી ૧૭૦, ઉર:પાર્ધાધિમંડલી રુપ ૧ થી ૩. એક હાથને ઉચે છાતી પર રાખવામાં આવેલા હોય અને બીજા “ અરાલ હસ્તને પડખેથી પ્રસારીને કાંઇક ઉંચા રાખવામાં આવે (ચિત્ર ૧૬૮), અને એવી રીતે બીજા હાથને કમલની નાલની આકૃતિવાળે મંડલકારે બનાવીને પાછો વાળીને છતી પાસે લઈ જવો (ચિત્ર ૧૬૯) તેને “ઉર:
પાધમંડલી હસ્ત કહેવામાં આવે છે. જયારે છાતી ઉપર રાખેલે હાઇ પિતાની પડખે લઈ જવામાં આવે છે ત્યારે, બીજે પડખે પસારે હાથ પણ તેની સાથે જ છાતી પર લઈ જવાય છે તેને “ઉપાધમંડલી હત કહે છે (ચિત્ર ૧૭૦).-સં- ૨૦ અ૦ ૭, પૃ. ૬૬૧,
ચિત્ર ૧૬૮: આ ચિત્રની નર્તકીના બંને હાથ ‘ઉર:પાર્થધમંડલી મુદ્રાએ રાખેલા છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ લાલ હિંગલ કયા રંગની કંચુકી, કાળા રંભની ડીઝાઈનવાળું ઘેરા લીલા રંગનું કટિવસ્ત્ર તથા કરમજી રંગની ડીઝાઇનવાળો ગુલાબી રંગને પાયજામે પરિધાન કરેલ છે.
- ચિત્ર ૧૬૯: આ ચિત્રની નર્તકીના બંને હાબ “ ઉરપાધિમંડલી મુદ્રામાં રાખેલા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણુએ વાદળી રંગની કંચુકી, કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળું ગુલાબી રંગનું કટિવ તથા કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા ઘેરા લીલા રંગને પાયજામો પરિધાન કરેલ છે.
"Aho Shrutgyanam
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિત્ર ૧૭૦: આ ચિત્રની નર્તકીના બંને હાથ “ ઉપાધૂંધમંડલી - મુદ્રાએ રાખેલા છે. શરીરને વર્ણ તપ્ત સુવર્ણ જેવો છે. તેણીએ વાદળી રંગની કંચુકી, કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળું ગુલાબી રંગનું કટિવસ્ત્ર તથા કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળો આસમાની રંગને પાયજામો પરિધાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૧૧ થી ૧૭૮. ઉોમંડલી નામ નૃત્ય હસ્ત ૫ ૧ થી ૮, ઉદ્રષ્ટિત અને અપષ્ટિત કરણ એકીસાથે કરીને (ચિત્ર ૧૭૧), અનુક્રમે ચકાકારે બંને હાથને ભમાવીને ચિત્ર ૧૭૨), પિોતાની પડખે (ચિત્ર ૧૭૩) છાતી પાસે લઈ જવા (ચિત્ર ૧૭૪). (બંને હાથ) છાતી પાસે ઉલટા રાખવા (ચિત્ર ૧૫-૧૭૬) તેને “ઉમંડલીહસ્ત' કહે છે. બીજા નાટચવિશારદ છાતી પાસે રાખેલા બંને હાથને ભમાવવાનું કહે છે (ચિત્ર ૧૭૭).
સ્પષ્ટીકરણ : અહીં તાત્પર્ય એ છે કે ઉછિતના ઉપક્રમથી પિતાની પડખે ખેલે હાથ આવેખિત કરવાથી છાતી આગળ જાય છે અને આણિતના ઉપકમથી પિતાની પડખે રાખેલે હાથ ઉદ્ધતિકરણ વડે છાતી આગળ જાય છે.
કેટલાક નાટયશાસ્ત્રના જાણકારોમાં આ હસ્ત * ઉંરાવર્તાનિકા”ના નામથી પ્રસિદ્ધ છે (ચિત્ર ૧૭૮).
વળી, કેટલાક નાટ્યશાસ્ત્રકારે આ હસ્તને “હ સપક્ષ હસ્ત કહે છે.-સં ૨૦ અ૦ ૭, પૃ. ૬૬૨ * ચિત્ર ૧૭૧: આ ચિત્રની નર્તકીના બંને હાથ “ઉમંડલી ? મુદ્રાએ રાખેલા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણુએ લીલા પોપટીયા રંગની કંચુકી, સફેદ રંગની ડીઝાઈનવાળું ગુલાબી રંગનું કટિવસ્ત્ર તથા કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળો કેસરી રંગનો પાયજામ પરિધાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૧૩૨ : આ ચિત્રની નર્તકીના બંને હાથ “ ઉમંડલી ' મુદ્રાએ રાખેલા છે. શરીરને વર્ણ પીળે છે. તેણી એ લીલા રંગની કંચુકી, કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળું ગુલાબી રંગનું કટિવસ્ત્ર તથા કાળા રંગની ડીઝાઇનવાળો ઘેરા લીલા રંગને, વચ્ચે સફેદ તથા સોનેરી રંગની ટીપકીવાળા પાયજામે પરિધાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૧૭૩: આ ચિત્રની નર્તકીના બંને હાથ “ઉમંડલી ‘ મુદ્રાએ રાખેલા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ લ:લ હિંગલકીયા રંગની કંચુકી, કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળું ઘેરા લીલા રંગનું કટિવસ્ત્ર તથા કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળે ગુલાબી રંગને પાયજામે પરિધાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૧૭૪ : આ ચિત્રની નર્તકીના બંને હાથ ઉમંડલી મુદ્રાએ રાખેલા છે. શરીરને વાણું તપ્ત સુવર્ણ જેવું છે. તેણુએ પીળા રંગની કંચુકી, સફેદ રંગની ડીઝાઇનવાળું કાળા રંગનું કટિવર્ક્સ તથા કીરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગને પાયજામે. પરિધાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૧૭૫: આ ચિત્રની નર્તકીના બંને હાથ “ ઉરે મંડલી - મુદ્રાએ રાખેલા છે. શરીરનો વર્ણ તપ્ત સુવર્ણ જેવો છે. તેણીએ સોનેરી રંગની કંચુકી, કીરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગનું કટિવસ્ત્ર તથા કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા ઘેરા લીલા રંગને પાયજામે પરિધાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૧૩૬: આ ચિત્રની નર્તકીના બંને હાથ “ ઉમંડલી મુદ્રામાં રાખેલા છે. શરીરને વર્ણ તપ્ત સુવર્ણ જેવો છે. તેણુએ લીલા રંગની કંચુકી, કટિવસ્ત્ર તથા પાયજામે ચિત્ર ૧૭૫ જેવા જ રંગના પરિધાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૧૭૭: આ ચિત્રની નર્તકીના બંને હાથ ઉમંડલી મુદ્રામાં રાખેલા છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ કાળા રંગની કંકી, કટિવસ્ત્ર તથા કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગને પાયજામે પરિધાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૧૭૮: આ ચિત્રની નર્તકીના બંને હાથ “ઉમંડલી મુદ્રાએ રાખેલા છે. શરીરને વર્ણ આસમાની છે. તેણીએ ઘેરા લીલા રંગની કંચુકી, લીલા રંગની ડીઝાઇનવાળું કેસરી રંગનું કટિવર તથા કિરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગને પાયજામે પરિધાન કરેલ છે.
"Aho Shrutgyanam
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિત્ર ૧૭૯ થી ૧૮૩ મુષ્ટિક સ્વસ્તિક (હસ્ત) ૫ ૧ થી ૫ અનુક્રમે વારંવાર, મણિબંધના કંચનથી થએલે આછિત વર્તનથી (ચિત્ર ૧૭૯), એક હાથને “અરાલ' કરીને, બીજા હાથને “અલપલ્લવ કરવાથી (ચિત્ર ૧૮૦) જે સ્વસ્તિકાકૃતિ કરવામાં આવે (ચિત્ર ૧૮૧) તેને “મુષ્ટિક-સ્વરિતક (હસ્ત) કહે છે.
બંને હાથને “ખટકામુખ કરી મણિબંધ આગળ સ્વસ્તિકાકારે રાખવા (ચિત્ર ૧૮૨) તેને મુષ્ટિકરસ્કિત (હસ્ત) કહે છે.
વળી, મુઠી વાળેલા કપિથ' અને “શિખર હસ્તને સ્વસ્તિકાકારે રાખવા (ચિત્ર ૧૮૩) તેને મુષ્ટિક-સ્વસ્તિક” ( હસ્ત) કહે છે.-સં૦ ૨૦ અ૦ ૩, ૫૦ ૬૬૨.
ચિત્ર ૧૯ : આ ચિત્રની નર્તકીના બંને હાથ “મષ્ટિક-સ્વસ્તિક ' મુદ્રામાં રાખેલા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ સેનેરી રંગની કંચુકી, કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળું ગુલાબી રંગનું કટિવસ્ત્ર તથા કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા ઘેરા લીલા રંગને પાયજામો પરિધાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૧૮૦: આ ચિત્રની નર્તકીના બંને હાથ મુષ્ટિક-સ્વસ્તિક ” મુદ્રામાં રાખેલા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણુએ લીલા પટીયા રંગની કંચુકી, સફેદ રંગની ડીઝાઈનવાળા કાળા રંગનું કટિવસ્ત્ર તથા કરમજી રંગની ડીઝાઇનવાળ: ગુલાબી રંગને પાયજામે પરિધાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૧૮૧ : આ ચિત્રની નર્તકીને બંને હાથ મુષ્ટિક-સ્વસ્તિક : મુદ્રાએ રાખેલા છે. શરીરને વણું પીળે છે. તેણીએ સોનેરી રંગની કંચુકી, કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળું કેસરી રંગનું કટિવસ્ત્ર તથા ચિત્ર ૧૮૦ જેવા જ રંગનો પાયજામો પરિધાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૧૮૨: આ ચિત્રની નર્તકીના બંને હાથ “મુષ્ટિક–સ્વસ્તિક ” મુદ્રાએ રાખેલ છે. શરીરને વર્ણ તપ્ત સુવર્ણ જેવું છે. તેણુએ લીલા પાટીયા રંગની કંચુકી, કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળું વાદળી રંગનું કટિવસ્ત્ર તથા કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગને પાયજામો પરિધાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૧૦૩: આ ચિત્રની નર્તકીના બંને હાથ મુષ્ટિક-સ્વસ્તિક મુદ્રામાં રાખેલા છે. શરીરને વર્ણ આસમાની છે. તેણુએ વાદળી રંગની કંચુકી, સફેદ રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગનું કટિવઝ તથા કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગને પાયજામો પરિધાન કરેલ છે.
ચિવ ૧૮૪. નલિની પદ્ધકેશ (હસ્ત) ૫ ૧ પત્રકાશ' કરેલા બંને હાથને પરસ્પર ઉલટા કરવા તેને “નલિનીપદાકાશ' હસ્ત કહે છે.
બીજા મતે, મણિબંધ આગળ જોડાએલા બંને હાથને પરસ્પર સન્મુખ રાખવા તેને ‘નલિનીપદ્મકેશ” હસ્ત કહે છે.-સં. ૨૦ અe ૭, પૃ૦ ૬૬૨.
આ ચિત્રની નર્તકીના બંને હાથ “નલિનીપાકેશ' મુદ્રાએ રાખેલા છે. શરીરનો વર્ણ તપ્ત સુવર્ણ જેવો છે. તેણીએ લાલ હિંગલોકીયા રંગની કંચુકી, કરમજી રંગની ડીઝાઈન તથા વાદળી રંગની ટીપકવાળું ગુલાબી રંગનું કટિવ તથા કાળા રંગની ડીઝાઇનવાળો ઘેરા લીલા રંગને પાયજામે પરિધાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૧૮૫ થી ૧૮૭: અલપલવ (અલપક) ૫ ૧ થી ૩ ઉર્જિત ક્રિયાવાળા બંને હાથને છાતી આગળ રાખવા તેને “અલપલ્લવ' હસ્ત કહે છે ચિત્ર ૧૮૫).
અને તે બંને હાથને ખભા પાસે લઈ જવા (ચિત્ર ૧૮૬) તથા ૫સારવા (ચિત્ર ૧૮૭) તેને “ અલપદ્મક હસ્ત કહે છે.સં. ૨૦ અર ફ, પુર ૬૬૨.
ચિત્ર ૧૮૫ : આ ચિત્રની નર્તકીના બંને હાથ “અલપલ્લવ મુદ્રાએ રાખેલા છે. શરીરને વર્ણ પીળે છે. તેણીએ લીલા પિપટીયા રંગની કંચુકી, સફેદ રંગની ડીઝાઈનવાળું ગુલાબી રંગનું કટિવસ્ત્ર તથા કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળો કેસરી રંગને પાયજામો પરિધાન કરેલ છે.
"Aho Shrutgyanam
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
31
ચિત્ર ૧૮૬ : આ ચિત્રની નકીના ખને હાથ ‘ અલપલ” મુદ્રાએ રાખેલા છે. શરીરના વર્ણ પીળા છે. તેણીએ લીલા પેટીયા રંગની કંચુકી, કીરમજી ર`ગની ડીઝાઇનવાળું ગુલાખી રરંગનું વિગ્ર તથા કાળા રંગની ડીઝાઈનબળા ઘેરા લીલા રંગના પાયામા પિાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૧૮૭: આ ચિત્રની નકીના બને હાય અલપહલવ' મુદ્રાઓ રાખેલા છે. શરીરના બ તપ્ત સુવર્ણ જેવા છે. તેણીએ સાનેરી રગની કંચુકી, કટિવસ્ત્ર તથા પાયામાં ચિત્ર ૧૮૬ જેવા જ રંગના પરિપાન કરેલા છે.
ચિત્ર ૧૮૮ થી ૧૬૦. કુલ-૫ ૧ થી ૩.
ખતે સુપા ! હસ્તન (ચિત્ર ૧૮૮) ખમા તકે પસારીને ચિત્ર ૮૯), માની સન્મુખ બધી આંગળીએ જતી હૈાય તેવી રીતે રાખવી (ચિત્ર ૧૯૦) તેને વણી હસ્ત કહેવામાં આવે છે, મ ૨૦ અ૦ ૭, પૃ૦ ૬૬૩.
ચિત્ર ૧૮૮ : આ ચિત્રની નકીના બંને હાથ ઉલ્લણ મુદ્રાએ રાખેલા છે. શરીરને વહુ આસમાની છે. તેણીએ આખી બની ફી, કળા રંગની ડીઝાઈનોંધા સાલ ગની ટીપકીબા કેસરી રંગનું કટિસ તથા કરમજી રંગની ડીઝાઇનવાળા બાબી રંગના પાયમાં પરિમાન કરેલ. ચિત્ર ૯: ચિત્રની નકીના અને હાથ કે જીવણ - મુદ્રાએ રાખેલા છે. શરીરના ઘણ કમળના ફૂલ જેવા છે. તેણીએ આસમાની બની કક્યુકી, લાલ ગની ડીઝાઈના કૅસરીર’ગનું કકિંમ તથા કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા ઘેરા લીલા રંગના પાયામાં પરિધાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૧૯૦: આ ચિત્રની નકીના બંને હાથ ‘ઉજ્વણ' મુદ્રાએ રાખેલા છે. શરીરને વ આસમાની છે. તેણીએ સેનેરી બની 'ચુડી, કીમ રગની ડીઝાઈનવાળા લાબી રંગનું કરવમ તથા કાળા ર્ગની ડીઝાઇનવાળા કેસરી રંગના પાયજામા પરિધાન કરેલ છે,
ચિત્ર ૧૯૧ થી ૧૯૪ લિત (હસ્ત) રુપ ૧ થી ૪
કારીથી વયા અને ' હતાકર' જીતને સ્વસ્તિક કરવા તેને · લિન ' (હસ્ત) કહે છે (ચિત્ર ૧૯૧). વીજા, મુષ્ટિક-સ્થતિક' હસ્તને મસ્તક ઉપર પહેાળા રાખવા તેને પણ ધ્વક્ષિત' હસ્ત કહે ૐ ( ચિત્ર ૧૯૨ )
:
મુને ખટકામુખ’હસ્તા મમાર સામસામા અડાડી (ચિત્ર ૧૯૩) તેના પાછળના હાથ ઉંચે રાખી અને હાથની કાણીએ નમતી રાખવી (ચિત્ર ૧૯૪) તેને અન્યમતે ‘વલિત ’હસ્ત કહે છે.-સ′૦ ૨૦ ૦૭, પુર્વ ૬૬૩.
6
ચિત્ર ૧૯૧ : આ ચિત્રની નઠીના બંને હાથ વલિન” મુદ્રાએ શખેલા છે. રીરના બણ ક્રમળના ફૂલ જેવા છે. તેણીએ લીલા પાપટીયા ર'ગની કંચુકી, સફેદ રંગની ડીઝાઈનવાળું ટીલા પૈ!પટીયા રંગનું કાંટવા તથા કાળા રંગની ડીઝાઇનવાળા આસમાની રંગને પાયજામા પરિધાન કરેલ છે,
ચિત્ર ૧૯૨ : આ ચિત્રની ન`કીના ખને હાથ વલિત મુદ્રાએ રાખેલા છે. શરીરના વર્ણ કમળના ફૂલ જેવો છે. તેથી કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળી સત રગની કંચુકી, કાળા રંગની ડીઝાઈન ત ાલ રંગની ટીપડીયા કેંસરી રંગનું ઈટલ તથા કાળા રની ડીઝાઇનવાળા આસમાની રંગના પ્રાધાન પરિધાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૧૯૩: આ ચિત્રની નકીના અને હાય પલિત' મુદ્રાએ રાખેલા છે. શરીરનો વર્ણ પાસમાની છે. તેઓ સના રગની શુકા, દીરમારગની ડીઝાઇનવાળું ઝુલાબી રંગનું વિશ ના સફેદ ગની ડીઝાઈનુંવાળા સીના પેપટીયા રંગના પાચનમાં પિરપાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૧૯૪ : આ ચિત્રની નકીના બંને હાથ ' વલિત મુદ્રાએ રાખેલા છે. શરીરને વ આસમાની છે. તેણીએ બીલા પીયા રંગની સરકી, કીરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળુ ગુલાબી રંગનું વિઞ તથા કાળા રંગની ડીઝાઇનવાળા ડેસરી વગને પાયજામા પરચાલુ કરેલ છે.
"Aho Shrutgyanam"
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
छाय
"Aho Shrutgyanam"
RAधान
Fig. 188 Ulvana 1 चित्र १८८ उल्वणरूपं प्रथम १
Fig. 189 Ulvana 2 चित्र १८९ उल्वणरूपं द्वितीयं २
Fig. 190 Ulvana 3 चित्र १९० उल्वणरूपं तृतीयं ३
Fig. 191 Valita 1 चित्र १९१ वलितरूपं प्रथम १
XXXVII
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
बलिए
Fig. 192 Valita 2 चित्र १९२ वलितरूपं द्वितीयं २
विवाहमा
Fig. 193 Valita 3 चित्र १९३ वलितरूपं तृतीय ३
वलित
Baugran
Fig. 194 Valita 4 चित्र १९४ वलितरूपं चतुर्थ ४
फरकमा
त्यहरु शशि
Fig. 195 Kirīlaka nāma nytyhastaka 1 चित्र १९५ किरीटक नामनृत्य
हस्तक रूप १
XXXVIII
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
किरीक्षक
"Aho Shrutgyanam"
शपाया
Fig. 196 Kiritakandma
nytyahastaka 2 चित्र १९६ किरीटक नाम नृत्य
हस्तक रूपं २
Fig. 197 Kirītakanāma
nytyahastaka 2 चित्र १९७ किरीटक नाम नृत्य
हस्तक रूपं ३
Fig. 198 Kirītakanama
nylyahastaka 4 चित्र १५८ किरीटक नाम नृत्य
हस्तक रूपं ४
Fig. 199 Lilavati चित्र १९९ लीलावती
XXXIX
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
XL
"Aho Shrutgyanam".
SEATUR
Fig. 200 Samapidacari1 चित्र २०० समपादचारी रूपं एक १
Fig. 201 Sthitāvarta
Fig. 202 Antarjánu Antarjánu 1
Swastika 1 चित्र २०१ स्थितावर्ता अंतनु रूपं १ चित्र २०२ अंतर्जानु स्वस्तिक रूपं द्वितीयं
Fig. 203 Antarjānu
Swastika 3 चित्र २०३ अंतर्जानु स्वस्तिक ३
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિત્ર ૧૯૫ થી ૧૯૮. કિરીટક નામનત્ય-હસ્ત ૫ ૧-૪. [ “સંગીત રત્નાકર'માં આ હસ્તનું વર્ણન નન્હીં હોવાથી અહીં આપેલ નથી.
ચિત્ર ૧૫ : આ ચિત્રની નર્તકીને જમણે હાથ ખભેથી પસારી, કોણીથી વાળીને ઉચા કરેલ છે. જયારે ડાબે હાથે ડાબા પડખે રાખી, કોણ આગળથી વાળીને લટકતો રાખેલ છે. તેણના બંને પગ ઢીંચણેથી સહેજ વાઘેલા અને એડીને ભાગ એકબીજાની સામે રાખીને, જમીનને અડાડેલા છે. શરીરનો વર્ણ કમળના ફૂલ જેવો છે. તેણીએ લીલા પિપરીયા રંગની કંચુકી, કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળું આસમાની રંગનું કટિવસ્ત્ર તથા સફેદ રંગની ડીઝાઈનવાળા લીલા પિપટીયા રંગને પાયજામો પરિધાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૧૯૬ : આ ચિત્રની નર્તકીના બંને હાધ કોણુએથી વાળી, ડાબા પડખે લાંબા પસારીને બને હાથમાં કમળની નાલ સાથેનું વિકસેલું કમળનું ફૂલ પકડેલું છું. તેણુના બંને પગ ઢીંચણેથી સહેજ વાળેલા, એડીનો ભાગ એકબીજાની સન્મુખ રાખી, જમીનથી અદ્ધર રાખેલા છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ વાદળી રંગની કંચુકી, સફેદ રંગની ડીઝાઈનવાળું લીલા પિપટીયા રંગનું કટિવન્સ તથા કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગને પાયજામા પરિધાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૧૯૭: આ ચિત્રની નર્તકીના બંને હાથ ડાબા પડ છે, કાણીએથી વાળી છાતીની પાસે રાખીને રાખેલા છે. જમણા હાથનો પંજો અવળો અને ડાબા હાથને જે સવળે રાખેલ છે. તેણુના બંને પગ ઢીંચણેથી વાળીને જમીનથી અદ્ધર રાખી, એડીને ભાગ એકબીજાની સામે રાખેલ છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ સોનેરી રંગની કંચુકી, કીરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળું ગુલાબી રંગનું કટિવસ્ત્ર તથા સફેદ રંગની ડીઝાઈનવાળા લીલા પિપટીયા રંગને પાયજામે પરિધાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૧૯૮: આ ચિત્રની નર્તકીના બંને હાથ કેરણીથી વાળી, છાતીથી સહેજ દૂર રાખી, બંને હાથના પંજા ઉંચા રાખી અભય મુદ્રામાં રાખેલા છે. તેણુંના બંને પગ ઢીંચણથી વાળીને જમીનથી અદ્ધર રાખી, એડીને ભાગ એકબીજાની સામે રાખેલ છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ સેનેરી રંગની કંકી, કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળું આસમાની રંગનું કટિવસ્ત્ર તથા કરમજી રંગની ડીઝાઇન અને વાદળી રંગની ટપકી વાળા ગુલાબી રંગનો પાયજામે. પરિધાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૧૯ લીલાવતી (લલિત-હસ્ત). [r ચિત્રમાં 4 લીલાવતી લખેલ છે. પરંતુ તેનો ભાવ ૬ લલિત ને મસલત છે.] બંને હાથ પકાવ કરી મસ્તકે રાખવા તેને નૃત- હરતના જાણકાર લલિત? હસ્તક કહે છે.
ચતુરભ્ર' હરતને એમને એમ રાખીને મસ્તક ઉપર સ્થિર રાખવા તેને પણ કેટલાક લલિત હસ્ત કહે છે.
ત્યારે કેટલાક તે બંને ખટકામુખ હસ્તના અગ્રભાગે ને ધીમે ધીમે મસ્તક ઉપર પરસ્પર સંલસપણે રાખવા તેને “લલિત? હસ્ત કહે છે (ચિત્ર ૧૯૯)-સં૨૦ અ૦ ૭, ૬૬૩.
આ ચિત્રની નર્તકીના બંને હાથ લલિત મુદ્રાએ મસ્તક ઉપર પરસ્પર સંલસપણે રાખેલા છે. તેણીના મસ્તકના ઉપરના ભાગમાં સુંદર વૃક્ષની ચિત્રાકૃતિ રજૂ કરેલી છે. તેણુના બંને પગ એકબીજાની પાછળ (ગતિ કરતા હોય) લઈ જવામાં આવતા હોય તેવી રીતે રાખેલા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ સફેદ રંગની કંચુકી, કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળું ગુલાબી રંગનું કટિવસ્ત્ર તથા કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા ઘેરા લીલા રંગને પાયજામો પરિધાન કરેલ છે. હતના બીજા ચાર પ્રકારઃ
(૧) આવેણિત, (૨) ઉર્જિત, (૩) વ્યાવર્તિત, (૪) પરિવર્તિત.
આવેષ્ટિત : એક હરતની તર્જન્માદિક આંગળીએ અનુક્રમે બીજા હસ્તની તર્જન્માદિક આંગળીઓ વડે ઘણે અંતરે ઢાંકવામાં આવે છે.
"Aho Shrutgyanam
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
ઉષ્ટિત : એક હાથની તન્યાદિક આંગળીએ બીજા હાથની તર્જયાદિ આંગળીઓથી કમપૂર્વક બહારથી ઢાંકવામાં આવે છે.
વ્યાતિત ; એક હાથની તર્જન્માદિ આંગળીઓ અનુક્રમે બીજા હરિતની તર્જન્માદિ આંગળીએ વડે અંદરના ભાગમાંથી વીંટવામાં આવે છે.
પરિવર્તિત : એક હસ્તની તજન્યાદિ આંગળીઓ બીજા હાથની તર્જન્યાદિ આંગળીઓ વડે બહારથી વટવામાં આવે છે.
ઉપર પ્રમાણે હસ્તના અભિનયા જાણવા નૃત્યમાં અને અભિનયમાં મેટું, ભ્રકુટિ અને નેત્રની સાથે હાથ વડે કરણે કરવાં.
ઉપર બતાવ્યા ઉપરાંત હસ્તના બીજા પણ કેટલાક પ્રકાર છે. (૧) તિર્યક, (૨) ઉસંસ્થ, (૩) અધોમુખ, (૪) અંચિત, (૫) અપવિદ્ધ, (૬) મંડલગતિ, (૭) સ્વસ્તિક, (૮) પૃછાનુસારી, (૯) ઉદિત, (૧૦) પ્રસારિત, (૧૧) આવિદ્ધ, (૧૨) કુચિત, (૧૩) નમ, (૧૪) સરળ, (૧૫) દિલિત, (૧૬) ઉત્સારિત.
(૧) તિયક-પડખે રહેલો હાથ. (૨) ઉવસંસ્થ-માથા ઉપર આકાશ તરફ ઉચે કરેલે હાથ. (૩) અધોમુખ-પૃથ્વી તરફ રાખેલે હાથ. (૪) અંચિત હાથને છાની આગળથી માથા સુધી લઈ જઈ તેને પાછા છાતી પાસે લાવે .
(૫) અપવિદ્ધ-હાથને છાતી આગળથી મંડળની પેઠે ફેરવતાં આગળ લઈ જેવો અને તે મંડળ અપવિદ્ધને અનુસારે બહારના ભાગમાં વળતું કરવું તે.
(૬) મંડલગતિ-હાથને શરીરની ચારે બાજુ ફેરવવો અને તેને ઉપયોગ તલવાર તથા બરછી વગેરે ફેંકવામાં કરે.
(૭) સ્વસ્તિક-ડાબા હાથવડે જમણા હાથના અને જમણા હાથવડે ડાબા હાથના કેણી અને ખભાના મધ્ય ભાગનો સ્પર્શ કરે છે. આ અભિનય સૂર્યનું ઉપસ્થાન, આલિંગન અને નમસ્કાર વગેરેમાં
જાય છે. ઉપસ્થાનમાં માથા ઉપર સાથીયાની પેઠે હાથ રાખી હથેળી સૂર્ય સામે રાખવી, મળવામાં પ્રસિદ્ધિ પ્રમાણે છાતી આગળ સ્વસ્તિક કરી પોતાની સામે હથેળી રહે તેમ રાખવા અને નમસ્કારમાં હથેળીઓ જમીન તરફ રાખવી. એ પ્રમાણે જ્યાં વિશેષ ખુલાસે ન કર્યો હેાય ત્યાં લોકવ્યવહારથી જાણું લેવું.
(૮) પુષ્ટાનુસારી–બરડા તરફ પાછળ રાખેલે હાથ. (૯) ઉણિત-પિતાને સ્થાનથી નીકળીને મણિબંધ નામની વનાને આશ્રય કરનાર હેય તે. (૧૦) પ્રસારિત અગ્રભાગમાં લાંબો કરે છે હા. (૧૧) આવિદ્ધ–પિતાની તરફ એકદમ ખેંચેલે હાથ.
(૧૨) કુંચિત-જે હથિ કેણથી વળેલા હોય છે. અ: અભિનય મારવામાં, જમવામાં અને પીવામાં જાય છે.
(૧૩) નમ્ર---હાથ કંઈક વાંકે રાખવામાં આવે છે. આ અભિનય સ્તુતિ તથા પુષ્પ ધારણ કરવામાં યોજાય છે.
(૧૪) સરળ-...જે હાથ બંને પડખે પહોળા તથા ઉંચા અને નીચે સીધા રાખવામાં આવે છે. (૧૫) દલિત-હાથ હલાવે છે. તે તે જ કાર્યમાં જાય છે,
(૧૬) ઉત્સારિત–જે હાથ પિતાને પડખેથી બીજે પડખે લઈ જવામાં આવે છે. આ ભેદ મનુષ્યને નિવારણ કરવામાં જાય છે.
આ હસ્તના ભેદ કરણેમાં આવે છે, માટે નર્તકેએ જાણી લેવા.
"Aho Shrutgyanam
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંસ (ભા)ના ભેદ:
(૧) એકચ્ચિ , (૨) કર્ણલસ, (૩) ઉરિસ્કૃત, (૪) ગ્રસ્ત, (૨) લલિત દરેક ભેદના નામ જ તેના લક્ષણો સૂચવે છે. મુઠી તથા ભાલું મારવામાં “એકે”, મળવામાં તથા ઠંડીમાં “
કલ”, હર્ષ તથા ગર્વમાં ઉછૂત”, સુખ તથા દુઃખમાં “ગ્રસ્ત”, અને મૂછમાં, વિટના નાચવામાં તથા હાસ્યમાં “લિત” જાય છે. વક્ષ:સ્થલ (ાતી)ના ભેદ:
(૧) આભુત્ર, (૨) નિર્ભર, (૩) પ્રકપિત, (૪) ઉદ્વાહિત, (૫) સમ.
આભુત્ર-છાતી નીચી તથા બરડે ઉો અને બંને ખભા વધારે વાંકા રાખવા તે. આ અભિનય સંભ્રમ, મેદ, મૂછ, શેક, ભય, વ્યાધિ, હૃદય, શિ૯૫, ટાઢ, વરસાદ અને લજજામાં બતાવાય છે.
નિર્ભગ્ર–છાતી ઉચી તથા બરડે નીચે અને બંને ખભા પાછળ પડતા રાખવા તે. આ અભિનય સજજડ થવું, માન કરવું, આશ્ચર્ય જોવું, સત્ય બોલવું, “હુ' એમ ગર્વ વચન કહેવું તથા અધિક ગર્વ કર વગેરે અર્થોમાં તેમજ લાંબો નિઃસાસે નાંખવે, બગાસું ખાવું તથા સ્ત્રીઓને વિોક કરવું વગેરેમાં બતાવાય છે.
પ્રકપિત-વારંવાર છાતી ધ્રુજાવવી તે, આ અભિનય હસવામાં, રેવામાં, શ્રમમાં, ભયમાં, શ્વાસમાં ઉધરસમાં તથા હેડકીના વ્યાધિમાં નાટ્યજ્ઞ પુરુષાએ અર્થાનુસાર જવું.
ઉદાહિત છાતીને ઉંચી રાખવી તે. આ અભિનય ઉચ્છવાસ, દર્શન અને બગાસું ખાવામાં જાય છે.
સમ-સર્વ અવયવો સરખા રાખીને છાતીને ઉંચી નીચી નહિ રાખતાં, સૌષ્ઠવયુક્ત રાખવી તે. પાશ્વ (પડખાં) ના ભેદઃ
(૧) નત, (૨) સમુજત, (૩) પ્રસારિત, (૪) વિવર્તિત, (૫) અપમૃત (અપકાન્ત).
મત---કેડને તથા પડખાંને કાંઇક વાંકો રાખવાં અણુ ખભે કાંઈક નમતા રાખવા તે. સમુન્નત–જે પડખું નમતું રાખેલ હોય તેની બાજુના ભાગમાં ખમે, પડખું અને કેડ ઉંચાં રાખવાં તે. પ્રસારિત– બને પડખાં લાંબા કરવા તે. વિવર્તિત-ત્રિક ભાગ ફરે એવી રીતે પડખુ ફેરવવું તે, અપમૃત-વિવર્તિત કરી તેને પાછું ફેરવવું તે.
પાસે જવામાં “નત,” પાછું ખસવામાં “સમુન્નત,” અતિ હર્ષાદિકમાં “પ્રસારિત,” ફરવામાં વિવર્તિત,” અને નિવૃત્ત થવામાં “અપસૂત” (અપકાન્ત યોજાય છે. ઉદર પટ)ના ભેદ :
(૧) ક્ષામ, (૨) ખટલ, (૩) પૂર્ણ.
દુબઈ હાય તે “ક્ષામ,” ખાડો પડે તે “ ખલ” અને કુલેલું હોય તે “પૂર્ણ કહેવાય છે. હાસ્ય, રૂદન, નિઃશ્વાસ અને બગાસામાં “ક્ષામ,” વ્યાધિ, તપ, જાતિ અને ભૂખમાં “ખલ” તથા ઉચ્છવાસ, જાડું અને વ્યાધિમાં “પણજાય છે. કટિ (કેડ)ના ભેદ:
(૧) છિની, (૨) નિવૃતા, (૩) ચિતા, (૪) કંપિતા, (૫) ઉદ્વાહિતો. છિન્ના-કેડને વચમાંથી હલાવવી તે. નિવૃતા–મહું અવળું રાખીને કેડ સીધી રાખવી તે. રેચિતા-કેડને ચિતરફ નમાવવી તે. પિતાતુરત કેડને વાંકી કરવી તે. ઉદ્વાહિતા–પડખાં અને નિતંબ ભાગથી કેડ ઢંકાયેલી હોય તે.
વ્યાયામ, ભ્રાનિત અને ફેંકવામાં “છિન્ન” વલોવવામાં “નિવૃતા” ફરવામાં “ચિતા” કુબડા ટૂકે અને નીચની ચાલમાં “કપિતા,” જાડા માણસની ચાલમાં તથા સ્ત્રીઓની લજજાયુક્ત ચાલમાં “ઉદ્વાહિતા” યોજવી.
"Aho Shrutgyanam
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉરુ (સાથળ)ના ભેદ:
(૧) કંપન, (૨) વલન, (૩) સ્તંભન, (૪) ઉદ્વર્તન, (૫) વિવર્તન. કંપન–વારંવાર પાની ઉંચી નીચી કરવાથી સાથળનું કંપાવવું તે. વલન–કોઈ વખત (ઠણ) ઘૂંટણ અંદરના ભાગમાં રહે છે. સ્તંભન– સાથળને સજજડ અને સ્થિર રાખવામાં આવે છે. ઉદ્વર્તન-પાનીને ભાગ અંદર અને ફણાને ભાગ વારંવાર બહાર તરછોડાય તે. વિવન–જેમાં પાની અંદરના ભાગમાં રહે તે.
અધમ પાત્રોની ચાલમાં “કંપન” સીઓની છા ગતિમાં “વલન, ભય અને ખેદમાં “સ્તંભન.” વ્યાયામ, તાંડવમાં “ઉદ્વર્તન, તથા ભ્રાન્તિયુક્ત કરવામાં “વિવર્તન” થાય છે.
બીજા ભેદ કેમાં જેવી રીતે જોવામાં આવતા હોય તેવી રીતે ગ્રહણ કરવા, જેવા (જાંઘ)ના ભેદ :
(૧) આવર્તિત, (૨) નત, (૩) ક્ષિપ્ત, (૪) ઉદ્વાહિત, (૫) ૫રિવૃત્ત. આવતિત--- જેમાં જમણા પગ ડાબી તરફ અને ડાબો પગ જમણી તરફ લઈ જવામાં આવે છે. કેટલાક જાંઘના સ્વસ્તિક વેગને પણ કમે કરીને “ આવર્તિત' કહે છે. નત_જધાને નમાવવી તે. ક્ષિપ્ત-જંઘાને બહારના ભાગમાં ફેરવવી તે. ઉઢાહિત~-જંઘાને ઉંચી લેવી તે. પરિવૃત્ત { વિવર્તિત)--ક્રિાહિતથી વિપરીત ક્રિયા કરવી તે.
વિદૂષકને ફરવામાં “આવર્તિત” સ્થાન અને આસન વગેરેમાં “નત,” વ્યાયામ વગેરેમાં “ક્ષિસ,” વક્રગતિમાં “ઉક.હિત,” અને તાંડવ વગેરેમાં “પરિવૃત” યોજાય છે. પાદકર્મ :
પગના છ પ્રકાર છે: (૧) ઉદ્ઘટિત, (૨) સમજ, (૩) અતલસંચર, ( અંચિત, (૫) કુંચિત, (૬) સૂચીપાદ (સમપાદ).
ઉદ્ઘટિત–જમીન ઉપર પગને ફેણ મૂકી પછી પાની વડે જમીન ઠેકવી છે. આ અભિનય કરણમાં અનુકરણ માટે પ્રયોજાય છે, તેમાં મધ્યમ પ્રચાર ત્યાગીને એક અથવા વધારે વખત પ્રાજ. સમગ્ર જમીન ઉપર રવ:ભાવિક સરખાં પગ મૂકી રહેવું તે. આને “સમપાદ” પણ કહે છે. તે સ્વાભાવિક અભિનયમાં તથા અનેક કારમાં જાય છે. પાદચિતમાં તેને ફરીથી ચંચળ કરે, અતલસંચરજેની પાની ઉંચી અને અંગુઠા લાંબા તથા આંગળીઓ સરખી શોભતી રહે છે. આ અભિનય પીડવું, ઠોકવું, તથા વધ કર, જમીન ઠપકારવી, ફરવું, ધાસ્તી તથા શાન્તિ વગેરે માં વેજ. અંચિતજેની પાની જમીન ઉપર રહે અને ફણ ઉંચો રહે તથા આગળીઓ સરખી શેખતી રહે છે. આ અભિનય “પાદાઝતલસંચાર”માં “વર્તતાદ્વર્તિત”માં તથા “અતિકારતક્રમમાં પ્રયોજાય છે. કંચિતપગની પાની ઊંચી તથા આંગળીઓ ઉચી રાખી, પગને મધ્યભાગ વાંકા રાખવો તે. આ અભિનય “અતિકાન્તઝમ''માં તથા ઉંચી વરંતુ પકડવામાં યોજાય છે. સૂચીપાદ–જમણા પગની પાની ઉંચી રાખી અંગુઠો જમીનને અડાડ અને ડાબે પગ સ્વાભાવિક રીતે જમીન ઉપર મૂકે છે. આ અભિનય નૃત્તમાં, અન્ત:પુર કરણમાં અને નૂપુર પહેરવામાં જાય છે.
ઉપર બતાવેલ પગનું કર્મ ગાઠ તથા સાથળનાં કર્મની સાથે જ કરવું, કારણ પગનું કામ કરવાથી જ ગોઠણ તથા સાથળ ફરે છે. માટે બંનેનું સાથે ફરવું તેને જ પાદસંચારી કહે છે.
"Aho Shrutgyanam
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
Fig.204 Varnantaraparital चित्र २०४ वरणांतरपार्श्व रूप १ श्री
_Fig. 205 Sakatasyacaril चित्र २०५ शकटस्या चारी रूप"
Fig. 206 Sakatasyacari 2 चित्र २०६ शकटस्या चारी रुपं द्वितीय
Fig. 207 Vicvacacarit चित्र २०७ विच्यवाचारी रूपं प्रथम
XLI
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
IITY
S
"Aho Shrutgyanam"
GE
G
SHARE
Fig. 208 Vicyavācārī 2 चित्र २०८ विच्यवा चारी रूपं द्वितीय
Fig. 209-5 Adhyardhikacārī 1 चित्र २०९-५ अध्यधिका चारी रूपं १
Fig. 210-5 Adlyardhikācārī 2 चित्र २१०-५ अध्यधिंका चारी रूपं
द्वितीयं २
Fig. 211-5 Adhyardhikācārī 3 चित्र २१५-५ अध्यधिका चारी रूप ३
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
Fig. 212-5 Adhyardhikācarī 4 चित्र २१२-५ अध्यधिका चारी रूपं ४
दवाव दिदा
Fig. 213-6 Casagaticarī 1 चित्र २१३-६ चाषगति चारी रूपं १
प्रतिज्ञ
Fig. 214-6 Casagaticārī 2 चित्र २१४-६ चाषगति चारी रूपं २
विदर
Fig. 215-6 Casagaticārī 3 चित्र २१५-६ चाषगति चारी रूपं ३
XLIII
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
XLIV
"Aho Shrutgyanam"
Fig. 216-6 Casagaticari4 चित्र २१६-६ चाफ्गति रूपं ४
Fig. 217-7 Elakakrīdita 1 चित्र २१७.७ एलकाक्रीडिता रूपं १
Fig. 218-7 Elakakrīdita 2 वित्र २१८-७ एलकाक्रीडिता रूपं २
Fig. 219-7 Elakākrīdita 3 चित्र २१९-७ एल काक्रीडिता रूपं ३
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧
ચારીવિધાન
અઞા સહિત હસ્તપાદિનું ચાલવું તેને વ્યાયામ કહે છે, અને એ પ્રમાણે પરસ્પર અવયવો વડે અમુક રીતે જે વ્યાયામ કરવામાં આવે તેને ચારી' કહે છે.
એક ચરણના પ્રચારને સંચારી”, બે ચરણના પ્રચારને કરણ”, ત્રણ અથવા વધારે રÛાના સમૂહને “ખંડ’” અને ત્રણ અથવા ચાર ખંડના સયેાગને મંડલ” કહે છે.
ચારીએ વડે નૃત્ય, ચેષ્ટિત અને શસ્રાક્ષ કરાય છે, તેમ જ યુદ્ધમાં પણ ‘ચારી' યાજવામાં આવે છે. નાટયશાસ્ત્રના આરભ ચારીમાં જ રહ્યો છે અને તેનું કોઈ પણ અંગ ચારી વિના ખની શકતું નથી માટે સૌથી પ્રથમ ચારીવિધાન જાવાની જરૂર છે.
(૧) સમપાદા, (ર) સ્થિતાવર્તા, (૨) શકઢાયા, (૪) વિષ્ણુતા, (૫) અધિકા, (૬) ચાષગતિ, (૭) એલક ફ્રીડિતા, (૮) સમાસરિતત્રી, (૯) મતલ્લી, (૧૦) ઉત્સદિતા, (૧૧) અગ્નિતા, (૧૨) સ્વન્દિતા, (૧૩) અપસ્થન્દિતા, (૧૪) બદ્ધા(વિદ્ધા), (૧૫) નિતા, (૧૬) ઉરુવૃત્તા, આ સાળ ચારીઓને ભૌમી” કહે છે,
આ ચારીએ. ઉપરાંત બીજી સાળ ચારીએ છે તેને કાશિકી'' કહે છે. (૧) અતિક્રાન્તા, (ર) અપક્રાન્તા, (૩) પાëક્રાન્તા, (૪) મૃગલ્લુતા, (૫) ઉજાતુ, (૬) અલાતા, (૭) સૂચી, (૮) નૂપુરપાદિકા, (૯) દાલાપાદા, (૧૦) દંડપાદા, (૧૧) વિદ્ઘાન્તા, (૧૨) ભ્રમરી, (૧૩) ભુજ'ગત્રાસિતા, (૧૪) આક્ષિસા, (૧૫) વિદ્ધા, (૧૬) ઉવૃત્તા,
ચિત્ર ર૦૦-૧, સમપાદ (સમપાદા)ચારી-રુપ’૧
અને પગ જોડાજોડ રાખી, તેના નખ પ્ણ ખરાબર સરખાં રાખીને ઊભા રહેવું તેને સમપાદા ચારી' કહે છે.
આ ચિત્રમાંની નર્તકીના શરીરના વણું સુવર્ણ છે. તેણીએ ગુલાબી રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. કાળા ર્ગની ડીઝાઇનવાળા આસમાની રંગનું વસ્ત્ર કમ્મર ઉપર છે. ઉત્તરીય વસ્ત્ર કાળા ર'ગની ડીઝાઈનવાળા ઘેરા લીલા રંગનું પરિધાન કરેલું છે. આ નકાએ અને પગ સરખા રાખેલા છે, અને ખને હાથ ખ'ને પડખે છૂટા લટકતા છે.
ચિત્ર ૨૦૧ થી ૨૦૪ : ૨, સ્થિતાવર્તાચારી રુપ- ૧ થી ૩ ચિત્ર ૨૦૧, અંતજાનુ સ્વસ્તિક રુપ” ૧
એક પગના તળિયાના અગ્રભાગને ઢીંચણથી નીચે વાળીને ખીજા પગના તળિયાના અગ્રભાગને સામે રાખી, ખતે પગના ઢીંચણુના નીચેના ભાગને એક ઉપર એક સ્વસ્તિકાકારે રાખવાની ક્રિયાને અંતાનુ સ્વસ્તિક કહે છે.
( મૂળ પ્રતમાં ચિત્રકારે ‘ સ્થિતાવર્તા-અતજાનું લખ્યું હૅડવાથી અહીં પશુ ચિત્ર નીચે તે જ પ્રમાણે છપાવ્યું છે ).
આ ચિત્રની નકીના અને પગના ઢીંચણેા વાળેલા અને ડાબા પગના ઢીંચણુની નીચેના ભાગ જમણા પગના ઢીંચણની નીચેના ભાગ ઉપર વાળીને રાખેલ છે, તેણીના બંને હાથ અને પડખે લટકતા છે. તેના શરીરના વળું સુવર્ણ છે. કંચુકી છૅરા લીલા રંગની ફાળા ર્ગની ડીઝાઇનવાળી પહેરેલી છે. કમ્મર ઉપરનું વજ્ર કાળા રંગની ડીઝાઇનવાળા આસમાની રંગનુ છે, જે પાછળના ભાગમાં આવેલું છે, પાયજામા સફેદ રંગની ડીઝાઇનવાળા ગુલાબી રગને છે.
ચિત્ર ર૦ર. સ્થિતાવર્તા-અતાનુ રુપ-૨
એક પગ જમીન ઉપર રાખી, ર્જા પગને ઢીંચણુ સુધી વાળવાની ક્રિયાને ‘સ્થિતાવર્તા અ'તતુ' કહે છે.
૧
"Aho Shrutgyanam"
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂર
(મૂળ પ્રતમાં ચિત્રકારે તજજ્જાનું સ્વસ્તિક '-રુપ-૨ લખ્યું ઢાબાથી અહીં પત્તુ તે જ પ્રમાણે ચિત્ર નીચે પાવેલું છે ).
આ ચિત્રની નકીના જમણા પત્ર હીંગૂની પાળીને, ડાબા ઢીંચણુના ઉપરના ભાગમાં રાખે છે. તેના જમણા હાથ જમણા ઢીંચણુને અઢીને લટકતા અને ડાબા હાથ ડાબા પડખે લટકતા છે. શરીરને વધુ સુવર્ણ છે. કરાડી ાસમાની રંગની પહેરેલી છે. કમ્મર ઉપરના જન્મના ઈંડા આસમાની રંગની ડીઝાઇનવાળા ગુલાબી રંગના છે. તેણીએ કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા ઘેરા લીલા રંગના પાચમા પરિધાન કરેલો છે. ડીઝાઇનની વચ્ચે સફેદ તથા લાલ રંગની ટીપકાયા છે. ચિત્ર ૨૩, સ્થિતાવર્તો રુપ-૩
એક પગ જમીન ઉપર એવી જઈ હું ‘રતલસચર' કરી ) તે વડે ગળમંડળ કરી, તે લઈ લીધ પછી બીજો પગ તે જ જગ્યા ઉપર મૂકવા તેને સ્થિતાયર્તા કહે છે.
અંત
નુ-સ્વસ્તિક-૩” લખ્યું હૅોવાથી અહીં પશુ ચિત્ર નીચે
( મૂળ પ્રતમાં ચિત્રકારે ચિત્ર ઉપર
તે જ પ્રમાણે છપાવ્યું છે ).
આ ચિત્રની નકીના જમણેા પગ ઢીંચણથી વાળેલા અને જમીનથી કાંઈક 'ચા રાખેલા છે, તેણીના જમા હાથ જમણા તીંચણની ઉપર કર્તા છે જાને ડાબા હાથ ઢાળા પડખે લટકતા છે. તેણીના રીરના વર્લ્ડ સુવર્ણ છે. કશ્રી તથા વર્ષમાં ઇંડાના રંગ ચિત્ર ૨૦૨ ના જેતે જ છે. પાયામાં કાળા રગની ડીઝાઈનવા આસમાની રંગને છે અને તે ડીઝાઈનની વચ્ચે લાલ રંગની ટીપકીયે છે. ચિત્ર ૨૦૪, ચણાન્તર-પાર્ધ રૂપ ૧
એક પગ જમીન ઉપર રાખી, બીજા પગને ઢીથી પાળી પહેલા પગના ઢીંચણ પાસે શખશે તેમ ‘ ચરણાન્તર-પા કહે છે.
( મૂળ પ્રતમાં ચિત્રકારે ચિત્ર નીચે ‘ ચરણાન્તર-પાથ-પ” ને બદલે વણ્ણાન્તર-પાથરુપ ૧” લખ્યું હૅવાથી અહીં પશુ ચિત્ર નીચે તે જ પ્રમાણે છપાવ્યું છે ).
આ ચિત્રની નકીના જમા પગ ઢીંચણથી વાળેલી અને ડાબા પગના ઢીંચણુને ફાડીને રાખતા . તેણીના જમણા હાથ જમણા પગના ટીશ્યુને અડીને લટકતા અને ડાબેય હાય ડાળા પડખે લટકતા છે. શરીરના વણું શબ છે. કાળા રંગની ટીપકીયાળાની લાલ રંગની કચડી પહેરેલી છે, કમ્મર ઉપરના વસના ઈંડા કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા વૈસ લીલા નો છે. કાળા રંગની ડીઝાઇનવાળો ગાળી શના પાચજામો પરિધાન કરેલા છે. ડીઝાઈનની વચ્ચે સાની રચની ટીપકાયા છે.
ચિત્ર ૨૦૫-૬. ૩ શકયાચારી-રૂપ. ૧-૨
એક પગની પાની ખેંચ રાખી, ખો પગ જમીન ઉપર રાખવા (જુઓ ચિત્ર ૨૦૫) અને પાનીથી ઉંચા કરેલા પગને પેટ સુધી વાળીને લઈ જવે તેને શકયા-ચારી' કહે છે (જુએ ચિત્ર ૨૦૬). ચિત્ર ૨૫, શકયાચારી, રુપ ૧
આ ચિત્રમાંની નવકીના જથ્થા ા ઢીંધી વાળા અને જમીનથી કાંઈક ઉંચો રાખીને ડાખા પગની પાછળ રાખેલા છે. તેણીના ખને હાય કીરના બને પડખે લટકતા છે. શરીરના વર્ષો સુઈ છે. કંચુકી બાદળી રંગની છે. કમ્મર ઉપરના વજ્રના ઈંડા ગુલાબી રંગના છે. તેણીએ કાળા રંગની ડીઝાઇન તથા ગુલાબી રંગની ટીપકીયાવાળા ઘેરા લીલા ર`ગના પાયામાં પરિધાન કરલે છે.
ચિત્ર ૨૦૬, શકટસ્યા-ચારી. રુપ-૨
આ ચિત્રમાંની નકીના જમશે! પગ ગાડાના ક્રૂ'સરાની માફક અનેડામાં પગ ઢીંચગ્રેથી વાધેલા અને જમણા પગના ઢીંચણુના ઉપરના ભાગમાં અડેલે છે. ગાડાનું સર્ બતાવવા માટે નતંકીના જમણા પગ ચિત્રકારે ઠંડાં પહેરાવેલાં ચિત્રમાં સ્પષ્ટ દેખાય છે. તેણીના જમધ્યેા હાથ જમણા પડખે તથા ડાબે હાથ
"Aho Shrutgyanam"
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩
ઢીંચણમાંથી વાળેલા ડાબા પગની બાજુમાં લટકતો છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. કીરમજી રંગની ટીપકીવાળી ગુલાબી રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. કમ્મર ઉપરના વસ્ત્રને છેડે કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા ઘેરા લીલા રંગના છે. તેણીએ કાળા રંગની ડિઝાઈનવાળા આસમાની રંગને પાયજામે પરિધાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૨૦૭૧૮, ૪ વિયયાચારી-૫ ૧-૨ સમપાદાના બંને પગ છૂટા કરીને, એક પગના આગળના ભાગ વડે જમીન ઠેરવી, તેને વિયવો (વિસ્મૃતા)ચારી કહે છે (જુઓ ચિત્ર ૨૦૭).
વનની શરૂઆતમાં સમપાદ”ને ઉદલેખ કરેલ હોવાથી ચિત્રકારે અહીં “ સમપાદાચારીનું ચિત્ર વિવા–ચારી”ના બીજા રૂપ તરીકે રજૂ કરેલું છે (જુએ ચિત્ર ૨૦૮).
ચિવ ૨૦૭ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણે પગ ઢીંચણેથી વાળે અને તેની એડી ડાબા પગના ઢીંચણની નીચે અડેલી છે. તેણુને જમણે હાથ ઊંચા કરેલા જમણા ઢીંચણની આગળ લટકે છે, અને ડાબે હાથ ડાબા પડખે લટકે છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. વાદળી રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. કમ્મર ઉપરના વચનો છેડો ગુલાબી રંગને છે. પાયજામે કાળા રંગની ડીઝાઇનવાળા લીલા રંગને પરિધાન કરેલ છે. જેના ઉપર ગુલાબી રંગની ચેકડી પાડેલી છે.
ચિત્ર ૨૦૮ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને હાથ અને પડખે સીધા લટકતા છે. તેણીના બંને પગ પણ સરખી છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. ઘેરા લીલા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. જેના ઉપર કાળા રંગની ટીપકી છે. કમર ઉપરનો વરને ગુલાબી રંગને છેડે લટકતો છે. તેણીએ કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા લીલા રંગનો ચણિયે પરિધાન કરે છે. જેના ઉપર લાલ રંગના પટાની ચેકડી પાડેલી સુંદર ડીઝાઇન છે.
ચિત્ર ર૦૯ થી ૨૧૨ : ૫ અધ્યધિક (અધિકા)ચારી-૫ ૧ થી ૪ જમણા પગની પાની પાસે ડાબે પગ રાખ (જુએ ચિષ ૨૦૯) પછી તેને ખસેડી લે અને પાછા જમણા પગ વડે ડાબા પગને જોતા હૈઈએ તેમ અર્ધા તાલના અંતરે પગ રાખવાની ક્રિયાને અધ્યધિકા-ચારી કહે છે (જુઓ ચિત્ર ૨૧૦-૩૫ ૨).
ચિત્ર ર૦ : આ નર્તકીને ડાબે પગ પાનીએથી સહેજ ઉંચે કરીને જમીનથી કાંઈક અદ્ધર જમણા પગની પડખે રાખેલ છે. શરીને વર્ણ સુવર્ણ છે. સફેદ રંગની ટીપકીવાળી લોલ સીંધુરીયા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા લીલા પિપટીયા રંગનું છે. ઉત્તરીય વસ્ત્ર સોનેરી રંગની ચોકડીઓવાળું ગુલાબી રંગનું છે.
ચિત્ર ૨૧૦ : આ નર્તકીને જમણે પગ સીધે જમીનથી અદ્ધર છે, જે ડાબા પગને જમણા પગથી દેવા માટે ઉંચે કરેલા હેય તેમ લાગે છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. સફેદ રંગની ટીપકીવાળી સીંધુરીયા લાલ રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. તેણીના પાયજામાને ઉપરને અર્ધો ભાગ કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા આસમાની રંગનો છે, જેની મધ્યમાં લાલ રંગની ડીઝાઈન છે. નીચે અર્ધો ભાગ ગુલાબી રંગને છે.
ચિત્ર ર૧ : અધ્યધિકા-ચારી-૫ ૩ આ ચિત્રમાં બંને પગ સરખા રખીને ઊભેલી સ્ત્રીનું ચિત્ર રજુ કરેલું છે.
આ નર્તકીના શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. ગુલાબી રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર કાળા રંગની ડીઝાઇનવાળા આસમાની રંગનું છે. ઉત્તરીયવસ્ત્ર કાળા રંગની ડીઝાઇનવાળા ઘેરા લીલા. રંગનું છે, જેના ઉપર લાલ રંગની બુદ્ધિ તથા સફેદ રંગની ટીપકી મધ્યમાં ચીતરેલી છે.
ચિત્ર ર૧૨ ઃ અધ્યધિકાચારી-૫ ૪ આ ચિત્રમાં ડાબા પગથી જમણા પગને છેતી હોય તેવી એક સ્ત્રીનું ચિત્ર ચિત્રકારે રજૂ કરેલું છે.
આ નર્તકીના શરીરને સુવર્ણ વર્ણ છે. વાદળી રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા ઘેરા લીલા રંગને પાયજામે. તેણુએ પરિધાન કરે છે.
"Aho Shrutgyanam
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
ચિત્ર ૨૧૩ થી ૨૧૬ : ૬ ચાષગતિ-ચારીરુપ ૧ થી ૪
જમા પગને (એક) તાલ માત્ર લાંભા કરી તેને બે તામ્ર જેટલે પા લઇ જવા (જુઓ ચિત્ર ૨૧૨) પછી બંને પગ સરખા કરીને જિંત્ર ૨૧૪) સહેજ (વાંઢાક) કૂદકા મારા ચિત્ર ૨૧૫) અને તે જ રીતે ડાબે1 પગ જમા પગ તરફ હાઈ જવા તેને ‘ ચાયતિ-ચારી' કરે છે (જુઓ ચિત્ર ૨૧૬),
ચિત્ર ર૧૩ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના પગ ઢીંચણથી વાળવા અને એડીથી રાખો તાર ડાબા પગના ઢીંચણુની પાળની બાજુએ રાખીત છે. શરીરના પણું રાવવું છે. સીતા પાટીયા રંગન ચુકી પડેરેલી છે. તેણીએ કારમજી રંગની ડીઝાઇનવાળા ગુલાબી રચના પાયજામા પરિધાન કરશે છે. પાયજામાની નીચેના ભાગ કાળા અની ડીઝાઈનવાળા આસમાની રગના છે.
ચિત્ર ૨૧૪ : બા ચિત્રમાંની નર્તકીના અને પગ જમીનને અડેલા અને સહજ ભાષા-પાકા રાખેલાં છે. તેણીના અને હાથ ખને પડખે સીધા લટકે છે. શરીરના વ` સુવર્ણ છે. લાલ સીંધુરીયા રંગની ચડી પડેલી છે. કમર પરના અને રંગો બા છે, જેમાં સફેદ રંગની ડીઝાઈન ચીનની છે. તેણૢીએ કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા લખી ર'ગનું ઉત્તરીયવસ્ત્ર પરિધાન કરેલું છે.
ચિત્ર ૨૧૫ : આ ચિત્રમાંની નકીના અને પગ ઢીંચૌધી વાળેલા. અને જનને ડાઢેલા છે. તેરી કૂદકા મારવાની તમારી કરતી હોય તેવી રીતે અહીં રજૂ કરેલ છે. ચરીરના બ" સુવર્ણ છે. કાળા રંગની ટીપીયાવાળી ઘેરા લીલા રંગની કચડી તેવએ પહેરેલી છે. કાળા રંગની ડીઝાઇનવાળા આસમાની રગના પાયામાં તેડીએ વિધાન કરેલા છે. પાયજામા ઉપર સંઢ અને કલાની રંગની ટીપીનો કટક ટકા”, ચારી છે.
ચિત્ર ૨૧૬: આ ચિત્રમાંની નકીના ખન્ને પગ જમીનને અેલા અને એકબીજાથી સહેજ દૂર રાખેલા છે. તેના જમણા હાથ જમણા પડખે લટકતા છે અને ઢાબા હાથા તેણીએ કમ્મર ઉપરના વજ્રના છેડા પરના છે. સરીરના વ વધુ છે. કાળા રંગની ટીપકીયાવાળી ઘેરા લીલા રબની ચુકી તેએ પહે છે. કમર ઉપરના વજ્રને! ટ! પશુ તે જ રચના છે.
ચિત્ર ૨૧૭ થી ૨૧૯ : ૭ એલકાક્રીડિતા-ચારી-રૂપ ૧ થી ૩.
તલસચર ' કરેલા ખંને પગથી જરા કૂદકા મારી એક વખત માગળ અને એક વખત પાછળ પડવું તેને અલકાક્રીડિતાચારી' કહે છે.
ચિત્ર રાદ્ધ : આ ચિત્રની નકીના બંને પગ જમીનથી સહેજ બાર અને ઢીચૌથી પાળેલા તથા કૂદકા મારતી હૈાય તેવી રીતે રાપેલા છે. તેણીના જમણે હાથ વાળેલા જમણા ઢીંચણને અડે છે અને ડાબે હાથ ડાબા પડખે સીધા લટકે છે. શરીરના વર્ણી સુવર્ણ છે. કાળા રંગની ડીઝાઇનવાળા ગુલાબી રની કચૂકા તનુએ પહેરેલી છે. સફેદ રંગની ટીપકીયાવાળા લાલ રંગને પામી તેણીએ પરિધાન ફરેલા છે. કમ્મર ઉપરના વજ્રને છેડે કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા ઘેરા લીલા રગના છે.
ચિત્ર ૨૧૮ : આ ચિત્રમાંની નકીના જમણેા પગ સીધા જમીનને અડેલે અને ડાબે પગ જમીનથી કાંઈક ઉંચા તથા ઢીંચણેથી વાળેલા છે. તેણીના બંને હાથ અને પડખે સીધા લટક છે. વાદળી રંગની ક‘ચુકી પડેલી છે. સફેદ રંગની ડીઝાઈનવાળા લાલ રંગના પાચમાં તેણીએ પિાન કરના છે, જેમાં ઘેરા લીલા રંગની ટીપણીયા વચ્ચે થચ્ચે આવેલી છે. કમર ઉપરના રચના ઠંડા ગુલાબી રંગના છે.
ચિત્ર ૨૯ : આ ચિત્રમાંની નદીના બંને પગ હીરોથી વાધેલા અને જમીનથી સહેજ ઉંચા રાખેલા છે, જે કૂદકો મારીને જમીન ઉપર પડતી હૈાય તેવા ભાવ દર્શાવે છે. શરીરના વ` સુ` છે. સફેદ રંગની ટીપડીયાવાળી લાલ સીધુરીયા રંગની ચુંકી તેવીએ પાવેલી છે. કાળા રંગની ડીઝાઇનવાળા આસમાની રંગના ઢીંચણુ સુધીના પાંચમા તેણીએ પરિધાન કરવા છે. ઢીંચણુથી નીચેના પાયામાના માત્ર સાનેરી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગના છે. કમ્મર ઉપરના વસના ઈંડા મષ્ઠ અને સફેદ રગની ડીઝાઇનબળા ગુલાબી અને ક
"Aho Shrutgyanam"
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
Fig. 220-8 Samosarita
mattalli 1 चित्र २२००८ समोसरितमत्तल्ली रुपं १
Elem
Fig. 221-9 Mattallicārī 1 चित्र २२१९ मत्तल्लीवारी रुपं १
M
Fig. 222-9 Mattallicārī 2 चित्र २२२-९ मत्तल्लीचारी रूपं २
पंच्याण्
Fig. 223-10 Utsandita 1 चित्र २२३ १० उत्संदिता रूपं १
XLV
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
IATX
"Aho Shrutgyanam"
य
Fig. 224-10 Utsandita2 चित्र २२४-१० उत्संदिता रूपं २
3
Fig. 225-10 Utsandita चित्र २२५-१० उत्संदिता रूपं ३
Fig. 226-11 Additācārī 1 चित्र २२६-११ अडिताचारी रूपं १
Fig. 227-11 Additācārī 2 चित्र २२७-११ अडिताचारी रूपं २
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
Fig. 228-12 Spanditācārī 1 चित्र २२९ १२ स्पंदिताचारी रूपं १
Fig. 229-12 Spanditācārī 2 चित्र २२९ १२ संदिताचारी रूपं २
भादराव
NEUE HEL
Fig. 230-12 Spanditacārī 3 चित्र २३०-१२ संदिताचारी रूपं
तृतीयं ३
रस्म दवावा
२०३
Fig. 231-12 Spanditācārī 4 चित्र २३१-१२ स्पंदिताचारी रूपं ४
XLVII
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
XLVIII
"Aho Shrutgyanam"
Fig. 232-13 Apaspanditā
cāri 1 चित्र २३२-१३ अपस्पंदिताचारी रूपं ।
Fig. 233-13 Apaspanditā
cari2 चित्र २३३-१३ अपस्पंदिताचारी रूपं २
Fig. 234-13 Apaspanditā
cāri3 चित्र २३४-१३ अपसंदिताचारी रूपं ।
Fig. 235-13 A paspandita
cārī 4 चित्र २३५-१३ अपहदिताचारी रूपं ४
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિત્ર ર૨૦ : ૮ સમાસતિમતલી-ચારી-૪૫ ૧ એક પગને અગ્રભાગ તલસંચર કરી (ચિત્ર ૨૨૦), બીજા પગના અગ્રભાગથી જંઘા સ્વસ્તિક કરી બંને પગને આગળ તથા પાછળ ઘુમાવવા તેને “સાસરિતમતલ્લી ચારી” કહે છે. આ ચારીનો ઉપયોગ મદમ મદ દર્શાવવામાં થાય છે.
ચિત્ર ૨૨૦ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણા પગ જમીનથી સહેજ ઉંચે અને સીધો રાખે છે, અને ડાબે પગ ઢીંચણથી સહેજ વાળલે તથા જમણુ પગથી વધારે ઉંચા રાખે છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. સફેદ રંગની ટીપકીવાળી લાલ સીધુરીયા રંગની કચુકી તેણીએ પહેરેલી છે. કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા ઘેરા લીલા રંગને પાયજમાં તેણીએ પરિધાન કરેલ છે. કમ્મર ઉપરના વસ્ત્રને છેડો વાદળી રંગનો છે.
ચિત્ર ર૨૧-૨૨૨ : ૯ મતલીચારી-૧૫ ૧-૨. જંઘા સ્વસ્તિકથી સંયુક્ત એવા બંને પગના તળીયાના સમગ્ર ભાગને (આખા તળીયાને) ભૂમિથી સ્પર્શાવેલા રાખવા (ચિત્ર ૨૨૧); પછી બંને પગને અર્ધા ત્રાંસા આગળ-પાછળ ઘૂમાવવા (ફેરવવા) તેને “ મતલીચારી” કહે છે. આ ચારી તરુણ મદને વિષે કેળવવી (ચિત્ર ૨૨૨).
ચિત્ર ર૧૧ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને પગ ઢીંચણેથી વાળેલા છે. પગના માત્ર આંગળીઓ જમીનને અડકેલા છે. તેણીના શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. કાળા રંગની ટીપકીવાળી ઘેરા લીલા રંગની કંચુકી તેણીએ પહેરેલી છે. તેણીએ પરિધાન કરેલા પાયજામાનો ઢીંચણ સુધીને ભાગ કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા આસમાની રંગને છે, જેની મધ્યમાં લાલ રંગની ટીપકી છે. ઢીંચણની નીચેના પાયજામો સફેદ રંગની ટીપકીવાળા ગુલાબી રંગને છે. કમ્મર ઉપરના વજને લટકતા છેડે ગુલાબી રંગનો છે.
ચિત્ર ૨૨૨ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને પગ ઢીંચણેથી વાળેલા છે. બંને પગના આંગળીઓ એકબીજાની સામે રાખેલા તથા જમીનને અડેલા છે. બંને પગ એકબીજાની ઉપર રાખેલા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. ગુલાબી રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. તેણીએ પરિધાન કરેલા પાયજ માને ઢીચણ સુધીને ભાગ કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા ઘેરા લીલા રંગનો, મધ્યમાં લાલ ટપકીવાળો છે. ઢીંચણની નીચેનો પાયજામે સફેદ રંગની ટીપકીયાવાળા લાલ સીધુરીયા રંગને છે.
ચિત્ર ૨૨૩ થી ૨૨૫ : ૧૦ ઉત્સદિતાચારી-૫ ૧ થી ૩. એક પગની નિષ્ઠા (સૌથી નાની) આંગળી તથા અંગુઠાના ભાગથી અનુક્રમે ધીમે ધીમે (ચિત્ર ૨૨૩) રેચક (થાન)નું અનુકરણ કરીને પગને લઈ જવે. (ચિત્ર ૨૨૪) અને લાવો (ચિત્ર ૨૨૫) તેને પીડિતાએ ઉદિતા ચારી કહી છે. અહીં કેટલાક નાટ્યશાસ્ત્રના જાણકારે રેચિત નૃત-હસ્તને ઉપયોગ કરવાનું કહે છે.
ચિત્ર ૨૨૩ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણે પગ ઢીંચણથી વાળેલો તથા તેના આંગળાં જમીનને અડેલા છે. આ પગ ડાબા પગની પાછળ રાખેલ છે. ડાબો પગ સીધે રાખેલ છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. કાળા રંગની ટીપકીવાળા લીલા પિપટીયા રંગની કંચુકી તેણુએ પહેરેલી છે. સફેદ રંગની ડીઝાઈનવાળ, લીલા રંગની ટીપકી વાળા ગુલાબી રંગને પાયજામે તેણીએ પરિધાન કરેલો છે. કમ્મર ઉપરના વનો છેડો કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગને છે.
ચિત્ર ૨૨૪ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને પગ જમીનથી સહેજ ઉંચા અને ઢીંચણથી વાળેલા છે, અને તેણી દકે મારવાની તૈયારી કરતી હોય તે ભાવ ૨જુ કરે છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. વાદળી રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. આસમાની રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગને ઢીંચણ સુધી જ પાયજામે તેણીએ પરિધાન કરે છે. ઢીંચણ નીચેનો ભાગ ખુટ છે. બંને પગમાં નૂપુર પહેરેલો છે.
ચિત્ર રર : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણા પગ જમીનથી ઉંચે અને ઢીંચણેથી સહેજ વાળેલો છે. ડાબા પગની એડી જમીનને અડાડેલી છે, અને પગ સીધા રાખેલ છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. સફેદ રંગની ટીપકીવાળી લાલ સીધુરીયા રંગની કંચુકી તેણીએ પહેરેલી છે. સફેદ રંગની ડીઝાઇનવાળા લીલા
૧૨
"Aho Shrutgyanam
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
પિપટીયા રંગને પાયજામો તેણીએ પરિધાન કરે છે. કમ્મર ઉપરના વચને છેડે કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગને છે.
ચિત્ર ૨૨૬-૨૨૭ : ૧૧ અરિતાચારી રુપ ૨-૨, સરખા રાખેલા એક પગને તલસંચર કરી (ચિત્ર ૨૨૬) આગળ-પાછળ અનુક્રમે લઈ જા અને બીજા પગને જમીન સાથે ઘસવો (ચિત્ર ૨૨૭, તેને “અહિતાચારી કહી છે.
ચિત્ર રર૬: આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણે પગ જમીનને અડાડીને સીધે રાખે છે, અને ડાબો પગ જમીનથી સહેજ અદ્ધર અને ઢીંચણથી સહેજ વાળેલો છે. તેણુના જમણા હાથ જમણે પડખે લટકતો છે અને ડાબે હાથ ડાબા પગના ઢીંચણ પાસે લટકતે છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. કીરમજી રંગની ટીપકીવાળી ગુલાબી રંગની કંચુકી તેણીએ પહેરેલી છે. કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા લીલા રંગને પાયજામો પરિધાન કરેલ છે. કમ્મર ઉપરના વસ્ત્રને છેડો સફેદ રંગની ટીપકી થાવાને લીલા પિપટીયા રંગને છે.
ચિત્ર ર૭ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને પગ સીધા અને જમીનને અડાડીને સહેજ આગળ પાછળ રાખેલા છે. તેણે તેને જમણા પગ જમીન સાથે ઘસતી હોય તેવો ભાવ ચિત્રમાં દર્શાવે છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. કાળા રંગની ટીપકીવાળી લીલા પિપટીયા રંગની કંચુકી તેણુએ પહેરેલી છે. કરમજી રંગની જાળીવાળી ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગનો પાયજામો પરિધાન કરે છે. કમ્મર ઉપરના વને રંગ સફેદ રંગની ટીપકી વાળ લાલ છે, અને તેને છેડો ઘેરા લીલા રંગને છે.
ચિત્ર ૨૨૮ થી ૨૩૧ : ૧૨ સ્પંદિતા (સ્પંદિતાચારી ૫ ૧ થી ૪.
જેમાં જમણે પગ લાંબો, સીધો અને સરળ કરવામાં આવે તથા ડાબા પગને પાંચ તાલના અંતરે પસારવામાં આવે (ચિત્ર ૨૨૮), તેમજ ડાબે પગ તે જ પ્રમાણે લાંબો સીધો અને સરળ કરવામાં આવ્યું હેય અને જમણા પગને પાંચ તાલના અંતરે રાખવામાં આવ્યો હોય (ચિત્ર ૨૨૯-૨૮૧) તેને “સ્પંદિતાચારી માનેલી છે.
ચિત્ર ૨૨૮ : આ ચિત્રમાંની નકાને જમણે પગ સીધે, લાંબે રાખેલ છે; અને ડાબો પગ જમીનથી સહેજ ઉંચે અને ઢીંચણથી વાળેલો છે. તેણીને જમણે હાથ જમણા પડખે છે અને ડાબે હાથ ડાબા ઢીંચણને અડેલે છે. શરીરને વણું સુવર્ણ છે. પીળા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. તેણીએ કેસરી તથા લાલ રંગના વચ્ચે ફૂલવાળા પાયજામ પરિધાન કરેલો છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર કીરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળું ગુલાબી રંગનું છે.
ચિત્ર ૨૨૯: આ ચિત્રની નર્ત કાને ડાબો પગ જમીનને અડકેલો અને સીધો છે; તથા જમા પગ ઢીંચણથી વાળીને ડાબા પગના ઢીંચણની ઉપર રાખી ને તે પગની પાનીને ભાગ ડાબા પગની પાછળ દેખાય તેવી રીતે જમીનથી અદ્ધર રાખે છે. તેના બંને હાથ લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. વાદળી રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. કીરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગને પાયજામા પરિધાન કરે છે. કમ્મર ઉપરનું વસ કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળું આછા ગુલાબી રંગનું છે.
ચિત્ર ૨૩૦ : રમા ચિત્રની નર્તકીને ડાબે પગ જમીનથી સહેજ અદ્ધર અને ઢીંચણેથી સહેજ વાળેલા છે. જમણે પગ ડાબા પગની આગળ ઢીંચણેથી વધારે પડતો વાળે અને જમીનથી પાંચ તાલના અંતરે (ત્રાંસો) તિરછો રાખે છે. તેણીને જમણે હાથ જમણા પડખે લટકતો છે અને ડાબો હાથ જમણા પગના વાળેલા ઢીંચણને અડાડે છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. વાદળી રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળે સફેદ રંગને પાયજામે પરિધાન કરેલો છે. કમ્મર ઉપરના વસ્ત્રનો છેડે કીરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા લાલ રંગને છે.
ચિત્ર ૨૩૧ : આ ચિત્રની નર્તકીને ડાબા પગ જમીનને અડેલ અને સીધે છે. જ્યારે જમણે પગ ઢીંચણેથી વાળેલો અને ડાબા પગની પાછળ રાખી જમીનથી પાંચ તાલના અંતરે અદ્ધર રખેલે છે. તેના બંને હાથ અને પડખે લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. ઘેરા લીલા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે.
"Aho Shrutgyanam
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭.
તેણીએ સફેદ રંગની ટીપકીની વચ્ચે લાલ અને સોનેરી રંગની ટીપકાવાળે વાદળી રંગને પાયજામે. પરિધાન કરેલ છે. કમ્મર ઉપરના વસ્ત્રને છેડે કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગનો છે.
ચિત્ર ૨૩ર થી ૧૫ : ૧૩ અપર્યાદિતાચારી ૫ ૧ થી ૪ ઉપરોક્ત “સ્પંદિતા-ચારી માં બતાવેલ પગની ચાલથી વિપરીત રીતે કરવામાં આવે, તેને અપર્યાદિતા ચારી માનેલી છે.
સ્પષ્ટીકરણ : જમણે પગ લાંબે, સીધો અને સરળ કરવામાં આવે તથા ડાબા પગને પાંચ તાલ પ્રમાણુ પાળો કરી (ચિત્ર ૨૩૨ તથા ૨૩૪), પડખામાં નીચે મૂકેલે હેય (ચિત્ર ર૩૩ તથા ૨૩૫) તેને અપર્યાદિતા–ચારી ' માનવી.
ચિત્ર ૨૩ર : આ ચિત્રની નર્તકીને જમણો પગ સીધે અને જમીનને અડાડે છે. જયારે ડાબા પગ ઢીંચણેથી વાલો અને જમીનથી અદ્ધર રાખેલ છે. તેણુને જમણે હાથ જમણા પડખે લટકતો છે.
જ્યારે ડાબો હાથ વાળેલા ડાબા ઢીંચણને અડેલે છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. વાદળી રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. તેણીએ કરમજી રંગની ખૂબ ઝીણી ચેકડીની ડીઝાઈનવાળા વાદળી રંગનો પાયજામે પરિધાન કરેલો છે. કમર ઉપરના વસ્ત્રનો છેડે ઘેરા લાલ રંગની ડીઝાઇનવાળા કેસરી રંગનો છે.
ચિત્ર ૨૩ : આ ચિત્રની નર્તકીના બંને પગ સીધા જમીનને અડાડેલા અને એકબીજાની જોડે રાખેલ છે. તેણના બંને હાથ બંને પડખે લટકતા છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણુએ વાદળી રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. કરમજી રંગની ડીઝાઇનવાળા ગુલાબી રંગને પાયજામે તેણુએ પરિધાન કરેલ છે. કેમ્મર ઉપરના વસ્ત્રના બંને છેડા કીરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા આછા ગુલાબી રંગના છે.
ચિત્ર ૨૩૪ : આ ચિત્રની નર્તકીને જમણો પગ જમીનને અડકેલો અને સીધે રાખે છે. જ્યારે ડાબે પગ ઢીંચણેથી વાળે અને જમીનથી અદ્ધર રાખેલ છે. તેને જમણે હાથ જમણા પડખે લટકત છે, અને ડાબા હાથ વાળેલા ડાબા ઢીંચણ ઉપર અડાડીને લટકતો રાખેલ છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે, વાદળી રંગની કંચુકી તેણીએ પહેરેલી છે. કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા સફેદ રંગના પાયજામે તેણીએ પરિધાન કરે છે. કમ્મર ઉપરના વસ્ત્રનો છેડે કીરમજી રંગની ડીઝાઇનવાળા લાલ રંગને છે.
ચિત્ર ૨૩૫ : આ ચિત્રની નર્તીને બંને પગ સીધા અને જમીનને અડાડેલા છે. તેણીના બંને હાથ પડખે લટકતા છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણી એ લીલા પિપટીયા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે, અને કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ઘેરા ગુલાબી રંગનો પાયજામે પરિધાન કરે છે. કમર ઉપરના વસ્ત્રના બંને છેડા લાલ રંગની ડીઝાઇનવાળા પીળા રંગના છે.
ચિત્ર ૨૩૬ થી ૨૪૦ : ૧૪ બદ્ધા (વિદ્વા)ચારી ૫ ૧ થી ૫. અને ગોઠણને વાળીને (ચિત્ર ૨૩૬) જઘા સ્વસ્તિક કરવા (ચિત્ર ૨૩૭), અને તે સ્વસ્તિકાકાર કરેલા બંને પગને છૂટા કરીને ચિત્ર ૨૩૮) પગના તળિયાના અગ્રભાગને ચક્રની માફક ભમાવીને (ચિત્ર ૨૩૯) બંને પગ એકબીજાની (પિત–પિતાની) બાજુએ રાખવા (ચિત્ર ૨૪૦), તે બદ્ધા (વિદ્વા)ચારી મનાયેલી છે.
ચિત્ર ૨૩૬ : આ ચિત્રની નર્તકીના બંને પગ ઢીંચણેથી વાળેલા અને જમીનને અડાડેલા તથા બંને હાથ લટકતા એવી રીતે રાખવામાં આવેલા છે કે તેણે કૂદકો મારતી હોય તેવો ભાવ દર્શાવ્યો છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. ઘેરા વાદળી રંગની કંચુકી તેણીએ પહેરેલી છે. પાયામ તથા કમ્મર ઉપરના વચને છેડે ફીરમજી રંગની ચાકડીની ડીઝાઈનવાળા લાલ રંગનો છે.
ચિત્ર ૨૩૭ : આ ચિત્રની નર્તકીને ડાબે પગ સીધો, જમીનને અડ અને જમણા પગની આગળ પડતો રાખે છે. જ્યારે જમણા પગ ઢીંચણથી વાળીને ડાબા પગની પાછળ જમીનથી સહેજ અદ્ધર રાખે છે. બંને હાથ બંને પડખે લટકતા છે, શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળી લાલ રંગની કંચુકી તેણીએ પહેરેલી છે, અને સફેદ રંગની ડીઝાઈનવાળા ઘેરા કાળા રંગને પાયજામે. પરિધાન કરેલ છે. કમ્મર ઉપરના વસ્ત્રને છેડે કીરમજી રંગની ચોકડીની ડીઝાઈનવાળા લાલ રંગનો છે.
"Aho Shrutgyanam
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચત્ર ૨૩૮ : આ ચિત્રની નર્તકીના બંને પગ એકબીજાની બાજુએ જમીનને અડાડીને સીધા રાખેલ છે. તેના બંને હાથ બંને પડખે લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. લીલા પિોપટીયા રંગની કંચુકી તેણુએ પહેરેલી છે અને કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા લાલ રંગને પાયજામો પરિધાન કરેલ છે. કમ્મર ઉપરના વમના બંને છેડા લીલા પિપટીયા રંગના છે.
ચિત્ર ૨૯ : આ ચિત્રની નર્તકીનો ડાબે પગ જમીનથી સહેજ ઉંચે અને સીધે રાખેલ છે તથા જમણે પગ ઢીંચણેથી વાળેલો અને જમીનથી વધારે પડતો ઉચે રાખે છે. તેણુને જમણે હાથ જમણું પગના વાલા ઢીંચણને અડીને લટકતો છે. જ્યારે ડાબો હાથ ડાબા પડખે લટકતો છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણુએ કીરમજી રંગની ડિઝાઇનવાળી લાલ રંગની કંચુકી પહેરેલી છે, અને પાયજામે સફેદ રંગની ઝીણી ટપકીવાળા લીલા રંગનો પરિધાન કરેલ છે. કમ્મર ઉપરના વસ્ત્રનો છેડો લાલ રંગની ડીઝાઈનવાળા પીળા રંગનો છે.
ચિત્ર ૨૪૦ : આ ચિષની નર્તકીના બંને પગ સીધા, જમીનને અડેલા અને એકબીજાથી દૂર રાખેલા છે. તેના બંને હાથ બંને પડખે લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ વાદળી રંગની કંચુકી અને લીલા પિોપટીયા રંગને પાયજામાં પરિધાન કરેલો છે. કમ્મર ઉપરના વસ્ત્રના બંને છેડા લાલ રંગની ટપકીવાળા પીળા રંગના છે.
ચિત્ર ૨૧ : ૧૫ જનિતા-ચારી, એક હાથની મૂઠી વાળી છાતી પાસે રાખો અને બીજો હાથ શોભે તે રીતે (છાતી પાસે રાખીને, એક પગ અગ્રતલસંચર કરી તેને “જનિતા-ચારી કહે છે. અહીં પગની ક્રિયા મુખ્ય હેવાથી બાકીની કિયા ગૌણ છે.
આ ચિત્રની નર્તકીનો જમણો પગ જમીનને અડેલ, સીધો અને ડાબા પગની પાછળ રાખે છે. જ્યારે ડાબે પગ જમણા પગથી આગળ પડતો, ઢીંચણથી વાળેલો અને જમીનથી અદ્ધર રાખે છે. તેણીના બંને હાથ છાતીની સામે એકબીજાના ઉપર રાખેલા છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે, તેણીએ કાળા રંગની કચકી પહેરેલી છે, અને કરમજી રંગની ડિઝાઈનની મધ્યમાં વાદળી રંગની ટીપકીવાળા લાલ રંગને પાયજામે પરિધાન કરેલ છે. કમ્મર ઉપરના વને છેડે લાલ રંગની ડીઝાઈનવાળા પીળા રંગને છે.
ચિત્ર ૨૪૨ થી ૨૪ : ૧૬ ઊરૂવૃત્તાચારી (ઉદધૃતાચારી) : ૩૫ ૧ થી ૪
એક પગની પાની અઝલસંચાર કરવામાં આવે (ચિત્ર ૨૪૨) અને બીજા પગને પાછળના ભાગે આગળ કરવામાં આવે (ચિઝ ૨૪૩) અથવા તેનાથી વિપરીત રીતે કરવામાં આવે (ચિત્ર ૨૪૪) અને વાળેલા તેમજ ઉંચા કરેલા લૂંટને બીજા ઘૂંટણ તરફ લઈ જવામાં આવે (ચિત્ર ૨૪૫) તેને ઊરૂવૃત્તાચારી” (ઉદધૃતાચારી) કહે છે. આને ઉપયોગ લજજા તથા ઈષ વગેરે પ્રસંગે કરવામાં આવે છે.
ચિત્ર રર : આ ચિત્રની નર્તકીને જમણે પગ સીધે, જમીનને અડેલો છે. તથા ડાબો પગ ઢીથી વાળીને જમણા પગના ઢીંચણ ઉપર રાખીને પાછળ લઈ જઈ જમીનથી અદ્ધર રાખે છે. તેણીના બંને હાથ અને પડખે લટકતા છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણુએ કાળા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. અને કરમજી રંગની ઝીણી ચોકડીની ડીઝાઈન્કાળા લાલ રંગને પાયજામો પરિધાન કરેલ છે. કમ્મર ઉપરના વસ્ત્રને છેડે સફેદ રંગની ઝીણી જાળી, લાલ રંગની કિનાર તથા કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળો ઘેરા લીલા રંગને છે.
ચિત્ર ૨૪૩ : આ ચિત્રની નર્તકીને જેમણે પગ સી અને જમીનથી સહેજ ઉંચો રાખેલે છે. જયારે ડાબો પગ જમણા પગની પાની અને ઢીંચણના મધ્યભાગ સુધી અદ્ધર રાખેલ છે. તેણીના બંને હાથ બને પડખે લટક્તા . શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણુએ લીલા પાટીયા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે, અને કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા ઘેરા લીલા રંગનો પાયજામો પરિધાન કરેલ છે. કમ્મર ઉપરના વસ્ત્રને છેડે કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળો લાલ રંગને છે.
"Aho Shrutgyanam
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyana
रवि धवारी
प्रथम
Fig. 236-14 Viddhacārī 1 चित्र २३६ १४ विद्वाचारी रूपं प्रथमं १
२४ववावा
साशास्
Fig. 237-14 Viddhācāri 2 चित्र २३७ १४ विद्वाचारी रूपं २
Fig. 238-14 Viddhācārī 3 चित्र २३८ १४ विद्वाचारी रूपं तृतीयं ३
K
Fig. 239-14 Viddhācārī 4
चित्र २३९-१४ विद्वाचारी रूपं ४
IL
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
Fig. 240-14 Viddhācārī 5 चित्र २४०-१४ विद्धाचारी रूपं ५
Fig. 241-15 Janitācārī 1 चित्र २४१-१५ जनिताचारी रूपं
Fig. 242-16 Uddhytācāri 1 चित्र २४२-१६ उधृताचारी रूपं ।
Fig. 243-16 Uddhrtācārī 2 चित्र २४३-१६ उद्धताचारी रूपं २
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam
Fig. 244-16 Uddhytacari 3 चित्र २४४-१६ उद्धताचारी रूपं३
Fig. 245-16 Udahrtacari 4 चिन्न २४५-१६ उधताचारी रूपं ४
Fig. 246-1 Atikrantacari1 चित्र २४६-१ अतिकांताचारी रूपं १
Fig. 247-1 Atikrāntacari 2 चित्र २४७.१ अतिक्रांताचारी रूपं २
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
Fig. 248 1 Atikrantacari 3 चित्र २४८-१ अतिक्रांताचारी रूपं
200
Fig. 249-1 Atikrāntācārī 4 चित्र २४९-१ अतिकांताचारी रुपं ४
जारीहः॥
Fig. 250-2 Apakrāntacarī 1 चित्र २५०-२ अपकांताचारी रूपं १
प्याराम
Fig. 251-2 Apakrāntacarī 2 चित्र २५१-२ अपकांताचारी रूपं २
. LI
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિત્ર ૨૪૪ : આ ચિત્રની નર્તકીને જમણે પગ જમીનથી સહેજ ઉંચે, સીધે રાખેલ છે. જ્યારે ઠા પગ ઢીંચણેથી વાળીને જમણા પગના ઢીંચણ ઉપરથી પસાર કરીને પાછળ જમીનથી અદ્ધર રાખેલા છે. તેણીના બંને હાથ બંને પડખે લટકતા રાખેલા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ લીલા પોપટીયા રંગની કચુકી પહેરેલી છે અને પાયજામ કીરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગને તથા વાદળી ટીપકીવાળા પરિધાન કરે છે. કમ્મર ઉપરના વાનો છેડો પણ પાયજામા જેવા જ રંગને છે.
ચિત્ર ૨૪૫ : આ ચિત્રની નર્તકી જમણે પગ જમીનથી અદ્ધર તથા ઢીંચણેથી સહેજ વાળે અને ડાબે પગ ઢીંચણથી વાળીને ઢીંચણને નીચેને ભાગ પાછળ રાખીને કૂદકે મારીને જમીન ઉપર પડતી હોય તેવી રીતે રજૂ કરેલી છે. તેણીને જમણે હાથ જમણ ઢીંચણની આગળ સહેજ દૂર લટકતા છે. જયારે ડાબા હાથથી ડાબા પગની પાની પકડેલી છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણુએ ઘેરા વાદળી રંગની ચુકી પહેરેલી છે, અને પાયજામો કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા ઘેરા લીલા રંગના પરિધાન કરેલ છે. કમ્મર ઉપરના વસ્ત્રના છેડા કીરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગના છે.
ચિત્ર ૨૬ થી ૨૪ : ૧ અતિક્રાંતાચારી-રુપ ૧ થી ૪ ગુફાને (2) રહેલે એક પગ કુંચિત કરી ઉંચે લઈ ચિત્ર ૨૪૬) સહજ રીતે ચાર તાલ પ્રમાણુ આગળ લાંબો કર (ચિત્ર ૨૪૭). પછી તેને ઉચો કરી (ચિત્ર ૨૪૮) નીચે પાડા (ચિઝ ૨૪૮); તેને નિઃસંદેહ “અતિક્રાંતાચારી કહે છે.
ચિત્ર ૨૪ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણે પગ સીધે, જમીનને અડેલે છે અને ડાબે પગ ઢીંચણેથી વાળીને જમીનથી અદ્ધર રાખેલ છે. તેણુને જમણે હાથ જમણા પડખે લટકે છે; જ્યારે ડાબ હાથ વાળીને ઉંચા કરેલા ડાબા પગના ઢીંચણ ઉપર લટકતે છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણુએ લીલા પિપટીયા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે; અને કીરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગનો પાયજામે પરિધાન કરેલ છે. કમ્મર ઉપરના વસ્ત્રના છેડાને રંગ પાયજા માં જેવો જ છે.
ચિત્ર ર૪૭ : આ નર્તકીને જમણે પગ ઢીંચણથી વાળેલો, જમીનથી ચિત્ર ૨૪૬ કરતાં વધારે ઉચા છેજ્યારે ડાબા પગ જમીનથી સહેજ ઉંચે અને સાથે રાખે છે. તેણીને જમણા હાથ વાળેલા જમણા ઢીંચણ ઉપર લટકતે છે. જ્યારે ડાબા હાથ ડાબા પડખે લટકતે રાખેલે છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ પીળા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે; અને પહેરેલા પાયજામાને તથા કમ્મર ઉપરના વસ્ત્રના છેડાને રંગ ચિત્ર ૨૪૬ પ્રમાણે જ છે.
ચિત્ર ર૪૮ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીનો જમણો પગ જમીનને અડેલો અને સીધે છે. જયારે ડાબે પગ જમણા ઢીંચણની પાસે ડાબા ઢીંચણેથી વાળીને રાખેલ છે. આ પગ ચિત્ર ૨૪૭ કરતાં થોડીક વધારે ઉંચાઇએ રાખેલ છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. વાદળી રંગની કંચુકી પહેરેલી છે અને પાયજામા સફેદ રંગની ડીઝાઈનવાળા તથા વાદળી રંગની ટીપકીવાળા લાલ રંગનો છે. કમ્મર ઉપરના વસ્ત્રને છેડે સફેદ રંગની ડીઝાઈનવાળા કાળા રંગને છે.
ચિત્ર ૨૯ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીએ પિતાના બંને પગ જમીનથી અદ્ધર અને સીધા રાખેલા છે, તે એ ભાવ દર્શાવે છે કે, તેણી કુદકો માર્યા પછી જમીન ઉપર પડતી હોય. તેણીના બંને હાથ બંને પડખે સીધા લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ લીલા પોપટીયા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે અને પાયજામ કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળે ઘેરા લીલા રંગને પરિધાન કરેલ છે. કમ્મર ઉપરને વસ્ત્રના બને છેડા સફેદ રંગની ડીઝાઈનવાળા કાળા રંગને છે.
ચિત્ર રપ૦ થી ૨૫૬ : ૨ અપક્રાંતાચારી ૫ ૧ થી ૭. એક પગને ઊંચા રાખી કુંચિત કવિ (ચિત્ર ૨પઅને બંને પગને બદ્ધ કરીને સારી કરવી (ચિત્ર ૨૫૧). પછી ફરીને બને પડખે તે જ પ્રમાણે કરવામાં આવે (ચિત્ર ૨૫૨ થી ૨૫૬) તેને “અપકાંતાચારી' કહે છે.
૧ર
"Aho Shrutgyanam
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
ચિત્ર સ્પ૰ : આ ચિત્રમાંની નદીના જમહા પગ જમીનને અડકવા અને હીંચોથા સર્વેજ વાધેલા છે. જ્યારે ડાબા પગ હીંચોથી વધારે પડતા લોકો અને જમણા પગના ઢીચના ઉપરના ભાગ સુધી સહેજ દૂર રાખેલા છે. તેણીના જમણા હાથ જમણા પડખે લટકતા છે, જયારે ડાખા વાળેલા ડે.બા પગના ઢીંચણુના આગળના ભાગે લટકતા છે. શરીરના પણું સુવનું છે. તેીએ વાદળી રંગની ચુકી પરણી છે અને પાયામાં કાળા રંગની ઝાઈનવાળા ઘેરા બાંધા પગને પરિધાન કરે છે. કમ્મર ઉપરના વજ્રના છેડા લાલ રંગની ડીઝ.ઇનવાળા કેસરી રગને છે.
ચિત્ર ૫૬ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના અને પગ જમીનને અડાડેલા છે અને એખીજાની આગળપાછળ સીધા રાખેલા છે. તેણુના બંને હાથ ખૂને પડખે લટકતા છે. શીરને વર્ણ સુવણું છે. તેણીએ સીલા પોરીયા રંગની કચડી પહેલેથી છે અને યામાં સફેદ મની ડીઝાઇવ હોક જેવા સાધ રંગના પરિધાન કરેલ છે. કમ્મર ઉપરના વસ્ત્રને! ઇંડા સફેદ રંગની ડીઝાઇનવાળા કાળા રંગને છે, ચિત્ર ૨૫૨ : આ ચિત્રમાંની કાકા જાહે પગ જર્મનને લે અને ઢીચણ સહેજ કો છે. જ્યારે ડાબા પગ જમણા પગથી સહેજ દૂર રાખૈયા અને ઢીચથી વાલા, તથા જમણા પગના ઢીંથી સહેજ ઉના ભાગ સુધી જમીનથી હર રાખવા છે. તેઓના જણ કાય જમણા પડખે લટકતા છે અને ડાબા હાથ ડે.બા પગના ઢીંચણની સહેજ આગળ લટકતા છે. શરીરને વણુ પીળા છે. તેણીએ ઝાંખા સીલા રંગની કચૂડી પહેરેલી છે અને પામમા વાદળી રંગની ડીઝાઇનવાળા પીળા રંગના પરિધાન કરવા છે. કમ્મર ઉપરના બને છેડે લાલ રંગની ડીઝાઇનવાળા ઉમરી ના છે.
ચિત્ર ૨૫૩ : મા ચિત્રમાંની ના કીના બંને પુત્ર જમીનને અડેલા અને શ્રેણીની પડખે સા છે. તેણીના બંને હાથ ને પડખે લટકના છે. શરીરને વતું પીળા છે. તેણીએ વાદળો બની ચુકી પહેરેલી છે, અને પાયામાં કાળી તથા વાદળી રંગની ડીઝાઇનવાળા પીળા રંગના પરિધાન કરેલ છે. કમ્મર ઉપરના વસ્ત્રના બને ઇંડા લાલ રંગની ડીઝાઈનેવળા ફૅસરી રંગના છે.
ચિત્ર ૨૫૪ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના ખને પગ ઢીંચણેથી વાÛલા જમીનને અડેલ અને કૂદકા મારવાની તૈયારી કરતી હૈાય તેવા ભાવ રજુ કરે છે. તેણીના બંને હાથ બને પડખે લટકે છે. શરીરને ઘઉં ગુલાબી છે. તેણીએ લાલ રંગની કડી પીરસી છે, અને પાચમાં કાળા રંગની ડીઝાઇનવાળા ઘેરા કલ્લા ના પરિધાન કરતા છે કમર દૂરના વજ્રના કીમજી રંગની ડાળ ડાળી રસના છે.
ચિત્ર ૫૫ : મા ચિત્રમાંની નતકીના ડાબા પગ જમીનને અડેલું, સીજા ને સહેજ ત્રાંસા રાખેલા છે. જ્યારે જમણેા પગ (જમણા પગના) ટીંચણેથી વાળીને ડાબા પગના ઢીંચણુના ઉપરના ભાગથી પમાર કરીને પાછળ રાખે છે. જમણા પગની માત્ર ગેંગનીએ! જમીને ડૅડી છે. ′′ારે પાની જ રાખેલી છે. શરીરને વણું તપાવેલા સૂત્રણ જૈવે છે. તેણીએ વાદળી ર'ગની કચુકી પહેરેલી છે અને પાયજામા કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા પીંળાગના પરિધાન કરેલા છે. કાર ઉપરના રચના કાને બે ચિત્ર ૨૫૪ જેવે જ છે,
ચિત્ર ૨૫૬ : ના ચિત્રમાંની મતકાના બે ના જમઠ્ઠા પગ જમીનને જુલા, બેઠખીથી પૈાડા અંતરે રાખેલા છે. તેણીના ખને હાથ અને પડખે લટકતા છે. શરીરને! વણુ સુવર્ણ છે. તેીએ સાનેરી રંગની કમ્યુઠી પહેરેલી છે, અને પાયજામો કેળા તેની ડીઝાઇનમાં લાલ રંગની ડીઝાઇનવાળા ડેરા લા અના પિરાન કરો છે. કમ્મર ઉપરના બુખના બને ઇંડાના રંગ ચિત્ર ૧૫ જેવા જ છે.
ચિત્ર ૫૭ થી ૨૬૬ : ૨ પાથ કાંતાચારી રુપ ૧ થી ૫.
કુચિત કરેલા પગને (ચિત્ર ૨૫૭) નાના પડખે ઉપર લાવીને (ચિત્ર ૨૫૮) નીચે મૂકો. પછી ”ને પગની પાનીથી (એડીથી) ભૂમને ઠબકારવામાં આવે ચિત્ર ૨૫૯) તેને પાક્રાંતાચારી કહે છે. પાપ પાદાચારી' તરીકે તે એકમાં પ્રસિદ્ધ છે. ચિત્રકારે ત્ર ચિત્રોમાં પાર્થ કાંતા નાર એવું નામ લખેલું વાથી, મે પણ અંશે ચિત્રાની નીચે એ જ નામ છપાવેલ કે,
"Aho Shrutgyanam"
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક પગ કુંચિત કરી ને પગને ઘૂંટણ ઉરૂ પયંત ઉચે કરી (ચિત્ર ૨૬૦), બીજા પગને ઉદ્દઘર્ષણપૂર્વક ચલાવવા યાને ઉઘટિત કર (ચિત્ર ૨૬૧) તેને બીજા નાટથશાસ્ત્રકારોએ “પાધtiતાચારી રહી છે.
ચિવ ૨૫૭ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના જમણે પગ ઢીંચણેથી વાળ તથા જમીનથી અદ્ધર રાખીને ડાબા પગના ઢીંચણની નીચેના ભાગમાં એડીને ભાગ અડાડે છે. જ્યારે ડાબો પગ સીધે અને જમીનથી ડેક ઉંચે રાખેલ છે. તેણીને જમણે હાથ વાળેલા જમણા પગના ઢીંચણને અડાડીને લટકો છે. જ્યારે ડાબે હાથ ડાબા પડવાની પાછળ લટકતે છે. શરીરને વણ સુવર્યું છે. તેણુએ લીલા પિોપટીયા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે અને પાયજામે સેનેરી રંગની વચમાં ટીપકીયે.વાળા લાલ રંગને પરિધાન કરેલ છે. પાયજામામાં સફેદ રંગની વેલ ચીતરેલી છે. કમ્મર ઉપરના વસ્ત્રના છેડા વાદળી રંગની ડિઝાઈનવાળા બદામી રંગના છે.
ચિત્ર ૨૫૮ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણે પગ જમીનથી સહેજ ઉચે. અને સીધેલ છે. જયારે ડાબે પગ ઢીંચણથી વાળે અને જમણુ પગના તળીયાના ઉપરના ભાગે સપૅજ ઉચે લટકતો રાખે છે. તેણને જમણે હાથ જમણા પડખાની પાછળ સીધો લટકતો છે. જ્યારે ડાબો હા વાળેલા ડાબા ઢીંચણને અડાડીને લટકતા છે. શરીરને વણે સુવર્ણ છે. તેણીએ ઘેરા લીલા રંગની ચુડી પહેરેલી છે; અને કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા ઘેર આસમાની રંગને પાયજામો પરિધાન કરે છે. કમ્મર ઉપરના વસ્ત્રને છેડેડ ફીરમજી રંગની ડિઝાઇનવાળા લાલ રંગને છે.
ચિત્ર ર૯ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને પગની એડી જમીનને અડતી હૈોય એવી રીતે રાખેલી છે અને બંને પગના તળીયાનો આગળને ભાગ જમીનથી ઉ ૨ એલો છે. તેણીના બંને હાથ બંને પડખે સીધા લટકતા છે, શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણુએ વાદળી રંગની કંચુકી પહેરેલી છે; અને રાફેદ રંગની ટીપકાવાળા લાલ રંગનો પાયજામે પરિધાન કરે છે. કમ્મર ઉપરના વસ્ત્ર બને છેડાને રંગ ચિત્ર ૨૫૮ જેવો જ છે.
ચિત્ર ૨૬૦ : એ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણે પગ સીધો, જમીનને અડાડેલ છે. જ્યારે ડાબા પગ ઢીંચણથી વાળીને તળીયાને ભાગ જમણા પગના ઢીંચણું અને ધંધાની વચ્ચેના ભાગ તરફ પગને અડાડવા વિના રાખે છે. તેણીના જમણા હાથ જમણે પડખે લટકને છે. જયારે ડાબો હાથ વાળવા. ડાબા પગની આગળના ભાગમાં સીધે લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ કાળા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે; અને સફેદ રંગની ડીઝાઈનવાળા લાલ રંગને પાયજામો પરિધાન કરેલો છે. કમ્મર ઉપરના વસ્ત્રના બંને છેડા લાલ રંગની ડીઝાઈનવાળા પીળા રંગના છે.
ચિત્ર ૨૬ : આ ચિત્રમાંની નત કી જમણે પગ ઢીંચણથી વાળેલો અને તળીયાને ભાગ ડાબા પગના તળીયાની ઉપર રાખેલ છે. જ્યારે ડાબો પગ સીધા, જમીનને અડાડીને રાખેલ છે. તેણીના બંને હાથ બંને પડખે લટકતા રાખેલા છે. શરીરને: વર્ણ સુવર્ણ છે. તેઓ સીધુરીયા લાલ રંગની કંચુકી પહેરેલી છે; અને પાયજામે લાલ રંગની ડીઝાઈન તથા આસમાની રંગની ટીપકીવાળ! પીળા રંગને પરિધાન કરેલ છે.
ચિત્ર ૨૬૨ થી ૨૬૬ : ૪ મૃગયુતાચારી રુપ ૧ થી ૫ પહેલાં કુંચિત કરેલા પગને ઉઠાવી (ચિત્ર ૨૬૨), કૂદકે મારીને (ચિત્ર ૨૬૩) ભૂમિ ઉપર પગને લાવીને (ચિત્ર ૨૬૪); પછી બીજા પગની જંઘાને પાછળના ભાગમાં (ચિત્ર ૨૬૫) જયારે મૂકવામાં આવે (ચિત્ર ૨૬૬) ત્યારે “મૃગલુતાચારી જવી. આ ચારીને કર્તા વિદૂષક હોય છે.
ચિત્ર ૨૬ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીનો જમણો પગ સીધે, જમીનને અડાડે છે, જયારે ડાબે પગ ઢીંચણથી વાળ અને જંઘા સુધી ઊંચા કરીને જમણું પગ તરફ તળીયાને ભાગ ખેલે છે. તેણીને જમણે હાથ જમણા પડખે સીધે લટકત છે. જ્યારે ડાબે હાથ વાળેલા ડાબા પગની પાછળના ભાગમાં સીધે લટકતો રાખેલ છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણુએ કાળા રંગની કંચુકી તથા સફેદ રંગની ડીઝાઈનવાળા વાદળી રંગને પાયજામો પરિધાન કરેલા છે. કમ્મર ઉપરના વસ્ત્રના અને છેડા લાલ રંગની ડીઝાઈનવાળા પીળા રંગના છે.
"Aho Shrutgyanam
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२
ચિત્ર રક? આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને પગ જમીનથી અદ્ધર, ઢીંચણથી વાળેલા એવી રીતે રાખ્યા છે કે તે દકે મારીને ઉચેથી નીચે પડતી હોય તે ભાવ દર્શાવે છે. તેણીને જમણે હાથ અને પગની આગળ લટકતા છે. જયારે ડાબે હાથ કમ્મરની પાછળના ભાગમાં લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ લીલા રંગની કંચુકી તથા સફેદ રંગની ટીપકીવાળા વાદળી રંગને પાયજામો પરિધાન કરેલા છે કમ્મરના વચનો છેડો લાલ રંગની ડીઝાઇનવાળા પીળા રંગને છે.
ચિત્ર ર૬૪ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને પગ જમીનથી અદ્ધર અને સીધા રાખેલા છે; તથા તેણી ઉપરથી નીચે જમીન તરફ આવતી હોય તે ભાવ દર્શાવે છે. તેણીના બંને હાથ અને પડખે સીધા લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. કંચુકી સીધુરીયા લાલ રંગની પહેરેલી છે અને પાયજામ કાળા રંગની ડીઝાઇનવાળા ઘેરા લીલા રંગને પરિધાન કરે છે, કમર ઉપરના વસ્ત્રના છેડાને રંગ ચિત્ર ૨૬૩ જેવો જ છે.
ચિત્ર રપ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના જમણા પગના તળીયાને આગળનો ભાગ જમીનને અડાડેલા અને એડીને ભાગ જમીનથી સહેજ અદ્ધર રાખે છે, જ્યારે ડાબા પગનો આગળનો ભાગ જમીનને અડાડેલો અને જમણ પગથી સહેજ નીચે રાખીને એડીને ભાગ પણ અદ્ધર રાખેલ છે. તેણુના અને હાથ અને પડખે લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેમાં લીલા પોપટીયા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે; તથા પાયજામે ફેદ રંગની ઝીણી ટીપકીદવાળી ડીઝાઈનવાળા લીલા રંગના મેટાં ટપકાં વાળા લોલ રંગને પરિધાન કરે છે. કમ્મર ઉપરના વચના બંને છેડાનો રંગ ચિત્ર ૨૬૩ જેવો જ છે.
ચિત્ર ૨૬૬ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણો પગ જમીનને અડાડીને સીધે રાખેલ છે. જયારે ડાબે પગ ઢીંચણથી વાળી જમણા પગના ઢીંચણ ઉપર મૂકી, જમણા પગની પાછળના ભાગમાં લઈ જઈ જમીનથી સહેજ અદ્ધર રાખે છે. તેણીના અને હાથ બંને પડખે સીધા લટકતા છે. શરીરને વણું સુવર્ણ છે. તેણીએ લીલા પોપટીયા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે, અને પાયજામે સફેદ રંગની ડીઝાઈનવાળા લાલ રંગને પરિધાન કરે છે. કમ્મર ઉપરના વને છેડે ચિત્ર ૨૬૩ જેવો જ છે.
ચિત્ર ૨૬૭ : પ ઉજાનચારી ૫૧ કુચિત કરીને ઉપાડેલા પગના ઘૂંટણને સ્તનની જેમ સ્થાપિત કરીને, ઉંચા કરેલા ઢીંચણવાળા બીજા પગને (નીચે મૂકીને) સ્થિર કરવામાં આવે ત્યારે “ઉધ્વજાનચારી થાય છે.
આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણે પગ ઢીંચણથી વાળીને જંધા સુધી ઉચા કરી, તળીયાને ભાગ ડાબા પગના ઢીંચણ તરફ થોડા અંતરે રાખેલ છે. જ્યારે ડાબે પગ જમીનથી અડાડે, સી રાખે છે. તેણીને જમણે હાથ વાળેલા જમણા ઢીંચણની પાસે આગળના ભાગમાં લટકતે રાખેલ છે. જયારે ડાબો હાથ ડાબા પડખે ડાબા પગની પાછળના ભાગમાં લટકતે રાખેલ છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણુએ સફેદ રંગની કંચુકી પહેરેલી છે; અને પાયજામો સફેદ ઝીણી ટીપકીવાળા કાળા રંગને પરિધાન કરેલા. છે. કમ્મર ઉપરના વિશ્વના છેડાને રંગ ચિત્ર ૨૬૩ જેવો છે.
ચિત્ર ૨૬૮-૨૬૯ : ૬ અલાતાચરી ૫ ૧-૨ પીઠ (વાંસા) તરફ પસારેલા પગના તળીયાને, બીજા પગના સાધળની સન્મુખ કરીને (ચિત્ર ૨૬૮); તેની પાસે બીજા પગની પાની ભૂમિ ઉપર રાખવી (ચિત્ર ૨૬૯), તેને “ અલાતાચારી કહી છે.
- ચિત્ર ૨૬૮ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણે પગ ઢીંચણેથી વાળીને ડાબા પગની પાછળ રાખીને પગના આંગળાં જમીનને અડાડેલા છે અને એડીને ભાગ ઉચે રાખે છે. જ્યારે ડાબો પગ સીધે જમીનને અડેલે છે. તેણુએ કમ્મરમાંથી સહેજ જમણી તરફ વળીને જમણો હાથ લટકતે રાખેલ છે જયારે ડાબે હાથ ડાબા પગની પાછળના ભાગમાં લટકતે રાખેલ છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ લીલા પોપટીયા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે; અને પાયજામો કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા પીળા રંગને પરિધાન કરેલા છે. કમ્મર ઉપરના વિશ્વના છેડાને રંગ ચિત્ર ૨૬ર જેવું જ છે.
ચિત્ર ૨૬૮ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને પગની એડીને ભાગ જમીનને અડાડીને તથા બંને પગની પાનીને આગળનો ભાગ જમીનથી અદ્ધર રાખે છે. તેણીના બંને હાથ અને પડખે લટકતા છે.
"Aho Shrutgyanam
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
Fig. 252-2 Apakrantacarī 3 चित्र २५२-२ अपकांताचारी रूपं तृतीयं ३
220
Fig. 253-2 Apakrantacarī 4 चित्र २५३-२ अपकांताचारी रूपं ४
पाकवारी
MEDERSE
Fig. 254-2 Apakrantacari 5 चित्र २५४-२ अपकांताचारी रूपं ५
धमाका
नाइ २३)
Fig. 255-2 Apakrantacarī 6 चित्र २५५-२ आकाअपकांता रूपं ६
LIII
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
LIV
Aho Shrutgyanam's
कार
Fig. 256-2 A pakrāntā 7 चित्र २५६-२ आकाशचारीअपक्क्रांतारुपं ।
Fig. 257-3 Pārsvakrāntā.
ratnākāra 1 चित्र २५७.३ पार्श्वकोतारत्नाकार रूपं १
Fig. 258-3 Parśvakranta
ratnakara 2
Fig. 259.3 Parsvakranta.
ratnakara 3 चित्र २५९-३ पार्वक्रांतारनाकार रूपं ३
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
धियाकांक्ष
माझा
"Aho Shrutgyanam
Cena 2330
PULSARSI
Fig. 260 Anyamate-3 Pārśvakrāntāratnākāra 1 चित्र २. अन्यमते-३ पार्श्वकांता
रत्नाकार रूप १
Fig. 261 Anyamate-3 Pārsvakrāntāratnākāra 2 चित्र २६१ अन्यमते-३ पार्वक्रांता
रत्नाकार २
Fig. 262-4 Akācāri
Mrgapluta 1 चित्र २६२-४ आकाचारी मृगप्लुता
रूप १
Fig. 263-4 Åkā
Megaplutā 2 चित्र २६३ आका ४ मृगप्लुता रूपं २
LV
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
LVI
"Aho Shrutgyanam"
ॐORA
Fig. 264-4 Aka
Mrgapluta3 चित्र २६४-४ आकामृगप्लुता रूपं ३
Fig. 265-4 Aka
Mrgapluta 4 चित्र २६५-४ आकाचारीमृगप्लुता सं ४
Fig. 265-4 Āka
Mrgapluta 5 चित्र २६६-४ आकाचारीमृगप्लुता रूपं ५
Fig. 267-5 Aka
Urdhvajānu 1 चित्र २६७.५ आका ऊर्ध्वजानु रूपं १
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ
શરીરના વજુ સુવર્ણ છે. તેણીએ સીના પોપટીયા રંગની કંચુકી અને લાલ રંગની ટીપકીયાવાળા વાદળી રંગના પાયામાં પરિધાન કરેલા છે. કમ્મર ઉપરના વસ્રના અને ઇંડાને રગ ચિત્ર ૨૬૩ જેવી જ છે, ચિત્ર ૧૭૦ થી ૨૭૨ : ૭ સૂચીચારી રુપ ૧ થી ૩.
કુચન કરેલા પગને ઉંચો લઇને અને તેની જાપને પસારીને ચિત્ર ર૦) ખાં પગનાં ઢીલુ અથવા સાથળ સુધી લઈ જઈ આગળના ભાગમાં સચૈાજી (ચિત્ર ૨૭૧) નીચે આવતા પગને ભૂમિપાત કરવામાં આવે ચિત્ર ૨૦૨) તે ‘સૂચીયારી કહેવાય છે,
ચિત્ર ૨૭૦ : આ ચિત્રમાંની નકીના જન્મનુ પગની પાનીના આગળના ભાગ જમીનને ડાટા તથા પાછળનો ભાગ જમીનથી એ શખતા છે, જ્યારે ડાબો પગ ઢીઓથી વાતો અને તેની પાની જમા ઢીચણુ તરફ રાખેલી છે. તેણુના જમદા હાથ જમણા પડખે સીધા લટકતા છે અને ડાબા હાથી વાળેસા ડાભેર પગ પકડે છે. શરીરના વણું સુવર્ણ છે. તેણીએ ઘેરા લીલા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે; તથા કાળા રંગની લીટીવાળા વાદળી રંગના પાયામાં પરિધાન કરેલા છે. કમ્મર ઉપરના વસના ઝડાનો રંગ ચિત્ર ૨૬૦ જેવા જ છે.
ચિત્ર ૨૧ : આ ચિત્રમાંન નકીને જમો! પગ નીચેથી વારો, અને ડાબા પગના ઢીંચનથી થોડા આતરે કુચે રાખેલા છે જ્યારે ડાબા પગ સીધા જમીનને અડાડે છે. તેના જમણા હાથ વાધેલા જમણા પગની આગળના ભાગમાં લટકતે છે; જ્યારે ડાબે હાથ ડાબા પડખે લટકતે છે, શરીરના ત્રણું સુવર્ણ છે. તેણીએ વાદળી રીંગની કચુકી અને ફીરમચ્છ રગની ડીઝાઈનવાળા પીળા રંગના પાયજામા પરિધાન કરેલા છે. કમ્મર ઉપરના અના ઇંડાનો રંગ ચિત્ર ૬૩ જેવા જ છે.
ચિત્ર ૨૭૬ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના અને પગ એકમોજાની નજીક રાખી જમીનને અડાડેલ: છૅ. તેણીના અને હાર ને પડો સાધા ઘટના છે. શરીરને વધુ સવળું છે. તેણીએ આછા કાળા રંગની કડી અને સફેદ રંગની ટીપકાયાની ડીઝાઈનવાળા ઘેરા કાળા રંગના પાચમાં પરિધાન કરેલા છે. કમ્મર ઉપરના વજ્રના છેડાને રગ ફીરમજી રગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી ર‘ગના છે.
ચિત્ર ૨૩ થી ૨૦૬ : ૮ નપુપાદિકાચારી રુપ ૧ થી ૪.
અર્જિત કરેલા પગને પાછળ લાવીને ચિત્ર ૨૭૦, તેની પાનીથીનને સ્પર ચિત્ર ૨૪), ત્યાર પછી તે ચિત્ત કરેાધને મિ ઉપર ચામતી (ચિત્ર ) ને બિત કરે હું મૂર્ક ચિત્ર ૨૭૬), તેમ ‘નપુરપર્ણકાવારી ? કહી છે.
ચિત્ર ૨૭૩ : આ ચિત્રમાંની નકીને જમશે! પગ વાળીને ડાબા પગની પાછળ થેાડા અંતરે રામેàા છે; અને તેણી એડી જમીનથી થેાડી ઉંચી રાખેલી છે. જ્યારે ડાબે પગ જમણા પગથી આગળના ભાગમાં, એડી ઘેાડી ઉંચી રાખીને રાખેલ છે. તેવુના જ હાથ આગળના ભાગમાં તથા ફામ થાય પાછળના ભાગમાં લટકતા છે. શરીરના ઈ સરહ્યું છે તેથીએ વાદળી બની ચુકી પીરસી છે; અને પાચમાં પીળા રંગ વચ્ચે લાલ રંગની ડીઝાઈનવાળા લીલા કાપડીયા ગના પરિપાન કરી છે. કાર ઉપરના વજ્રના અને ઉંડા ચિત્ર રર જ્યા જ રચના છે,
ચિત્ર ૨૭૪ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના જમા પગ સહેજ તીરછે. જમીનને અડીને રાખેલા છે. જ્યારે મા પગ કમરેથી વાળીને જમણા પગની જગા ઉપર રાખો, ઢીચરનાંઇક વાળને, પગની માનીને આગળના (અમળાના) ભાગ જમીન ઉપર ટેકવીને જમા પગથી સહેજ અારે શમા છે. તેણીના બંને હા“ અને પડખે લટકતા છે. શરીરના વધુ સુવર્ણ છે. તેણીએ લીલા પાપટીયા રંગની કંચુકી અને સી ચઢીએવાળી કીરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા પીળો ચનો પાયજામા પરિધાન રક્ષા છે. કમ્મર ઉપરના વસ્ત્રના બુને ઈંડા પણુ પાયજામાના જેવા જ રંગના છે,
ચિત્ર ૨૭૫ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને! જમણે) તથા ડાર્યો પગ ઢીંચગ્રંથી સહેજ વાઘેલા અને તેથી કૂદકે માવાની તૈયારી કરતી ચાય તેવી રીતે રાખેલા છે. તેના બંને હ્રામ બંને પગે ઘટતા
૧૪
"Aho Shrutgyanam"
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४
છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ વાદળી રંગની કંચુકી પહેરેલી છે; અને પાયજામા કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા ઘેરા લીલા રંગને, લાલ રંગની વચ્ચે ટપકીવાળે પરિધાન કરેલ છે. કમ્મર ઉપરના છેડાને રંગ ચિત્ર ૨૭ર જેવું જ છે.
ચિત્ર ૨૭૬ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણે પગ સહેજ ત્રાંસ, જમીનને અડાડેલો છે. જયારે ડાબો પગ ઢીંચણથી વાળે, ઉચે કરેલો છે. અને તેની એડી જમણુ પગના ઢીચણું અને પાનીની વચ્ચે અડાડેલી છે. તેણીને જમણે હાથ જમણું પડખે લટકતો છે. જ્યારે ડાબા હાથ વાળેલા ડાબા ઢીંચણની પાસે લટકતો છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ લીલા પિપટયા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે, અને પાયજામે કર મ રંગની ડીઝાઈનવાળા પીળા રંગને છે. કમર ઉપરના વસ્ત્રના બંને છેડાનો રંગ ચિત્ર ૨૭ર જેવું જ છે.
ચિત્ર ૨૭૭ થી ર૯ : ૯ દલાપાદાચારી ૫ ૧ થી ૩. કુચિત કરેલા પગને ઉંચે કરવો (ચિત્ર ૨૭૭), બને પડખે તેને ડેડલાવ (ચિત્ર ૨૭૮) અને એડી વડે પિતાની પડખે સૂફે (ચિત્ર ૨૭૯) તેને, લાપાદાચારી કહે છે,
ચિત્ર ૨૭૭ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણે પગ ઢીંચણેથી વાળે અને ઉચે કરેલ તથા તેની એડી ડાબા પગના ઢીંચણની સહેજ નીચે અડાડીને રાખેલી છે. જ્યારે ડાબે પગ જમીનને અડાડે છે. તેણીને જમણે હાથ જમણા ઢીંચણને અડીને લટકતા છે. જ્યારે ડા હાથ ડાબા પગની બાજુમાં લટકતો છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ વાદળી રંગની કારમજી રંગની ડીઝાઇનવાળી કંચુકી પહેરેલી છે, અને પાયજામે સફેદ રંગની ડીઝાઈનવાળ કાળા રંગને પરિધાન કરેલ છે. કમ્મર ઉપરના વચના છેડાને રંગ ચિત્ર ૨૭ર જેવો જ છે.
ચિત્ર ૨૭૮ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને પગ જમીનને અડાડીને, એકબીજાની નજીકમાં રાખેલા છે. તેણીના બંને હાથ બંને પડખે લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ લીલા પોપટીયા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે અને પાયજામે સફેદ રંગની ડિઝાઈનવાળા કાળા રંગને પરિધાન કરેલો છે. કમ્મર ઉપરના વસ્ત્રના બંને છેડાને રંગ ચિત્ર ૨૭૨ જે જ છે.
ચિત્ર ર૭ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણે પગ તળીયાના ભાગથી ઉંચા રાખે અને તેની એડીને ભાગ ડાબા પગના તળીયાના ઉપરના ભાગને અડાડેલ છે. જયારે ડાબો પગ જમીનને અડાડીને ત્રાસે રાખેલ છે. તેણીના બંને હાથ અને પડખે લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણુએ વાદળી રંગની ચુકી પહેરેલી છે; અને પાયજામે કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા સોનેરી રંગને પરિધાન કરે છે. કમ્મર ઉપરના વસ્ત્રના છેડાને રંગ પાયજામાના રંગ જેવો જ છે.
ચિત્ર ૨૮૦ થી ૨૮૩: ૧૦ દંડપાદાચારી ૨૫ ૧ થી ૪. નૂપુર કરેલા પગને (ચિત્ર ૨૮૦), બીજા પગની એડી પાસે રાખીને (ચિત્ર ૨૮૧); જો પિતાના શરીરના પ્રદેશ સન્મુખ વેગથી ઢીંચણને (ચિત્ર ર૮૨), આગળ પસારવામાં આવે (ચિત્ર ૨૮૩) તે, તેને દંડપાદાચારી કહી છે.
ચિત્ર ૨૮૦ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને પગ ઢીંચણેથી સહેજ વાળેલા અને જમીનને અડાડેલી છે, અને તેણું આગળ જવાની તૈયારી કરતી હોય તેવી રીતે અત્રે રજૂ કરેલી છે. તેણીને જમણે હાથ જમણા પગની પાછળના ભાગમાં અને ડાબે હાથ ડાબા પગની આગળ લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ લીલા પાપટીયા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે અને પાયજામે સફેદ રંગની ટીપકીવાળા કાળા રંગને પરિધાન કરે છે. કમ્મર ઉપરના વસ્ત્રને રંગ કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળો ગુલાબી છે.
ચિત્ર ૨૮૧ : અ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણો પગ ડાબા પગથી સહેજ ઉંચા રાખે છે અને જમણા પગની એડી ડાબા પગના તળીયાથી સહેજ અંતરે અદ્ધર રાખેલી છે. જ્યારે ડાબે પગ જમીનને અડાડીને સહેજ ત્રાંસો રાખે છે. તેણીના બંને હાથ બંને પડખે લટકતા છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે.
"Aho Shrutgyanam
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેણીએ વાદળી રંગની કંચુકી પહેરેલી છે; અને પાયજામે કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગને પરિધાન કરેલો છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા પીળા રંગનું છે.
ચિત્ર ર૮ર : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણે પગ ઢીંચણેથી સહેજ વાળે અને જમીનને અડાડેલો છે. જ્યારે ડાબે પગ ધંધા આગળથી છૂટો પાડી ઢીંચણ સુધી જમણા પગની જંઘાથી સહેજ ઉચે રાખેલ છે. તેનો જમણો હાથ જમણા પડખે લટકતો છે. જ્યારે ડાબે હાથે ડાબા પગની પાછળ રાખેલ છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ વાળી રંગની કંચુકી પહેરેલી છે અને પાયજામ સફેદ રંગની ટપકવાળા લાલ રંગને, વરચે મોટાં લીલા રંગનાં ટપકાંવાળો પરિધાન કરેલ છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા ઘેરા લીલા રંગનું છે.
ચિત્ર ૨૮૩ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને પગ જમીનને અડાડેલા છે. તેણીના બંને હાથ બંને પડખે લટતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ સધુરીયા લાલ રંગની કંચુકી પહેરેલી છે અને પાયજામે ઘેરા લીલા રંગની ડિઝાઈનવાળા લાલ રંગને વચ્ચે લાલ રંગની ટીપકીવાળા પરિધાન કરેલો છે, કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર સફેદ રંગની ડીઝાઈનવાળા લાલ રંગનું છે,
ચિત્ર ૨૮૪ થી ર૬ : ૧૧ વિઘભ્રાંતાચારી ૫ ૧ થી ૩ જેમાં વાંસા તરફ વાળેલા પગથી (ચિત્ર ૨૮૪) મસ્તકને રપર્શીને (ચિત્ર ૨૮૫), ચારે તરફ ભમાવીને પગને પસારવામાં આવે (ચિત્ર ૨૮૬) તેને “વિઘબ્રાંતાચારી કહે છે,
ચિત્ર ૨૮૪: આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણા પગ માથાના અડાને અડાડીને રાખે છે, જ્યારે ડાબો પગ જમીનને અડાડે છે. બંને હાથ અને પડખે લટકતા છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણુ એ પીરજા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે, અને કાળા રંગની ડીઝાઇનવાળા પીળા રંગને પાયજામે પરિધાન કરે છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર કીરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા પીળા રંગનું છે.
ચિત્ર ૧૮૫ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણે પગ જમીનને અડાડેલ છે. જયારે ડાબે પગ કમ્મરેથી વાળીને શરીરના પાછળના ભાગ તરફ વાળીને કપાળના ભાગ અડગળ રાખેલ છે. તેના બંને હાથ બંને પડખે લટકતા છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણુએ વાદળી રંગની કંચુકી પહેરેલી છે અને કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગનો પાયજામે પરિધાન કરે છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા પીળા રંગનું છે.
ચિત્ર ૨૮૬: આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને પગ જમીનને અડાડેલા છે. તેના બંને હાથ બંને પડખે લટકતા છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ લીલા પિપટીયા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે અને પાયજામે કારમજી રંગની ડીઝાઇનવાળા ગુલાબી રંગને પરિધાન કરે છે. કમ્મર ઉપરના વસ્ત્રો અને છેડા કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા પીળા રંગના છે.
ચિત્ર ર૮૭ થી ૨૮૯ : ૧૨ ભ્રમરીચારી ૫ ૧ થી ૩. અતિકાંત (સ્થાને રહેલા) કરેલા પગને ચિત્ર ૨૮, ત્રિક (કમરના ભાગ)ને તથા છાતીના ભાગને ફેરવે (ચિત્ર ૨૮૮) અને બીજા પગના તળીયાના ભ્રમણવડે કરીને શરીરને ભમાવવું (ચિત્ર ૨૮૯) તેને સારંગદેવે ભ્રમરીચારી કહી છે.
ચિત્ર ૨૮૭ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણો પગ ઢીંચણેથી વાળે અને તેની એડી ડાબા પગના ઢીંચણની સહેજ નીચે અડાડેલી છે. જયારે ડાબો પગ સીધે જમીનને અડાડે છે. તેણીને જમણા હાથ વાળેલા જમણ ઢીંચણને અડીને લટકતો છે. જયારે ડાબે હાથ ડાબા પડખે સીધે લટકતો છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ લીલા પોપટીયા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે અને પાયજામે સફેદ રંગની ડીઝાઈનવાળા લાલ રંગને, વરચે લીલા રંગના ટપકાંવાળો પરિધાન કરેલો છે. કમ્મર ઉપરના વસ્ત્રના છેડાને ૨૨ કીરમજી રંગની ડીઝાઇનવાળે પીળે છે.
"Aho Shrutgyanam
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિત્ર ૨૮૮: આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને પગ તીરછા રાખીને જમીનને અડાડેલા છે. તેણીએ કમ્મરેથી એકદમ આગળ પડતું શરીર વાળીને બંને હાથ શરીરના આગળના ભાગમાં લટકતા રાખીને, તેણી ગળગળ ફરવાની તૈયારી કરતી હોય તેવી રીતે ઊભી રહેલી છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ લીલા પિપટીચા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે અને પાચજા કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા પીળા રંગને છે. કમ્મર ઉપરના વચના છેડાને રંગ પણ પાયામાં જે જ છે.
ચિત્ર ૨૮૯ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને પગની આંગળાં જમીનને અડાડેલા અને એડીએથી ઉચા તથા બંને પગના ઢીંચણ વાળેલા છે. તેણીના બંને હાથ ખભેથી પહેલા કરી ઉંચા કરેલા છે, જે તે ચાકારે ફરતી હોય તે ભાવ રજૂ કરે છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ વાદળી રંગની કંચુકી પહેરેલી છે; અને પાયજામે કારમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા પીળા રંગના, વાદળી રંગની ટીપકીયેવાળે. પરિધાન કરે છે. કમ્મર ઉપરના વાને રંગ પણ પાયજામા જેવો જ છે.
ચિત્ર ૨૯૨ થી ૨૯૩ : ૧૩ ભુજંગત્રાસિતાચારી ૫ ૧ થી ૪ કુંચિત કરેલા પગને (ચિત્ર ૨૯૦), બીજા પગના સાથળના મૂળ ભાગના છેડા સુધી ઉચા કરીને (ચિત્ર ૨૯૧), બીજા પગની એડીને નિતંબની સન્મુખ લાવી પિતાની પાસે ઢીંચણ રાખવે (ચિત્ર ર૯૨) તથા ઉંચા કરેલા પગના તળીયા અને ઢીંચણને કમરના મુળ ભાગ સુધી લઈ જવાથી (ચિત્ર ૨૯૭) ભુજંગત્રાસિતાચારી થાય છે. આ ચારી સપની જેમ ત્રાસને સૂચવનારી છે.
ચિત્ર ૧૯૦ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણે પગ ઢીંચણથી વાળેલો અને જંઘા સુધી ઉચા લઈને પગના તળીયાને ભાગ ડાબા પગની જંઘા અને ઢીંચણની વચ્ચે અડાડીને રાખે છે, જ્યારે ડાબે પગ સીધો જમીનને અડાલે છે. તેણીને જમણે હાથ જમણા પગની આગળના ભાગમાં સીધો લટકતો છે; જયારે ડાબે હાથ ડાબા પડખે સીધા લટકે છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. તેમાં લીલા પોપટીયા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે અને પાયજામે કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા પીળા રંગનો પરિધાન કરે છે. કમ્મર ઉપરના વરના બને છેડાને રંગ પાયજામાં જે જ છે.
ચિત્ર ર૯ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણે પગ સીધે જમીનને અડાડે છે; જ્યારે ડાબેં પગ ઢીંચણેથી વાળીને જમણા પગની જંઘાની ઉપર મૂકેલે છે. તેણીને જમણે હાથે જમણા પડખે લટકે છે. જ્યારે ડાબે હાથ વાળેલા ડાબા પગના ઢીંચણની પાસે સીધે લટકતે રાખેલ છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ વાદળી રંગની કંચુકી પહેરેલી છે અને પાયજામો સફેદ રંગની ડિઝાઈનવાળા લાલ રંગને પરિધાન કરેલો છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા લીલા પિપટીયા રંગનું છે.
ચિત્ર ર૯૨ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણો પગ ઢીચણેથી વાળીને તેણીના ઉરપ્રદેશ સુધી ઉંચે રાખે છે, અને તેના તળીયાને ભાગ ડાબા પગની જંઘાને અડાડીને રાખેલ છે. જ્યારે ડાબો પગ સીધે રાખીને જમીનને અડાડેલ છે. તેણીને બંને હાથ બંને પડખે સીધા લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ લીલા પિપુટીચા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે; અને પાયજામો કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગને પરિધાન કરે છે. કમ્મર ઉપરના વિશ્વના બને છેડા કીરમજી રંગની ડીઝાઇનવાળા પીળા રંગના છે.
ચિત્ર ર૯ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણે પગ ઢીંચણથી વાળે અને તેના તળીયાને ભાગ ડાબા પગની જંધા અને ઢીંચણની મધ્યમાં ટેકવીને રાખે છે. જ્યારે ડાબો પગ ઢીંચણથી વાળીને, કાંઈક પાછળ લઈ જઈ પગનાં આંગળાં જમીનને અડાડીને, એડીને ભાગ ઉંચો રાખીને રાખે છે. તેણીને જમણે હાથ વાળેલા જમણા ઢીંચણની બાજુમાં સીધો લટકતે છેજયારે ડાબો હાથ જમણા પગના તળીયાને અડાડે છેશરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ લીલા પિપટીયા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે; અને પાયજામો કરમજી રંગની ડીઝાઇનવાળા ગુલાબી રંગને પરિધાન કરે છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા ઘેરા લીલા રમનું છે.
"Aho Shrutgyanam
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam
Fig. 268-6Aka. Alata 1 चित्र २६८-६ आका अलाता रूप १
Fig. 269-6 Åka Alata 2 चित्र २६९-६ आका/अलाता रुप २
iFg. 270-7 Āka Carī Sūci 1 चित्र २७०-७ आका/चारी सूची
रूपं प्रथमं १
Fig. 271-7 Āka Carī Sūci 2 चित्र २७१-७ आका/चारी सूची रुपं २
LVII
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
LVIII
"Aho Shrutgyanam
Fig. 272-7 Åka Ciri Sūcī 3 चित्र २७२-७ आका/चारी सूची रूप ३
Fig: 273-8
A. Nūpurapidika 1 चित्र २७३-८ आन पुरसादिका रूप १
Fig. 274-8 Aka
Vūpurapidika 2 चित्र २७४-८ आका/नूपुरपादिका रूप २
Fig. 275-8 Āka
Nūpura padika 3 चित्र २७५-८ आका नूपुरपादिका ३
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
याकाagal
"Aho Shrutgyanam
Fig. 276-8 Āka
Nupurapadika 4 चित्र २७६.८ आका/नूपुरपादिका रूप ४
277-9 Dolapida 1 चित्र २७७-९ आका/दोलापादा रूप १
278-9 Dolapida 2 चित्र २७८-९ आका दोलापादा रूप २
279.9 Dolapada 3 चित्र २७९-९ आका, दोलापादा रूप ३
LIX
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
Fig. 280-10 Dandapada 1 चित्र २८० १० दंडपादा रूपं १
Fig. 281 10 Dandapada 2 चित्र २८१-१० दंडपादा रूपं २
Fig. 282-10 Dandapada 3 चित्र २८२ १० दंडपादा रु ३
Scor
Fig. 283-10 Dandapada 4 चित्र २८३-१० दंडपादा रूपं ४
LX
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિત્ર ર૯૪ થી ર૯૬ : ૧૪ આક્ષિણાચારી ૫ ૧ થી ૩. કચિત કરેલા એક પગને ત્રણ તાલના અંતરે ઉંચે કર (ચિત્ર ૨૯૪), પછી બીજા પડખે અંધાને સ્વરિતકાકાર કરીને (ચિત્ર ૨૫); એડીથી ભૂમિપાત કર (ચિત્ર ૨૯૬) તેને “અક્ષિતાચારી' જાણવી.
ચિત્ર ૨૯૪ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમા પગ સીધે જમીનને અડાડે છે. જ્યારે ડાબે પગ ઢીંચથી વાળીને જમીનથી અદ્ધર લટક રાખે છે. તેને જમણે હાથ જમણા પડખે સીધે લટકતે છે, જ્યારે ડાબે હાથ ડાબા ઢીંચણને અડાડીને લટકતો રાખેલ છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ લીલા પાટીયા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે અને પાયજામે લાલ રંગની ટીપકીવાળા, પીળા રંગની ડીઝાઈનવાળા વાદળી રંગનો પરિધાન કરેલા છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર કીરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા પીળા રંગનું છે.
ચિત્ર ર૩ : ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણે પગ ઢીંચણેથી વાળીને પગના ઢીંચણની ઉપરથી લઈ જઈ, ડાબા પગની પાછળ, પગના આંગળાં જમીનને અડાડી, એડીને ભાગ ઉચે રાખીને રાખે છે. જયારે ડાબા પગ સહેજ ત્રાંસે રાખી જમીનને અડાડેલો છે. તેણુના બંને હાથ અને પડખે લટકા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ વાદળી રંગની કંચુકી પહેરેલી છે; અને પાયજામો કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા પીળા રંગને પરિધાન કરે છે. કમ્મર ઉપરના વસ્ત્રનો રંગ કીરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળો પીળે છે.
ચિત્ર ર૯૬ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણો પગ સીધે જમીનને અડાડેલો છે. જ્યારે ડાબો પગ ઢીંચણેથી વાળીને, એડીના ભાગ ઉચે રાખી, પગનાં આંગળાં જમીનને અડાડેલા છે. તેણીના બંને હાથ અને પડખે લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ વાદળી રંગની કંચુકી પહેરેલી છે અને પાયજામ કીરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા પીળા રંગને પરિધાન કરેલા છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર પાયજામા જેવા જ રંગનું છે.
ચિત્ર ૨૯૭ થી ૩૦૦ : ૧૫ આવિદ્ધાચારી ૫ ૧ થી ૪. છૂટી જાને સ્વસ્તિકાકાર કરીને (ચિત્ર ર૯૭) કુંચિત કરેલા પગને પસાર ચિત્ર ૨૯૮) અને પિતાની પડખે રહેલા બીજા વાંકા પગની એડીથી (ચિત્ર ર૯૯) બીજા પગની એડીના પ્રદેશમાં મૂકવામાં આવે (ચિત્ર ૩૦૦) તેને “આવિદ્ધાચારી’ કહી છે.
ચિત્ર ૨૭ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણે પગ ઢીંચણથી વાળીને ડાબા પગની પાછળ લઈ જઈ, જમીનથી સહેજ અદ્ધર રાખેલો છે. જ્યારે ડાબે પગ સહેજ ત્રાંસો રાખી જમીનને અડાડેલો છે. બંને હાથ અને પડખે લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ લીલા પોપટીયા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે અને પાયજામો કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા કેસરી રંગને પરિધાન કરે છે. કેમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર કીરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા કેસરી રંગનું છે.
ચિત્ર ૨૯૮ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણે પગ સહેજ ત્રાંસો રાખી જમીનને અડાડેલા છે. જયારે ડાબા પગ ઢીંચણથી વાળીને જમીનથી કાંઈક ઉંચે રાખેલ છે. તેણીને જમણે હાથ જમણા પડખે લટકતા છે. જ્યારે ડાબે હાથ ડાબા પગના ઢીંચણને અડીને લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ ઘેરા લીલા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે અને પાયજામે સફેદ રંગની ડીઝાઇનવાળા વાદળી રંગને પરિધાન કરેલો છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર કીરમજી રંગની ડીઝાઇનવાળા પીળા રંગનું છે.
ચિત્ર ર૯ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણો પગ ઢીંચણેથી વાળીને જમીનથી અદ્ધર રાખી, તેની એડી ડાબા પગના ઢીંચણની નીચેના ભાગમાં થોડા અંતરે રાખેલી છે. જ્યારે ડાબે પગ સહેજ ત્રાંસે રાખી જમીનને અડાડે છે. તેને જમણે હાથ જમણ ઢીંચણને અડાડીને સહેજ ઉપરના ભાગમાં લટકો છે. જ્યારે ડાબે હાથ ડાબા પડખે સીધે લટકતો રાખેલ છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ વાદળી રંગની કંચુકી પહેરેલી છે અને પાયજામે સફેદ રંગની ડીઝાઈનવાળા ઘેરા લીલા રંગને પરિધાન કરે છે. કમ્મર ઉપરના વજને રંગ ચિત્ર ૨૯૮ જે જ છે.
૧૫
"Aho Shrutgyanam
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
ચિત્ર ૩૦૦ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને. જમણેા પગ સહેજ ત્રાંસા રાખીને જમીનને અડાડેલ છે. જ્યારે ડાળા પગ ઢીંચીથી જાળીને જમણા પગના ઢીંચણુને અડાડીને સહેજ પાછળના ભાગમાં જમીનથી અદ્ધર રાખીને લટકતા રાખે છે. તેના બંને હાથ ને પડખે લટકતા છે. શરીરને વઈ સવ” છે. તેણીએ વાદળી રગની કઉંચુકી પહેરેલી છે અને પાવળમાં કીરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગના પરિયાન કર્મો છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર કાળા રરંગની ડીઝાઇનવાળા ગુલાબી રંગનું છે.
ચિત્ર ૩૦૧ થી ૩૦૭ : ૧૬ વૃત્તાચારી રુપ ૧ થી ૭.
આદ્ધિ પગને ખૉજા પગના ઉરુ પ્રદેશમાં સ્થિત એડીવાળા કરીને (ચિત્ર ૩૦૧), કૂદકા મારવા ચિત્ર ર) અને ચડ્ડી ખડાવીને ચિત્ર ક) જ્યારે નીચે મુકવામાં આવે ચિત્ર ૪) તથા બીજા પગને ઉંચા કરીને (ચિત્ર ૨૦૫). તે જ પ્રમાણે સમગ્ર રીતે કરવામાં આવે (ચિત્ર ૦૬-૩૦૭) તેને વૃત્તાચારી’કહેવામાં આવે છે.
ઉર્દૂ
ચિત્ર ૩૦૧ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના જમણા પગ ઢીંચઊંધી પાળીને તેની એડી ડાબા પગના સાળને અડાડીને રાખેલ છે. જ્યારે ડાબા પગ સહેજ ત્રાંસા રાખી જમીનને અડાય છે. તેને જય દાસ વાલા જમણુા ઢીંચણુને અડાડીને લટકતા રાખેલ છે. જ્યારે ડાબા હાથ ડાબા પડખે લટકતા રાખેલા છે. મારીરનો વર્ષો સુવણું છે. નેણુંએ બાદળી રંગની કાકી પડેલી છે અને પાયજામા કાળા રંગની ડીઝાઇનવાળા ધૈરા લીલા રંગના પરિધાન કરેલા છે. કમ્મર ઉપરનું વજ્ર ડીમજી રાની ડીઝાઈનવળા બી રંગનું છે.
ચિત્ર ૩૦૨ : આ ચિત્રમાંની નોંકીના અને પગ ઢીંચોથી વાલા અને જમીનથી અદ્ધર રાખેલા છે, જે દર્શાવે છે કે તેથી કૂદકા મારીને જર્મીન તરફ આવતી દાય, તેમ સ્પષ્ટ જાઈ આવે છે. તેÇના જમણા હાથ જમણા પડખે લટકતા છે, જ્યારે ડાખે! હાથ વાળેલા જમણુા પગના ઢીંચણને અડાડીને લટકતા રાખેસે છે. શરીરને વણુ સુવર્ણ છે. તેણીએ લીલા પાપટીયા રગની કંચુકી પહેરેલી છે અને પાયજામા કીરમજી રબની ડીઝાઇનવાળા પીળા રંગને વિધાન કરેલા છે. કમ્મર ઉપરનું વજ્ર કારમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગન, ભીલા રંગની ટીલડીયાવાળુ છે.
ચિત્ર ૩૩ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના જમા પગ સીધા અને આંગળાં જમીનને અડીને એડીથી અર રાખેલા છે. જ્યારે ડાબે, પગ મા જમીનથી અદ્ધર રાખીને તેના આંગળાં જમણા પગની એડીને અડાડીને રાખેલાં છે. તેણીના બંને હાથ ખમેથી લાંબા પહેાળા કરીને ગાળ ચક્રાકારે ફરતી હૈાય તેમ રાખેલા છે. ને હાના પં ઉંચા રાખેલા છે. શરીરના પણું સુખ છે. તેડ્ડીએ વાદળી રંગની કરકી પીરસી છે અને પાયામા લીલા રંગની ડીઝાઈનવાળા પીળા રંગના, લાલ રંગની ટીપીયાવાળા વિધાન કરેલા છે. કમ્મર ઉપરનું વજ્ર કાળા રંગની ડીઝાઇનવાળા ઘેરા લીલા રગનું છે.
ચિત્ર ૩૪ : આ ચિત્રમાંની નદીના બને પગ જમીનથી અદ્ધર એવી રીતે રાખેલા છે કે તે ઉંચેથી નીચે જમીન તરફ પડતી ય તેનેા ભાવ દર્શાવે છે. તેણીના બંને હાથ બંને પડખે લટકતા છે. શરીરના વર્ષોં સૂવર્યું છે. તેપ્એ કીરમજી રંગની ડીઝાઈનરાળી ગુલાબી રંગની ખેંચુકી પહેરતી છે અને પાચમા કાળા રંગની ડીઝાઇનવાળા ઘેરા લીલા રગના પરિધાન કરેલા છે. કમ્મર ઉપરનું લગ્ન સફેદ રગની ડીઝાઈનવાળા લાલ સીધુરીયા રગનું છે.
ચિત્ર ૩૦૫ : આ ચિત્રમાંની નકીના જમણું! પગ ઢીંચણેથી વાધેલા અને ડાબા પગથી થ્રેડા 'તર ભાગળ રામનો છે. જ્યારે ડાબા પગઢીય વાળેલા અને જમા પગની પાછળ રાખતાં છે. અને પગ એવી રીતે રાખ્યા છે કે તેવી કા મારવાની તૈયારી કરતી ચાય તેવા ભાવ સ્પષ્ટ જણાય છે. તેણીના બને હમ ને પડખે લટકતા છે. શરીરને વધુ સૂત્ર છે. તેવીએ દીક્ષા પાપટી રગની કંચુકી પહેરેલી છે અને પાયજામા સફેદ રંગની ડીઝાઈનવાળા વાદળી રંગને પરિધાન કરેલા છે. કમ્મર ઉપરના વસ્ત્રના રંગ ચિત્ર ટ૪ એને જ છૅ,
"Aho Shrutgyanam"
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
પક
ચિત્ર ૩૦૬ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને પગ જમીનને અડાડેલા અને એકબીજાની નજીકમાં જ સરખા રાખેલા છે. તેણીએ બંને હાથ પહોળા કરી, કોણી તથા કાંડાએથી વાળી; પંજા ઉંચા રાખી બંને પડખે રાખેલા છે, જે તેણી ગળાકારે ફરતી હેાય તે ભાવ દર્શાવે છે. શરીરનો વર્ણ ગુલાખી છે. તેણુએ લીલા પોપટીયા રંગની કંચુકી અને પાયજામે કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા પીળા રંગના પરિધાન કરેલા છે. કમ્મર ઉપરના વરાને રંગ પાયજામા જેવો જ છે,
ચિત્ર ૩૦૭ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને પગ જમીનથી ઉંચા રાખેલા છે. તે એ ભાવ દર્શાવે છે કે તેણે બાજુમાં ખસવાની તૈયારી કરતી હેય. તેણીના બંને હાથ અને પડખે લટકતા છે. શરીરને વણે સુવર્ણ છે. તેણીએ વાદળી રંગની કંચુકી પહેરેલી છે અને પાયજામે લાલ રંગની ડીઝાઈનવાળા પીળા રંગને પરિધાન કરે છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગનું છે.
ચિત્ર ૩૦૮ થી ૩૧૦ : ૧ રથચક્રાચારી એપ ૧ થી ૩. ચતુરન્સને આશ્રય કરીને રહેલા બંને પગને (ચિત્ર ૩૦૮) આગળ (ચિત્ર ૩૦૯) તથા પાછળ ખસેડવા (ચિત્ર ૩૧૦), તેને રથચક્રાચારી કહે છે.
ચિત્ર ૩૦૮ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને પગ જમીનથી સહેજ ઉંચા અને તળીયાના આગળના ભાગને જમીન તરફ શખેલા છે, જે આગળ જવાને ભાવ દર્શાવે છે. તેણીના બંને હાથ અને પડખે લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ વાદળી રંગની કંચુકી પહેરેલી છે અને પાયજામ કીરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગને પરિધાન કરેલો છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા ઘેરા લીલા રંગનું છે.
ચિત્ર ૩૦ : આ ચિત્રમાંની નકીના બંને પગનાં ઓગળી જમીનને અડાડીને એકબીજાની પાછળ રાખેલાં છે, જે પાછળ ખસવાને ભાવ દર્શાવે છે. તેણીના બંને હાથ અને પડખે લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ લીલા પોપટીયા રંગની કંચુકી અને પાયજામ કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા ઘેરા લીલા રંગને પરિધાન કરેલા છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગનું છે;
ચિત્ર ૩૦ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીનો જમણે પગ સહેજ ત્રાંસે રાખી જમીનને અડાડે છે. જ્યારે ડાબે પગ ઢીંચણથી વાળી જમણા પગના ઢીંચણને અડાડી, તળીયાના આગળના ભાગે જમીનને અડાડે છે. બંને હાથ અને પડખે લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ કાળા રંગની ટીપકીવાળી લીલા પોપટી રંગની કંઠી પહેરેલી છે, અને પાયજામે કરમજી રંગની ટીપકીવાળા ગુલાબી રંગને પરિધાન કરેલ છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર લાલ રંગની ડીઝાઈનવાળા પીળા રંગનું છે.
દેશચારીઓને વિષે પ્રથમ બતાવેલી “રથચક્રાચારી ”માં ચતુરસ સ્થાનનો આશ્રય કરીને સંલગ્ન એવા બે પગે કહેલા છે. હવે અહીં ચતુરન્સ શબ્દથી ફુટનેટમાં બતાવેલું દેશી સ્થાનક સમજવું, પરંતુ વૈષ્ણવ સ્થાનકમાં કહેલા અંગ સંનિવેશ વિશેષ ન લેવો. કારણ કે પ્રસિદ્ધ અને અપ્રસિદ્ધ જયાં વિષય હોય ત્યાં પ્રસિદ્ધ વસ્તુ જ લેવાય છે. અહીં દેશીચારીનો વિષય હોવાથી દેશી સ્થાન લેવા એ વાત
થાય છે. બને પગને ભૂમિ સાથે સંલગ્ન રાખીને ચાલવું યા રાખવું તે લોકમાં નિસરણ કહેવાય છે. “ પરાવૃત્તતલા” વગેરેનાં લક્ષણે તો ગ્રંથથી સમજી શકાય તેવાં છે. તે તે સ્થાને ( ફુટનટમાં) કહેલાં સ્થાનેનું લક્ષણ તે લક્ષણથી જાણી લેવું.
રથચકા” વગેરે પાંત્રીશે ચારીઓનું ભૌમીપણું પ્રાયઃ ભૂતલની સાથે સંબંધ રાખતા બંને પગને લઈને જાણવું.-સં. ૨૦ ભા૦ ૨. અ૦ ૭, પાનું ૭૬૪
૧. ચતુર–ખંઘાવત સ્થાનથી ઊભા રહી બંને પગ અઢાર આંગળ દૂર રાખવામાં આવે તેને “ચતુરસ” સ્થ ન કહેવામાં આવે છે.
"Aho Shrutgyanam
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિત્ર ૩૧-૩૧૨ : ૨ પરાવૃત્તતલાચારી ૫ ૧-૨. પછી ઉંચા કરેલા પગના તળીયાને તે ચિત્ર ૩૧૧ ) આગળના ભાગમાં લંબાવ (ચિત્ર ૩૧૨ ), તેને સારંગદે “પરાવૃતલાચારી' કહી છે.
ચિત્ર ૩૧૧ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણા પગ ઉંચે કરી, ઢીંચણેથી વાળી, તળીયાના ભાગને જમણી બાજુના નિતંબને અડાડીને રાખે છે. જયારે ડાબે પગ સહેજ ત્રાંસે રાખી જમીનને અડાલો છે. તેણીને જમણે હાથ વાળેલા જમણા ઢીંચણને અડાડીને લટકતે રાખેલ છે. જયારે ડાબે હાથ જમણા પગના તળીયા પાસે લટકતો રાખે છે, શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ વાદળી રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. પાયજામે કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા ઘેરા લીલા રંગને, લાલ રંગની ટીપકીયાવાળા પરિધાન કરેલ છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર લાલ રંગની ડીઝાઈનવાળા પીળા રંગનું છે.
ચિત્ર ૩૧૨ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને પગ જમીનને અડાડીને એકબીજાની આગળ સહેજ ત્રાંસા રાખેલ છે. તેના બંને હાથ બંને પડખે લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ કારમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. પાયજામ કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા ઘેરા લીલા રંગ, વચમાં લાલ રંગની ટીપકીયેવાળા પરિધાન કરેલો છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર, કાળા રંગની ડીઝાઇનવાળ ઘેરા લીલા રંગનું છે.
ચિત્ર ૩૩-૩૧૪ : ૩ નપુરવિદ્ધાચારી રુ૫ ૧-૨. સ્વસ્તિક ૨ (સ્થાને રહીને (ચિત્ર ૩૧૩), બંને પગની એડી તથા પંજાને રેચિત કરવામાં આવેલા છે અને પગે જેમાં ચિત્ર ૩૧૪), તેને “તૂપુરવિદ્ધાચારી કહે છે,
ચિત્ર ૩૧૩ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીનો જમણે પગ ઢીંચણથી વાળી ડાબા પગના ઢીંચણ ઉપરથી પસાર કરીને ડાબા પગની પાછળ રાખી જમીનને અડાડેલો છે. જ્યારે ડાબે પગ ઝા રાખી તેને ઢીંચણ જમણા પગના ઢીંચણના પાછળના ભાગને અડાડી જમીનને અડાડે છે. તેણીના બંને હાથ બંને પડખે સીધા લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણુએ લીલા પોપટીયા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. પાયજામાને ઢીંચણ સુધીને ભાગ કરમજી રંગની ઝીણી જાળીવાળી ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગને, વચમાં લીલા રંગને છે. જ્યારે ઢીંચણની નીચે પાયજમાનો ભાગ કાળા રંગની ડીઝાઇનવાળા ઘેરા લીલા રંગને છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર લાલ રંગની ડીઝાઈનવાળા પીળા રંગનું છે. - ચિત્ર ૩૧૪ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણો પગ સહેજ ત્રાંસે રાખી જમીનને અડાડે છે. જ્યારે ડાબે પગ ઉચે કરી, તેની એડીને ભાગ જમણા પગના પંજાની ઉપરના ભાગમાં અડાડેલ છે. તેણીના બંને હાથ બંને પડખે લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ લીલા પિપટીયા રંગની ચુકી પહેરેલી છે; અને પાયજામો તથા કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર કરમજી રંગની ઝીણી ચેકડીની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગના છે.
ચિત્ર ૩૧૫ થી ૩૧૭: ૪ તિર્યમુખાચારી ૫ ૧ થી ૩ વધમાન સ્થાને રહેલા પગને (ચિત્ર ૨૧૫) જયારે ડાબી (ચિત્ર ૩૧૬) અથવા જમણી બાજુ શીઘતાથી સરકારે (ચિત્ર ૩૧૭) ત્યારે તે ક્રિયાને “તિર્યમુખાચારી” કહે છે;
ચિત્ર ૩ય : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને પગ ઢીંચણેથી વાળેલા, ત્રાંસા, અને બંને પગની એડી એકબીજાની સામે રહે તેવી રીતે રાખેલા છે. તેના બંને હાથ અને પડખે લટકતા છે. શરીરને વર્ણ
૨. સ્વસ્તિકલ્મ (થાન) – જમણો પગ ડાબી તરફ અને ડાબે પગ જમણી તરફ લઈ જઈ બંને પગને સહેજ વાંકા અને સાથે સાથે અડાડેલા રાખવા તેને “અસ્તિકસ્થાન” કહેવામાં આવે છે.
૩. બંને પગની પાની એકબીજાને અડાલી અને જમણા પગને ૫ ડાબી બાજુ રહે તેવી રીતે રાખવો તેને વધમાન રસ્થાન' કહેવામાં આવે છે.
"Aho Shrutgyanam
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
Fig. 284-11
Viddhyudbhranta 1 चित्र २८४-११ विद्युद्भ्रांता रूपं १
WHERE
Fig. 285-11
Viddhyudbhrānta 2 चित्र २८५ ११ विद्युदुद्भ्रांता रूपं २
श्र
Fig. 286-11
Viddhyudbhrānta 3 चित्र २८६-११ विद्युदुद्भ्रांता रूपं ३
मत्रावारान
मराहराया
Fig. 287-12 Bhramari चित्र २८७ १२ भ्रमरी रूपं १
LXI
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
LXII
माज
सियाबियामा
"Aho Shrutgyanam
Fig. 288-12 Rhramrai 2 चित्र २८८-१२ आका चारी भ्रमरी रुपं २
Fig. 289-12 Bhramari चित्र २८९-१२ आ,भ्रमरी रूपं ३
3
Fig. 290-13
Bhujangatrāsita 1 चित्र २९०-१३ आ भुजंगत्रासिता रूपं १
Fig. 291-13
Bhujangatrasita 2 चित्र २९१-१३ भुजंगत्रासिता रूपं २
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
DAAN
Fig. 292-13.
Bhujangatrasita 2 चित्र २९२-१३ आ/भुजंगत्रासिता २
Fig. 293-13
Bhujangatrasita 3 चित्र २९३-१३ आ/भुजंगत्रासिता रूपं३
Fig. 294-14 Ākśipta 1 चित्र २९४-१४ आका आक्षिप्ता रूपं १
Fig. 295.14 Āksipta चित्र २९५-१४ आक्षिप्ता रूपं २
2
LXIII
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
Read
Fig. 296-14 Aksipta चित्र २९६ १४ आक्षिप्ता रूपं ३
3
२२U
Fig. 297-15 Avirddha चित्र २९७-१५ आविद्धा रूपं १
1
शायाचि
16800
Fig. 298-15 A viddha चित्र २९८ १५ भविद्वा रूपं २
2
विज्ञा
१२६।
Fig. 299-15 Aviddhā चित्र २९९१५ आविद्वा रूपं ३
3
LXIV
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવણ છે. તેણીએ લીલા પિોપટીયા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. પાયજામાં કાળા રંગની ડીઝાઇનવાળા કેસરી રંગને, વચમાં લાલ રંગની ટીપકીયાવાળા પરિધાન કરેલા છેકમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર કીરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગનું છે.
ચિત્ર ૩૧૬ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણો પગ સહેજ ત્રાસે રાખી ડાબા પગની આગળ રાખી જમીનને અડાડે છે. જ્યારે ડાબે પગ ઢીંચણેથી વાળી જમણા પગની પાછળના ભાગમાં રાખી જમીનથી ઉચે રાખે છે. તેણીના બંને હાથ અને પડખે સીધા લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ લીલા પિપટીયા રંગની કંચુકી અને પાયજામે કાળા રંગની ડીઝાઇનવાળા ઘેરા લીલા રંગને પરિધાન કરેલ છે. કમર ઉપરનું વસ્ત્ર કીરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગનું છે.
ચિત્ર ૩૧૭ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને પગ ઢીંચણેથી વાળીને, બંને પગનાં આંગળાં જમીનને અડાડી, બંને પગની એડી એકબીજાની સામે રાખેલી છે. તેના બંને હાથ અને પડખે સીધા લટક્તા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ વાદળી રંગની કંચુકી અને પાયજામે સફેદ રંગની ટપકવાળા લીલા પિપટીયા રંગને, વચમાં લાલ રંગની ટીપકીયાવાળો પરિધાન કરેલા છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર કીરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળી ગુલાબી રંગનું છે.
ચિત્ર ૩૧૮ : ૫ મરાલાચારી ૨૫ ૧. સંઘાવતY સ્થિતિમાં રહેલા પગની એડી તથા પંજાને રેચિત કરી આગળ લંબાવવાની ક્રિયાને “મરાલાચારી કહે છે ચિત્ર ૩૧૮).
આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને પગના પંજાને આગળનો ભાગ એકબીજાની પાછળ રાખે અને જમીનને અડાડે છે, જ્યારે બંને પગની એડી જમીનથી અદ્ધર રાખવામાં આવેલી છે. તેના જમણે હાય પાછળના ભાગમાં અને ડાબે હાથ આગળના ભાગમાં લટકતો રાખેલ છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ લાલ સીધુરીયા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. પાયજામે લીલા પિપટીયા રંગને પરિધાન કરેલો છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગનું છે.
ચિત્ર ૩૧૯ : ૬ કહિતાચારી રુપ ૧. સંહત સ્થાનકે રહીને, પગના બાજુના ભાગ (પડખાંઓથી જમીન સાથે બે પગથી ઘસવાની ક્રિયાને “કરિહસ્તાચારી” કહે છે ચિત્ર ૩૧૯).
આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણે પગ જમીનથી સહેજ અદ્ધર રાખે છે, અને તે જમીનને ઘસતી હોય એ ભાવ દર્શાવે છે, જયારે ડાબો પગ જમીન ઉપર ખેલે છેતેણીના બંને હાથ અને પડખે લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ કાળા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. પાયજામે કાળા રંગની ડિઝાઈનવાળા ઘેરા લીલા રંગને પરિધાન કરેલ છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર કિરમજી રંગની ડીઝાઇનવાળા ગુલાબી રંગનું છે.
ચિત્ર ૩ર૦ : ૭ કુલીરિકચારી ૫ ૧. બંધાવસ્થ રહેલા પગેને ત્રાંસા સરકાવવાની ક્રિયાને “કુલીરિકચારી કહે છે (ચિત્ર ૩ર૦),
આ ચિત્રમાંની નર્તકીને બંને પગ ઢીંચણેથી વાળેલા, ડા દૂર રાખી, બંને પગની એડી એકબીજાની સામે આવે એવી રીતે રાખેલ છે. પરંતુ ડાબા પગની એડી જમીનથી સહેજ ઉંચી રાખેલી છે, જે પગ ખસેડવાને ભાવ દર્શાવે છે. તેણુના બંને હાથ બંને પડખે લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ વાદળી રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. પાયજામો કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા ઘેરા લીલા રંગનો પરિધાન કરેલો છે. કમ્મર ઉપરનું વક્ત કીરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગનું છે.
૪. “વધમાન' સ્થાનમાં જ રહીને બંને પગને છ આગળ કે બાર આગળના અંતરે (ટાં) રાખવાં તેને “નઘાવત સ્થાન” કહેવામાં આવે છે.
૫. શરીરને સ્વાભાવિક સીધું રાખીને તથા બંને પગ પાસે રાખીને અર્થાત્ બને અંગુઠા અને બંને પૂરી સામસામાં અડાડીને રાખવામાં આવે તેને “સંતસ્થાન' કહેવામાં આવે છે.
"Aho Shrutgyanam
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર
ચિત્ર ૩૨૧ થી ૩ર૩: ૮ વિશ્લિષ્ટાચારી ૫ ૧ થી ૩ પાણિવિદ્ધ રિથતિમાં રહેલા બંને પગને (ચિત્ર ૩૨૧) જે જુદા પાડીને પાસે લાવવામાં આવે (ચિત્ર ૩૨૨) અથવા ખસેડી લેવામાં આવે તે (ચિત્ર ૩૨૩), તે ક્રિયાને જાણકારે “વિક્લિષ્ટાચારી કહે છે.
ચિત્ર ૩ર૩ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણો પગ ઢીચણેથી વાળીને ડાબા પગની પાછળ રાખેલો છે, અને તેની એડી જમીનથી ઊંચી રાખેલી છે. જયારે ડાબો પગ ત્રસે રાખી જમણા પગની આગળ લઈ જઈ જમીનને અડાડેલો છે. તેણીના બન્ને હાથ બંને પડખે લટક્તા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા લીલા પાટીયા રંગની ચુકી પહેરેલી છે. પાયામાં સફેદ રંગની ટીપકીની ડીઝાઈનવાળા વાદળી રંગને પરિધાન કરેલ છે. કમ્મર ઉપરનું વસ કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગનું છે.
- ચિત્ર કરર : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણે પગ સહેજ ત્રાંસે રાખી જમીનને અડાડે છે; જયારે ડાબા પગ ઢીંચણેથી વાળેલ, જમીનથી ઊંચે રાખેલો છે, જે પગને ખસેડી લેવાને ભાવ દર્શાવે છે. તેણીના બંને હાથ અને પડખે લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ વાદળી રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. પાયજામો કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા પીળા રંગને પરિધાન કરે છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગનું છે.
ચિત્ર કુર૩ : આ ચિત્રમાંની નકાને જમણે પગ ઢીંચણથી વાળી ડાબા પગની ઉપર લઈ જઈ, પાછળ રાખી, આંગળાં જમીનને અડાડી, એડી ઉંચી રાખી રાખેલે છે. જ્યારે ડાબે પગ ત્રાંસે રાખી જમીનને અડાડેલ છે. તેણીના બંને હાથ બંને પડખે લટકતા છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. તેમાં લીલા પાટીયા ૨ગની કંચુકી પહેરેલી છે. પાયજામા કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા પીળા રંગને પરિધાન કરે છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર લાલ રંગની ડીઝાઈનવાળા કેસરી રંગનું છે.
ચિત્ર ૩ર૪-૩૨૫ : ૯ કાતરાચારી રુપ ૧-૨. બંધાવસ્થ રહેલા પગને (ચિત્ર ૩૨૪) પાછા સરકાવવાની ક્રિયાને “કાતાચારી કહે છે (ચિત્ર ૩૨૫).
ચિત્ર ૩૨૪ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને પગ ઢીંચણથી વાળેલા, અને પગની એડી એકબીજાની સામે જરા અંતરે રાખી રાખેલા છે. તેણુના બંને હાથ બને પડખે લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ વાદળી રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. પાયજામ કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા પીળા રંગને, વચ્ચે લાલ રંગની ટીપકીવાળા પરિધાન કરે છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા પીળા રંગનું છે.
ચિત્ર ૩રપ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણા પગ ઢીંચણેથી ત્રાંસે વાળે છે. જ્યારે ડાબા પગનો હીંચણ થોડે વાળેલો છે. બંને પગ એવી રીતે રાખેલા છે કે તે પાછળ ખસતી હોય તે ભાવ દર્શાવે છે. તેણીના બંને હાથ અને પડખે લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ લીલા પિપટીયા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. પાયજામો વાદળી રંગને, વચમાં પીળા રંગની ટીપકી, તેની વરચે કાળા રંગની ઝી ટીપકી, તથા તેની વચમાં લાલ રંગની ટીપકાવાળી ડિઝાઈનનો પરિધાન કરે છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગનું છે.
ચિત્ર કર૬ : ૧૦ પાણિચિતાવારી ૨૫ ૧, પણિ પાશ્વગત૭ સ્થાને ઊભા રહીને, જે એડીને રેચિંતા કરવામાં આવે છે, તે ક્રિયાને જણકારે પાણિરિચિતાચારી કહે છે (ચિત્ર ૩૨૬).
૧. એક પગની પાનીને બીજા પગના અંગૂઠા વડે સ્પર્શ કરી મા રહેવામાં આવે તેને “પાર્ષિણવિદ્ધસ્થાન” કહેવામાં આવે છે.
૭. ડાબો પગ સરખે મૂકી જમણે પગ ડાબા પગ તરફ પાની રહે તેમ આડો રાખે તેને પાકિશુપાશ્વગત” સ્થાન કહેવામાં આવે છે.
"Aho Shrutgyanam
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૩ આ ચિત્રમાંની નર્તકીના જમણા પગની પાની ડાબા પગ તરફ રહે તેવી રીતે રાખેલી છે, જ્યારે ડા પગ સહેજ ત્રાંસે રાખી જમીનને અડાડેલા છે. તેણીના બંને હાથ અને પડખે લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ વાદળી રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. પાયજામે તથા કમર ઉપરનું વસ્ત્ર કીરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગના છે.
ચિત્ર ૩૨૭-૩૨૮ : ૧૧ ઊરતાડિતાચારી ૦૫ -૨, એક–પાદ સ્થાને ઊભા રહીને (ચિત્ર ૩૨૭) જમીન ઉપર રહેલા પગથી ઉરૂને તાડન કરવાની ક્રિયાને (ચિત્ર ૩૨૮) “ફરતાડિતાચારી કહે છે.
શિવ ૩ર૭ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણે પગ ઢીંચણેથી વાળે, અને તેની એડી ડાબા પગની જાંઘને અડાડીને રાખે છે, જ્યારે ડાબા પગ સીધે રાખીને જમીનને અડાડેલ છે. તેણીને જમણે હાથ વાળેલા જમણા પગની પાછળના ભાગમાં સીધે લટકતો છે; જ્યારે ડાબે હાથ ડાબા પડખે સીધો લટકતો છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ ઘેરા લીલા રંગની કંચુકી અને વાદળી રંગને પાયજામો પરિધાન કરેલા છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર ચિત્ર ૩૨૬ જેવા જ રંગનું છે.
ચિત્ર ૩૨૮ : આ ચિત્રમાની નર્તકીને જમણે પગ જમીનને અડાડીને સાથે રાખેલ છે જયારે ડાબે પગ ઢીંચણેથી વાળેલો અને તેની એડી ડાબા પગના ઢીંચણથી જરા દૂર રાખી રાખેલ છે. તેણીને જમા હાથ જમણ પડખે અને ડાળે હાથ ડાબા ઢીંચણની આગળના ભાગમાં લટકતા છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ લૈલા પિપટીચા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. પાયજામો સફેદ રંગની ઝીણું ચાકડીની ડીઝાઈનવાળા સોનેરી રંગનો પરિધાન કરે છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર સફેદ રંગની ઝીણી ટીપકીયાની ડીઝાઇનવાળા સીધુરીયા લાલ રંગનું છે.
ચિત્ર ૩ર૯-૩૩૦ : ૧૨ ઊરૂણીચારી રુ૫ ૧-૨, ઉરૂશ્વ સ્વસ્તિકાકાર પગના પડખાંએ થી (ચિત્ર ૩૨૯) જમીનને ધસવાની ક્રિયાને (ચિત્ર ૩૨૦) બુદ્ધિમાન ઊરૂણીચારી કહે છે.
ચિત્ર ૩૨૯ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમ પગ ઢીંચણેથી વાળે, અને તેની એડીને ભાગ જમીનથી સહેજ ઉચા રાખી રાખેલો છે. તેણીના બંને હાથ અને પડખે લટકતા છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ સોનેરી રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. પાયજામો પીળા રંગનો પરિધાન કરેલ છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર ચિત્ર ૩૨૮ જેવા જ રંગનું છે.
ચિત્ર ૩૩૦ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને પગ સીધા જમીનને અડાડેલા, અને બંને પગથી જમીન ઘસતી હોય તેવી રીતે રાખેલા છે. તેણીના બંને હાથ અને પડખે સીધા લટકે છે. શરીરને વર્ણ સવર્ણ છે. તેમાં લીલા પાટીયા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. પાયજામ કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા પીળા રંગને પરિધાન કરે છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર પાયજામા જેવા જ રંગનું છે.
* ચિત્ર ૩૩૧ : ૧૩ તલાદ્દવૃત્તાચારી રુપ ૧, આંગળીના પાછળના ભાગથી (બીજા) પગના પંજા તરફ શોઘ આગળ સરકવાની ક્રિયાને સત્પરૂપે તદ્દવૃત્તાચારી’ કહે છે (ચિત્ર ૩૩૧).
આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણો પગ ઢીંચણેથી વાળે, અને જમીનથી ઊંચે રાખે છે. જ્યારે ડાબે પગ સહેજ ત્રાસે રાખી જમીનને અડાડે છે. જે તે આગળના ભાગમાં શીઘ્ર સરકતી હોય તેવો ભાવ દર્શાવે છે. તેના બંને હાથ અને પડખે લટક્તા છે, શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ લીલા પિપટીયા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. પાયજામે વાદળી રંગને, પીળા રંગની વચમાં કાળા રંગની અને
૮. એક પગ જમીન ઉપર સરખે રાખીને બીજો પગ તે પડખા તરફ ઉંચા રાખ અર્થાત એક પગે ઊભા રહેવું તેને “એકપાત’ સ્થાન કહેવામાં આવે છે.
"Aho Shrutgyanam"
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેની વચમાં લાલ રંગની ટીપકીની ડીઝાઈનવાળા પરિધાન કરેલો છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર લાલ રંગની ડિઝાઈનવાળા પીળા રંગનું છે.
ચિત્ર ૩૩ર થી ૩૩૧ : ૧૪ હરિણવાસિતાચારી ૫ ૧ થી ૪. સ્વરિતક સ્થાને સંકુચિત કરીને (ચિત્ર ૩૩૨) પગના તળીયાના પાછળના ભાગને (ચિત્ર ૩૩૩), વાળીને કુદકો મારીને (ચિત્ર ૩૩૪) નીચા પડવાની ક્રિયાને (ચિત્ર ૩૫) “હરિણત્રાસિતાચારી કહે છે.
ચિત્ર ૩૩૨ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના ડાબા પગના પાછળના ભાગને વાળીને તેને પજે પણ અવળે રાખેલ છે, જ્યારે જમણે પગ ઢીંચણેથી વાળી, તેને પંજે જમીનથી ઉચે રાખેલ છે. તે કુદકા મારવા તૈયાર થઈ હોય તે ભાવ દર્શાવે છે. તેના જમણા હાથ જમણા નિતંબની પાછળ સીધો લટકતા રાખેલ છે. જ્યારે ડાબા હાથ જમણ ઢીંચણની આગળના ભાગે સીધે લટકતો રાખે છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ વાદળી રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. પાયજામે ઘેરા ગુલાબી રંગને, કાળા રંગની ડીઝાઇનની વચ્ચે લાલ રંગની ટીપકીવાળા પરિધાન કરેલ છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર ઘેરા લાલ રંગની ડીઝાઈનવાળા કેસરી રંગનું છે.
ચિત્ર ૩૩૩ : આ ચિત્રમાંની નર્તકી કૂદકો મારવાની તૈયારી કરતી હોય તેવી રીતે દર્શાવવા અને પગ સીધા રાખી તેની આંગળીઓ જમીનને અડાડી, એડીને ભાગ ઉંચા રાખે છે. તેણીના બંને હાથ અને પડખે લટકતા છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ લીલા પાટીયા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. પાયજામે પીળા રંગને, કાળા રંગની ડીઝાઈનની વચમાં લાલ રંગની ટીપકીવાળો પરિધાન કરે છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગનું છે.
ચિત્ર ૩૩૪ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને પગના ઢીંચણ વાળેલા અને પંજા જમીનથી ઊંચા એવી રીતે રજૂ કરવામાં આવ્યા છે કે જે જોતાં જ તેણું કૂદકે મારતી હોય તેવું દેખાય છે. તેણીને જમણે હાથ જમણું નિતંબની પાછળ તથા ડાબે હાથ અને પગની બાજુમાં લટકતે રાખેલ છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ ઘેરા લીલા રંગની, કાળા રંગની ઝીણી ટીપકીની ડીઝાઈનવાળી કંચુકી પહેરેલી છે. પાયજામે સફેદ રંગની ડીઝાઈનવાળા વાદળી રંગને પરિધાન કરેલ છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર કરમજી રંગની ડીઝાઈનવાળા ગુલાબી રંગનું છે.
ચિત્ર ૩૩ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને પગ જમીનને અડાડીને સીધા એવી રીતે રાખેલ છે કે તેરી કૂદકો માર્યા પછી નીચે પડતી હેય તે ભાવ દર્શાવે છે. તેણના બંને હાથ અને પડખે લટકતા છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ વાદળી રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. પાયજામે કાળા રંગની ડીઝાઈનવાળા ઘેરા લીલા રંગને માત્ર ઢીચણ સુધી જ પરિધાન કરેલ છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર ચિત્ર ૩૦૪ જેવા જ રંગનું છે.
ચિવ ૩૩૬-૩૩૭ : ૧૫ અધમંડલિકાચારી ૨૫ ૧-૨, પગને ભૂમિ સાથે ઘસીને (ચિત્ર ૩૬) કમથી ધીમે ધીમે બંને પગને ફેરવવાની ક્રિયાને (ચિત્ર ૩૩૭) વિદ્વાને “અધમંડલિકાચારી કહે છે.
ચિત્ર ૩૩૬: આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણે પગ સહેજ ત્રાંસો રાખી જમીનને અડાડે છે. જ્યારે ડાબો પગ ઢીંચણથી વાળીને જમીનથી ઉચા રાખેલો છે, જે તેણી પગને જમીન સાથે ઘસીને ફેરવતી હોય તેવે. ભાવ દર્શાવે છે. તેણીના બંને હાથ બને પડખે લટકતા છે. શરીરને વણે સુવર્ણ છે. તેણીએ ઘેરા લીલા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. પાયજામે પીળા રંગને, કાળા રંગની ડીઝાઇનની વચમાં લાલ રંગની ટીપકીયાવાળે. પરિધાન કરેલ છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર ચિત્ર ૩૩૪ જેવા જ રંગનું છે.
ચિત્ર ૩૭ : આ ચિત્રમાંની નતકીના બંને પગ જમીનને અડાડેલા છે. તેણીના બંને હાથ બંને પડખે લટકતા છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ કાળા રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. પાયજામો કાળા
"Aho Shrutgyanam"
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam
HTRO
Fig. 300-15 Aviddha 4 चित्र ३००-१५ आविद्धा रूप ४
Fig. 301-16 Udurtta 1 चित्र ३०१-१६ उद्वृत्ता रूप १
Fig. 302-16 Udurtta 2 चित्र ३०२-१६ उद्यूत्ता रूप २
Fig.303-16 Udurtta 3 चित्र ३०३-१६ उद्वृत्ता रुप
LXV
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
Fig. 304-16 Udvrtta 4 चित्र ३०४-१६ उत्ता रूप ४
Fig. 305-16 Udvrtta 5 चित्र ३०५-१६ उत्ता रूप ५
Fig. 306-16 Udvrtta 6 चित्र ३०६-१६ उद्वृत्ता रूप
Fig. 307-16 Udvytla 7 चित्र ३०७-१६
उवृत्ता रूप ७
LXVI
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
Fig. 308-1 Rathacakracari 1 चित्र ३०८-१ रथचक्राचारी रुप १
रामम
Fig. 309-1 Rathacakratri 2 चित्र ३०९०१ रथचकाचारी २
Fig. 310-1 Rathacakracari 3
चित्र ३१००१ रथचका रूप ३
भवान
Fig. 3111 Paravritalala 1 चित्र ३११ १ परावृत्ततला रूप १
LXVII
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
LXVIII
"Aho Shrutgyanam
Fig. 312-2 Parāvyttatata 2
चिन्न ३१२-२ परावृत्ततला रूप२
Fig. 313-3 Nūpuraviddha 1
चित्र ३१३ ३ नूपुरविद्धा रूप १
Fig. 314-3 Nupuraviddha 2 चित्र ३१४-३ नूपुरविद्धा रूप २
Fig. 315-4 Tiryagmukha चित्र ३१५-४ तिर्यग्मुखा रुप १
1
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
રંગની ડીઝાઇનવાળા ઘેરા લીલા રંગનો પરિષાન કરેલો છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર ચિત્ર ૩૩૪ જેવા જ
ચિત્ર ૩૩૮-૩૩૯ : ૧૬ તિય ચિતાચારી ૫ ૧-૨, જમાં પગને સંકોચીને (ચિત્ર ૩૩૮) વારંવાર તિષ્ઠ પ્રક્ષિપાય (ચિત્ર ૩૯) તે ક્રિયાને શ્રી કરણેશ્વરે તિયકકુચિતાચારી” કહી છે.
ચિત્ર ૩૩૮ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણો પગ ઢીંચણેથી વાળીને, તેને પએ જમણા નિતંબની પાસે રાખેલ છે. જયારે ડાબો પગ સીધે રાખીને જમીનને અડાડેલો છે. તેણીને જમા હાથ જમણા પગના પંજાને અડાડે છે, જયારે ડાબો હાથ ડાબા પડખે સીધો લટકતો છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ વાદળી રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. પાયજામ લાલ રંગની ડીઝાઇનવાળા પીળા રંગને પરિધાન કરેલો છે. કેમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર ચિત્ર સ૩૪ જેવા જ રંગનું છે.
ચિત્ર ૩૩૯ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમ યુગ ત્રાસે, ઢીંચણેથી વાઘેલા અને જમીનથી ઉચુ એવી રીતે રાખેલ છે કે તે પગને વારેઘડીએ ફેંકતી હેય તે ભાવ દર્શાવે છે. જ્યારે ડાબો પગ સીધે રાખી જમીનને અડાડે છે. તેણીને જમણે હાથ ઉંચા કરેલા જમણા પગના ઢીંચણને અડાડીને લટકત રાખે છે. જ્યારે ડાબે હાથ કોણ તથા પંજાથી વાળીને ડાબા પડખે રાખેલ છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીએ લાલ રંગની ડીઝાઈનવાળી સફેદ રંગની કંચુકી પહેરેલી છે. પાયજામો લાલ રંગની ઝીણી ચેકડીની ડીઝાઈનવાળા પીળા રંગને પરિધાન કરેલ છે. કમ્મર ઉપરનું વસ્ત્ર સફેદ રંગની ડીઝાઈનવાળા કાળા રંગનું છે.
ચિત્ર ૩૪૦ : ૧૭ મદાલસાચારી ૫ , મરની જેમ વ્યવસ્થિત રહેલા બંને પુષ્ટ પગેને આમતેમ (અહીંતહી) સ્થાપન કરવા તેને ધીરપુર ‘મદાલસાચારી કહે છે.
આ ચિત્રમાંની નર્તકીના અને પુષ્ટ પગ મદોન્મતની જેમ એકબીજાની નજીક જમીનને અડાડીને રાખેલા છે. તેણીનું શરીર પણ હુષ્ટપુષ્ટ રજૂ કરેલું છે. તેણીના બંને હાથ અને પડખે લટકતા છે.
ચિત્ર ૩૧ થી ૩૪ ઃ ૧૮ તિર્યકુસંચારિતાચારી (સંચારિતાચારી) ૫ ૧ થી ૪
સંકુચિત પગને (ચિત્ર ૩૪૧) ઉો કરી કરીને (ચિત્ર ૩૪૨), જ્યારે બીજા પગની સાથે યોજાય (ચિત્ર ૩૪૩) અને બીજો પગ સરકાવવામાં આવે (ચિત્ર ૩૪૪) ત્યારે “તિયસંચારિતાચારી થાય છે.
ચિત્ર ૩૪૧ આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણો પગ ઢીંચણેથી વાળી જમીનથી ઊંચે કરેલ છે. જ્યારે ડાબો પગ સહેજ ત્રાંસા રાખી જમીનને અડાડેલો છે. તેણીને જમણે હાથ વાળેલા જમણા ઢીંચણની આગળ લટકતે છે. જયારે ડાબે હાથ ડાબી બાજુ લટકતા રાખે છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે.
ચિત્ર ૩૪ર : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણો પગ ત્રાંસો રાખીને જમીનને અડાડેલ છે. જ્યારે ડાબો પગ ઢીચણેથી વાળીને, તેની એડી ડાબા પગના ઢીંચણ તરફ સહેજ દૂર રાખી રાખેલ છે. જે બીજા પગની સાથે જવાને ભાવ દર્શાવે છે. તેણીને જમણે હાથ જમણા પડખે લટકે છે. જ્યારે ડાબે. હાથ વાલા ડાબા પગની આગળના ભાગમાં લટકતો છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે.
ચિત્ર ૩૪૩ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને પગ જમીનને અડાડેલા છે. જે એકબીજા પગની આગળ સરકાવવાની તૈયારી કરતા હેાય તેવો ભાવ દર્શાવે છે. તેણીના બંને હાથ બંને પડખે લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે.
ચિત્ર ૩૪૪ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમા પગ ઢીંચથી વાળી, પાછળ લઈ જઈ પંજાની આંગળીઓ જમીનને અડાડી, એડીને ભાગ ઉચે રાખેલ છે. જયારે ડાબે પગ આગળ લઈ જઈ, સહેજ ત્રાંસા રાખી જમીનને અડાડે છે. જે પગ સરકાવવાને ભાવ સપષ્ટ દર્શાવે છે. તેણીના બંને હાથ બંને પડખે લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે.
"Aho Shrutgyanam
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિત્ર ૩૪-૩૬ : ૧૯ ઉચિતાચારી ૨૫ ૧-૨, ઉંચા કરેલા કુંચિત પગને ચિત્ર ૩૪૫), એક પગથી બીજા પગની આગળ લઈ જવાની ઠિયાને (ચિત્ર ૩૪૬), સેલના પુત્ર (સારંગદેવે) “ઉચિતાચારી ? કહી છે.
સ્પષ્ટીકરણ : સંકેલા ચરણેને ઉંચા કરીને એક એકથી આગળ સ્થાપન કરવા તેને સેઢલના પુત્ર (સારંગદેવે) “ઉચિતાચારી કહી છે.
ચિત્ર ૩૪ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણો પગ સીધે જમીનને અડાડે છે. જ્યારે ડાબે પગ સંકોચીને જમણા પગની ઘૂંટીના ઉપરના ભાગ સુધી ઉચે કરેલ છે, જે એક પગથી બીજા પગને લઈ જવાને ભાવ દર્શાવે છે. બંને હાથ બંને પડખે લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે.
ચિત્ર ૩૪૬ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના જમણે પગ સહેજ ત્રાસે રાખી જમીનને અડાડેલો છે. જ્યારે ડાબે પગ ઢીંચણેથી વાળી જમણુ પગના ઢીંચણને અડાડીને પાછળના ભાગમાં રાખે છે, અને તેની એડી જમીનથી થેડી ઉંચી રાખેલી છે. તેણુના બંને હાથ અને પડખે લટકતા છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે.
ચિત્ર ૩૪૭ થી ૩૪૯ : ૨૦ સ્તંભનદીડિકાચારી ૫ ૧ થી ૩, તિ પ્રસારેલા પગના પડખાથી (ચિત્ર ૩૪૭) બીજા પગના તળીયાની સાથે (ચિત્ર ૩૪૮) જો વારંવાર સંજના કરવામાં આવે તો ચિત્ર ૩૪૯) તેને “સ્ત ભનક્રીડનિકાચારી” (સ્તંભનકડિકાચારી) કહેવામાં અાવે છે.
ચિત્ર ૩૪૭ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને ડાબો પગ સહેજ ત્રાંસો રાખી જમીનને અડાડેલો છે. જ્યારે જમણે પગ =સે પસારીને ઢીચણેથી વાળીને, ઢીંચણની નીચેના ભાગ ડાબા પગ તરફ રાખીને, પગના તળીયાને ભાગ જમીનથી સહેજ ઉંચા રાખી રાખે છે. તેને જમણો હાથ વાળેલા જમણા ઢીંચણના આગળના ભાગને અડાડીને લટકતો રાખે છે. જયારે ડાબે હાથ ડાબા પડખે લટકતા રાખેલો છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે.
ચિત્ર ૩૪૮ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને પગ તથા હાથ ચિત્ર ૩૪૭ પ્રમાણે જ રાખેલા છે. માત્ર ચિત્ર ૩૪માં જે ક્રિયા જમણા પગની છે, તે ક્રિયા આ ચિત્રમાં ડાબા પગની છે અને ડાબો પગ જે રીતે ખેલે છે, તેને બદલે આ ચિત્રમાં જમણે પગ રાખેલ છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે.
ચિત્ર ૩૪ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને પગ તથા હાથ ચિત્ર ૩૪૭ પ્રમાણે જ રાખેલા છે. જે પસારેલા પગના પડખાંથી બીજા પગના તળીયાંની સાથે વારંવાર સંયોજવાને ભાવ ત્રણે ચિત્રોમાં દર્શાવે છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે.
ચિત્ર ૩૫૦-૩૫૩ : ૨૧ લંધિતબંઘિકાચારી રુ૫ ૧-૨. અશિ૮ નામના સ્થાને રહેલો પગ (ચિત્ર ૩૫૦) જયારે વેગથી ખેંચીને બીજા પગ વડે ઓળંગવામાં આવે (ચિત્ર ૩૫૧) તેને “લંઘિતજઘિકાચારી કહી છે.
ચિત્ર ૩૫૦ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણે પગ સહેજ તિર્થો રાખી જમીનને અડાડેલ છે. જયારે ડાબે પગ ઢીંચણથી વાળી, ઢીંચણથી નીચેના ભાગને જમણુ પગના પંજાથી સહેજ ઉંચે રાખી રાખેલ છે, જે ઉતાવળથી પગને બીજા પગ વડે ઓળગવાની તત્પરતા દર્શાવે છે. તેણીના બંને હાથ અને પડખે લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે.
ચિત્ર ૩૫૧ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીનો જમણે પગ ડાબા પગની પાછળના ભાગમાં રાખે છે, અને તેના પંજાની આંગળીઓ જમીનને અડાડીને પાછળનો ભાગ ઉચે રાખેલ છે. જ્યારે ડાબો પગ
૪, જ્યાં એક પગને સાથળ અને પાની જમીનને અડાડી ત્રાંસે લાબ રાખી, બીને પગ સંકુચિત રાખવામાં આવે તેને “ખંડસચિ' સ્થાન કહેવામાં આવે છે.
"Aho Shrutgyanam
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રાંસો રાખી જમણા પગની આગળના ભાગમાં જમીનને અડાડીને રાખે છે જે એકબીજા પગને ઓળંગવાને ભાવ દર્શાવે છે. તેણીના બંને હાથ બંને પડખે લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે.
ચિત્ર ઉપર-૩૫૩ : રર સ્કુરિતાચારી ૫ ૬-૨ જમીનને અડકેલા બંને પગના પડખાઓને (ચિત્ર ૩પર) વેગથી આગળ સરકાવવાની ક્રિયાને (ચિત્ર ૩૫૩) “રિતાચારી કહેવાય છે.
ચિત્ર ઉપર : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને પગના પડખાં સરખા રાખી જમીનને અડાડેલા છે. તેણીના બંને હાથ બંને પડખે લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે.
ચિત્ર ૩૫૩ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને પગ જમીન ઉપર એવી રીતે રાખેલા છે કે, બંને પગના પડખાં વેગથી સરકાવવાની ક્રિયા કરતી હૈય તેવો ભાવ દર્શાવે છે. તેણીના બંને હાથ અને પડખે લટકતા છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે.
ચિત્ર ૩૫૪-૩પષ : ૨૩ અપકચિતાચારી ૨૫ ૧-૨, સંકેચાયેલા અને પગેથી (ચિત્ર ૩૫૪) અનુક્રમે પાછળ ચાલવાની ગતિ કરવાથી ( ચિત્ર ૩૫૫) “અપકુંચિતાચારી થાય છે.
ચિત્ર ૩૫૪ : આ ચિત્રમાંની નકાને ડાબે પગ પંજાના પાછળના ભાગથી ઉંચે તથા આગળ ભાગ જમીનને અડાડીને રાખેલ છે. જયારે જમણે પગ જમીનથી ઉચે રાખેલ છે. જે એક-બીજા પગથી પાછા ચાલવાનો ભાવ દર્શાવેલ છે. અને હાથ અને પડખે લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે.
ચિત્ર ૩૫૫ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને પગના પંજા ઉલટા રાખી જમીનને અડાડેલા છે. જે પાછળ ચાલવાનો ભાવ દર્શાવે છે. તેણીના બંને હાથ અને પડખે લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે.
ચિત્ર ઉપ૬ થી ૩પ૯ : ૨૪ સંહિતાચારી ૫ ૧ થી ૪ વિષમસૂચિ૦ નામના સ્થાનમાં રહીને કૂદકે મારીને (ચિત્ર ૩૫૬) ભૂમિ ઉપર પડતાં (ચિત્ર ૩૫૭) બંને પગેને (ચિત્ર ૩૫૮) અન્ય ભેગા કરવામાં આવે (ચિત્ર ૩૫૯) તેને “સંઘટિતાચારી” કહી છે.
ચિત્ર ૩પ૬ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને પગ ઢીંચણેથી વાળેલા, અને નિતંબના ભાગ તરફ જતા તથા જમીનથી અદ્ધર ૨ ખેલા છે, જે કૂદકે મારવા ભાવ પણ દર્શાવે છે. તેણીના બંને હાથ બને પડખે લટકતા છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે.
ચિત્ર ૩૫૩ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને પગ ઢીંચણેથી વાળેલા, અને તેણી કૂદકે મારી જમીન ઉપર પડતી હોય તે ભાવ દર્શાવે તેમ રાખેલ છે. તેણુના બંને હાથ બંને પડખે લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે.
ચિત્ર ૩૫૮ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને પગ એક-બીજાને અડાડીને રાખેલ છે. તેણીના બને હાથ અને પડખે લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે,
ચિત્ર ૩પ૯ : આ ચિષમાંની નર્તકીના બંને પગ એક-બીજાની પાસે રાખેલા છે. તેના બંને હાથ અને પડખે લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે.
ચિત્ર ૩૬૦: ૨૫ ખુરાચારી ૫ ૧ પગના અગ્રભાગથી ભૂમિને ઘાત કરે તે “ ખુરાચારી' કહેવાય છે.
સ્પષ્ટીકરણ: એટલે પગના અગ્રભાગથી જમીનને ઠપકારવી. ૧૦. “સમસૂચિ' સ્થાનમાં જ્યારે એક પગ આગળ અને બીજો પગ ૫:છળ લાંબો રાખી બેસવામાં આવે તેને વિશ્વમસૂચિ' સ્થાન કહેવામાં આવે છે. કેટલાક જાણુકારે ઢીંચણ અને ધૂંટીને જમીનને અડાડીને પગ રાખવામાં આવે તેને “વિશ્વમસૂચિ' સ્થાન કહે છે.
"Aho Shrutgyanam
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ ચિત્રમાંની નર્તકીના ડાબા પગ ઢીંચણેથી સહેજ વાલા, અને જમીનને અડાડેયેા છે; જ્યારે જમા પગ જમીનથી ઉંચા રાખીને, તે પુત્રના અગ્રભાગથી જમીન ઉપર પ્રહાર કરતી ચાય તેવી રીતે રાખેલા છે. તેણીના બનેં હાથ અને પડખે લટકતા છે. શરીરના થઈ સુખ છે. ચિત્ર ૩૬૧ : ૨૬ સ્વરિતકાચારી રુપ
સ્વરિતકાકાર કરેલા ચરણને વિસ્તાચારી કહે હૈ ચિત્ર ૬૧).
'
આ ચિત્રમાંની નકીના જમા પગ હીરોથી પાછળના ભાગમાં ત્રાંસા વાળીને તેના પો ગળથી જમીનને ડાડીને એડીના ભાગ ઊંચા રાખતા છે. જ્યારે ફાર્મા પણ ત્રાંસા આગળ પડતા રાખેલા છે. જે સ્વસ્તિકાસારના ભાવ દર્શાવે છે. તેવુંના બન્ને હાથ અને પડખે લટકતા છે. શરીરને તું સવ છે. ચિત્ર ૩૬૨ થી ૩૬૪: ૨૭ તલાશનીચારી રુપ ૧ થી ૩
સહત સ્થાને રહેલા પગને ( ચિત્ર ૩૬૨ ) તિાઁ ફરી જુદા પાડીને ( {ચત્ર ૩૬૩ ) જ્યારે બહારના પડખે જમીન ઉપર અડાડવામાં આવે ( ચિત્ર ૩૬૪) ત્યારે તલશિનીચારી ' થાય છૅ.
}
સ્પષ્ટીફર્ણ : સહત સ્થાને રહીને (ચિત્ર ૩૬૨ ) ખા ણને પડખાંએથી ભૂમિને સ્પર્શ કરતા ( ચિત્ર ૩૬૩ ) તિતિ છૂટા પાડેલા બે પગા વાળી ક્રિયાને (ચિત્ર ૩૬૪) ‘તલાશિનીચારી કહે છે.
ચિત્ર ૩૬૨ : આ ચિત્રમાંની નકીના અને પગના આંગળાં જમીનને અડાડેલા છે; અને એડીને ભાગ ઉંચા રાખી એકબીજાને કાઢયો છે. તેણીના અને હા અને પડખે લટકતા છે. શરીરના બધું સુણ છે.
ચિત્ર ૩૬૭: બા ચિત્રમાંની નત"કીના અને પગ ઢાંચોંધી વાળેલા, ત્રાંસા રાખી, એકબીજાથી જુદા પાડી જમીનને અડાડેલા છે. તેીિના જમા ડ્રાય જમણા ઢીંચણુની આગળ સીધા રસ્તા છે. જ્યારે ડાબા હાથ ડાબા પગની પાછળ સીધા લટકતા છે. શરીરના વહુ સુખ છે.
ચિત્ર ૩૬૪: આ ચિત્રમાંની નતકીના જથ્થા પગ સર્ચેજ તિળ રાખી, સીધે જમીનને ઢાઢેલા છે, જ્યારે ડાબેા પગ સકી, જમીનથી ઉંચા રાખેલો છે. જે ખને પગ મહારના પડખે જમીન ઉપર અડાડવાના ભાવ દર્શાવે છે. તેણીના ને હાથ બંને પડખે ઘટના છે. શરીરનો વર્લ્ડ સુવણું છે.
ચિત્ર ૩૬૫-૩૬૬ : ૨૮ પુષ્ટિકાચારી રુપ ૧-૨.
ઉદ્ધત કરેલા અને પગાને ( ચિત્ર ૩૬૫) પરસ્પર ફૂટવા તેને પુરાર્ટિકાયારી ? કહે છે.
ચિત્ર ૩૬૫; આ ચિત્રમાંની નર્તકીના જમણેા પગ ઢીંચŪથી વાળી, પાછળની બાજુ રાખેલા ડાબા પગથી સહેજ દૂર રાખીને, જમીનથી અદ્ધર રાàા છે, જ્યારે ડાઞા પગ સીધા રાખી જમીનને અડાડેલે છે. જે જમણા પગથી ડાબા પગને ફૂટવાના ભાવ દર્શાવે છે, તેણીના જમણે હાથ જમા ઢીંચણના આગળના ભાગમાં સીધા લટકો છે. જ્યારે ડાબા હાથ ડાબા પગની પાછળના ભાગમાં સીધે લટકતા છે, શરીરના વધુ સુવણું છે.
ચિત્ર ૩૬૬: આ ચિત્રમાંની નદીના જમણું! પગ સીધા જમીનને અડાડેલા છે. જ્યારે ડાઞા પગ ઢીંચોથી વાળીને જમણા પગથી સહેજ દૂર રાખી, પાછળની બાજુએ જમીનથ કર લી છે. જે ડાખા પગથી જમણા પગને ફૂટવાના ભાવ દર્શાવે છે. તેને ડામેા હાથ ડાબા ઢીંચણની પાસે લટકતા છે; જ્યારે જમણું! હાથ જમણુા પગની પાછળના ભાગમાં લટકતા છે. શરીરના વહુ સુવણુ છે.
ચિત્ર ૩૬-૩૬૮ : ૨૯ અપપુરાર્ટિકાવારી રુપ ૧-૨,
કુચ રાગલા એક પગથી ( ચિત્ર ‰ ), ઉંચા કરેલા બીજા પગની સાથે ગળવું ચિત્ર ૨૬૮) તેના અપરાઠિકાચારી કહે છે.
ચિત્ર ૩૭ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના જમણા પગ ઢીંચોથી વાલે, ડાબા પગથી સહેજ દૂર રાખી, જમીનમાં અદ્ધર પાછળની બાજુએ રાખેલા છે; જ્યારે ડાબા પગ સહેજ મોસા રાખી જમીનને અમારા છે. જે ૨ શખેલા પગથી બીજા પગને મળવાના ભાવ દર્શાવે છે. તેના જમણા હાથ
"Aho Shrutgyanam"
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam
११२
2
Fig. 316-4 Tiryagmukha चित्र ३१६.४ तिर्यग्मुखा रूप २
Fig. 317-4 Tiryagmukha 3 चित्र ३१७-४ तिर्यग्मुखा रूप ३
Fig. 3185 Bhcmacarii
Marala 1 चित्र ३१८-५ भोमचारी मराल रूप १
Fig. 319-6 Bhomacārī
Karihasta 1 चित्र ३१९-६ भोमवारी करिहस्ता रूप १
LXIX
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
XXT
"Aho Shrutgyanam
Fig. 320-7 Kulīrika 1 चित्र ३२०.७ भोमबा कुलीरिका रुप १
Fig.321-8 Vislista 1 चित्र ३२१-८ भोम विलिष्टा रुप १
Fig. 322-8 Vislista2 चित्र ३२२-८ विश्लिष्य रूप २
Fig. 323-3 Vislista3 चित्र ३२३.८ विश्लिष्य रूप ३
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
Fig. 324-9 Kataracārī 1 चित्र ३२४-९ कातराचारी रूप
पनामाकृत
Fig. 325-9 Katarācārī 2 चित्र ३२५-९ कातराचारी रूप २
PREMIE
Fig. 326-10 Parsnirecila 1 चित्र ३२६-१० पाणिरेचिता १
Fig. 327-11 Urutādita 1 चित्र ३२७-११ उरुताडिता रूप १
LXXI
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
LXXII
"Aho Shrutgyanam'
Fig. 328-11 Urutadita 2 चित्र ३२८-११ उरुताडिता रूप २
Fig. 329-12 Uruveni 1 चित्र ३२९-१२ उरुवेणी रूप १
Fig. 330-12 Ururceni 2 चित्र ३३०.१२ उरूवेणी रूप २
Fig. 331-13 Taloddhrta 1 चित्र ३३१-१३ तलोद्धता चारी १
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
જમણા ઢીંચણને અડાડીને લટકતો રાખેલ છે. જ્યારે ડાબો હાથ ડાબા પગની પાછળના ભાગમાં સીધા લટકતો રાખે છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે.
ચિત્ર ૩૬૮: આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને પગ એકબીજાની સાથે અફળાતાં હોય એ ભાવ દર્શાવવા ચિત્રકારે બને પગ એકબીજાની આગળ પાછળ, સીધા જમીનને અડાડીને પડખે રાખેલ છે. તેને જમણે હાથ જમણા પગની પાછળના ભાગમાં સીધે લટકતે છે. જ્યારે ડાબો હાથ આગળના ભાગમાં સીધે લટકતો રાખેલ છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે.
ચિત્ર ૩૬૯:૩૦ સરિકાચારી રુપ ૧ જેમાં એક પગ આગળ સરકે તેને સરિકચારી માનવામાં આવે છે (ચિત્ર ૩૬૯).
આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણે પગ આગળના ભાગમાં લંબાવી, જમીનથી અદ્ધર રાખેલો છે. જ્યારે ડાબો પગ સહેજ પાછળની બાજુએ ત્રાંસો રાખી જમીનને અડાડે છે. જે આગળ સરકવાને ભાવ દર્શાવે છે. તેણુના બંને હાથ બને પડખે લટકતા છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે.
ચિત્ર ૩૭૦ : ૩૧ કુરિકાચારી (સ્કુરિતાચારી) ૩૫ ૧. બંને સરખા પગથી આગળ સરકવાથી “સ્કુરિટાચારી થાય છે (ચિત્ર ૩૭૦).
આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને પગ સરખા, સીધા રાખી જમીનને અડાડેલા છે. જે એકબીજાથી આગળ સરકવાની તત્પરતા દર્શાવતા હોય તેવી રીતે ચિત્રકારે રજૂ કરેલા છે. તેણીના બંને હાથ બંને પડખે લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે.
ચિત્ર ૩૭૧ : કર નિકુષ્ટિકાચારી રુપ છે. સંકોચાયેલા પગના અગ્રભાગ વડે કરીને સ્થિર રહેવું તેને “નિકુદિકાચારી કહે છે (ચિત્ર ૩૭૧).
આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને પગ જમીનથી અદ્ધર રાખેલા છે. અને જમણું ઢીંચણ સહેજ આગળના ભાગમાં વાળેલો છે. જ્યારે ડાબે પગ સીધે રાખેલ છે. જે બંને પગના અગ્રભાગને સંકેચાયેલા દર્શાવવાનો ચિત્રકારને આશય છે. તેણુંના બંને હાથ અને પડખે લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે.
ચિત્ર ૩૭૨ થી ૩૭૪ : ૩૩ લતાક્ષેપચારી ૫ ૧ થી ૩ પગને પાછળ વાળીને (ચિત્ર હર ), અને આગળ પસારીને (ચિત્ર ૩૭૩); જે ભૂમિને અફળાવે (ચિત્ર ૩૭૪) તો તેને “લતાચારી કહેવામાં આવી છે.
ચિત્ર ૩૭૨ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીનો જમણો પગ ઢીંચણેથી પાછળના ભાગમાં વાળીને, નિતંબને અડાડે છે. જ્યારે ડાબે પગ સીધે રાખી જમીનને અડાડે છે, જે જમીન ઉપર પગને અફળાવવાની પૂર્વ તૈયારી રૂપે અહીં રજૂ કરેલ છે. તેણીને જમણે હાથ વાળેલા જમણુ પગના પંજાને અડાડે છે. જ્યારે ડાબે હાથ ડાબા પગની આગળના ભાગમાં સીધે લટકતે રાખેલ છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે.
ચિત્ર ૩૭૩ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણે પગ ઢીંચણથી પાછળની બાજુએ વાળીને ડાબા પગના ઢીંચણ ઉપરથી પસાર કરીને, એડીને ભાગ ઉચે રાખી, પગના આંગળાં જમીનને અડાડેલા છે. જયારે ડાબો પગ ત્રીસ રાખી, આગળ લઈ જઈ જમીનને અડાડેલો છે. જે આગળ પસારવાનો ભાવ દર્શાવે છે. તેના બંને હાથ બંને પડખે લટકતા છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે.
ચિત્ર ૩૭૪ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને પગ જમીનને અડાડીને, સીધા રાખેલા છે. જે ભૂમિ સાથે અફળાવવાને ભાવ દર્શાવે છે. તેણીના બંને હાથ બંને પડખે લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે.
ચિત્ર ૩૭૫ : ૩૪ અડખલિતિાચારી ૫ ૧. ખલિત થયેલા પગની જે તિછ જ ને તેને ૐ અખલિતિકાચારી કહે છે (ચિત્ર ૩૫. આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણે પગ ઢીંચણથી વાળી, પાછળ રાખેલા ડાબા પગ તરફ રાખી,
"Aho Shrutgyanam
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
95
જમીનથી અદ્ધર રાખેલા છે. જ્યારે ડાખા પગ સીધા રાખી, જમીનને અડાડેયા છે, જે એક પગથીભીંજા પગને તિા રાખવાનો ભાવ દર્શાવે છે. તેણીના જમણા હાથ જમળ્યા ઢીંચણુની આગળના ભાગમાં લટકતા રાખેલો છે. જ્યારે ડારો ય ડાબા પત્રની પાછળના ભાગમાં સીધા લટકતા રાખી છે. શરીરના વર્લ્ડ સુવર્ણ છે.
ચિત્ર ૩૭૭૬ થી ૩૦૮ : ૩૫ સમસ્ખલિતિકાચારી રુપ ૧ થી ૩.
આગળ અને પાછળ ચિત્ર ર૬) જ્યારે અને નિર્છા પગા (ચિત્ર ૩૭૭) એકી સાથે બળના પાર્મ (ચિત્ર ૩૮) તેને સમસ્ખલિતિકાચારી કહેવાય છે,
ચિત્ર ૩૬ : બા ચિત્રમાંની નદીના બંને પગ ઢીંચી ભાગળના ભાગમાં વાળેલા છે. અને એકબીજની બાગી-પાછળ જમીનને ઢાઢીને રાખેલા છે. વળી તેણી પાછળના ભાગમાં ખેતી હૈાય તેવી રીતે રજૂ કરેલી છે, જે અને પગને આગળ રાખવાને ભાવ દર્શાવે છે. તેના જમણા હાથ જમા
પગની આગળના ભાગમાં તથા મા હાથ ડાબા પગની પાછળના ભાગમાં લટકતા રાખેલા છે. શરીરના બધું વધ્યું છે.
ચિત્ર ૩૭૭ : ) ચિત્રમાંની નકીના અને પગના પંજાના આગળના ભાગ જમીનને અડાડેલા અને એડીના ભાગ જમીનથી દર રાખતા છે. જે અને પગની પાળ જવાની ક્રિયાના ભાવ દર્શાવે છે. તેણીના અને હાધ અને પડખે લટકતા છે. શરીરના વર્ણ સુવર્ણ છે.
ચિત્ર ૩૭૯ : છા ચિત્રમાંની નવકાના બને પગઢીથી એક્ીજની પાછળ ત્રાંસા બાળીને જમીનને અડેલા છે, જે બંને પગને નિર્ઝા રાખને અટકયાનો ભાવ દર્શાવે છે. તેણીના બંને હાપ બંને પડખે લટકતા છે. શરીરના વધુ વધુ છે.
ચિત્ર ૩૪-૩૮૧ : ૧ વિદ્ધાંતાચારી રુપ ૧-૩,
જેમાં પગને આગળથી ઉચે ફરીને (ચિત્ર ૩૭૯), લલાટ ઉપર શીઘ્ર ઘુમાવીને (ચિત્ર ૩૮૦; ભૂમિ ઉપર સ્થાપન કરવામાં બાર્લે (ચિત્ર ૩૮), તેને વિદ્વાને વિશ્રાંતાચારી કહે છે.
ચિત્ર ૩ : આ ચિત્રમાંની નદીના જમણા પગ ઢોંથી પાછળ વાળીને, જમીથી કર રાખેલ છે. જ્યારે ડાળી પર સહેજ પાછળ રાખી. જમીને સીધા કાયો છે, જે પગને ઉચા રાખ્યાના મા દર્શાવે છે. તેના જમળે! હાય જમણા પગની માગળ સીધા લટકતા રાખે છે, જ્યારે કાળા કાપ ડાબા પગની પાછળના ભાગમાં લટકતા રાખેલે છે. શરીરને વહુ સુખ છે.
ચિત્ર ૩૮૦ : આ ચિત્રમાંની ઉતાવળથી કઇ જઇ કાળ સુધી ડો છે. જે પગને લઢ સુધી આગળના ભાગમાં સીધ, લટકતા રાખેલા છે. શરીરને વણું સુવણું છે.
ચિત્ર ૩૮૧ : આ ચિત્રમાંની નકીના બંને પગ સીધા જમીનને અડાડીને રાખેલા છે. જે ભૂમિ ઉપર રહ્યાપન કરવાના ભાવ દર્શાવે છે. તેણીના બંને હાથ બંને પડખે લટકતા રાખેલા છે. શરીરના વ સુવણું છે.
નદીના જમણા પ% જયા આપી વાળીને, પાછળના ભાગમાં ચા કરવામાં આવેલ છે. જ્યારે ડાળો પત્ર સીધ રાખીને જમીનને લઈ ગયાનીે લાવ સ્પષ્ટ દર્શાવે છે. તેત્રીના બંને હાય મારીરના
‘વિદ્યુત્ક્રાંતા’ વગેરે ઓગણીસ ચારીએનું આકાશીપણું પ્રાયઃ આકાશની સાથે સંબંધ ઢુવાને લઈને જાજુવું.-સ’૦ ૨૦ ભા॰ ૨, અ૦ ૭ પાનું ૬૮
ચિત્ર ૩૮૨ થી ૩૮૪ : ૬ પુરÀપાચારી રુપ ૧ થી ૩.
જેમાં કુચિત કરેલા પગને (ચિત્ર ૩૮૨) ઉંચા કરીને, વેગથી આગળ વિસ્તારીને (ચિત્ર ૩૮૩) જમીન ઉપર સ્થાપન કરવામાં આવે (ચિત્ર ૮૪) તે પુરોયાચારી’ કહેવાય છે.
ચિત્ર ૩૨ : આ ચિત્રમાંની નેતીના જમડા પગ સીધી રાખીને જમીનને
ઠ છે. જ્યારે ડાબે, પગ આગળના ભાગમાં સંકોચીને ગમેલા છે. તેીના ખને હાથ અને પડખે લટકતા છે. શરીરના વણું સુવર્ણ છે.
"Aho Shrutgyanam"
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિત્ર ૩૮૩ : અ. ચિત્રમાંની નર્તકીનો જમણો પગ ઢીંચણેથી વાળીને, જમીનથી અદ્ધર રાખે છે. જ્યારે ડાબો પગ સીધે રાખીને જમીનને અડાડે છે. જે વેગથી આગળ વિસ્તારવાનો ભાવ દર્શાવે છે. તેણીના બંને હાથ અને પડખે લટકતા છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે.
ચિત્ર ૩૮૪ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને પગ સીધા રાખીને જમીનને અડાડેલા છે. જે અને પગને જમીન ઉપર સ્થાપન કર્યા ભાવ દર્શાવે છે. તેણીના અને હાથ અને પડખે લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે.
ચિત્ર ૩૮૫ થી ૩૮૭ : ૩ વિપાચારી ૫ ૧ થી ૩. પગને આગળના આકાશના ભાગમાં પસારીને (ચિત્ર ૩૮૫) જે વારંવાર સંકોચવામાં આવે (ચિત્ર ૩૮૬) તો તેને સારંગદેવે ‘વિક્ષેપાચારી” કહી છે (ચિત્ર ૨૮૭).
ચિત્ર ૩૮૫ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણે પગ આગળના ભાગમાં લખાવીને જાંઘ સુધી ઉંચે લઈ, ઢીંચણથી વાળીને, પંજે ડાળ. પગની જંઘાને અડે તેવી રીતે રાખેલ છે. જે પગને આગળના ભાગમાં પસારવાનો ભાવ દર્શાવે છે. તેણુને જમણે હાથ પસારેલા જમણા પગની પાછળના ભાગે સીધો લટ રાખેલે છે. જ્યારે ડાબે હાથ ડાબા પગની બાજુમાં સીધે લટકતો રાખેલ છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે.
ચિત્ર ૩૮૬ : આ ચિત્રમાંની નત કાને જમણે પગ સીધે રાખીને જમીનને અડાડે છે. જયારે ડાબો પગ ઢીંચણથી વાળીને જમણુ પગ તરફ ખેલે છે. જે પગને વારંવાર સંકોચવાનો ભાવ દર્શાવે છે. તેણીના જમણા હાથ જમણા પગની બાજુમાં લટકતો રાખે છે. જ્યારે ડાબો હાથ સંકોચેલા ડાબા પગની આગળ સીધે. લટકતે રાખેલે છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે.
ચિત્ર ૩૮૭ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને પગ જમીનને અડાડેલા છે. જયારે બંને હાથ બંને પડખે સીધા લટકતા છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે.
ચિત્ર ૩૮૮ થી ૩૯ : ૪ હરિણવુતાચારી રપ ૧ થી ૪ નમેલા પગથી (ચિત્ર ૩૮૮) કૂદીને (ચિત્ર ૩૮૯) વારંવાર નિપાત કરવાથી ચિત્ર ૩૦) “હરિણહુતાચારી થાય છે (ચિત્ર ડ૯૧).
ચિત્ર ૩૮૮ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીનો જમણો પગ સહેજ તિ રાખીને જમીનને અડાડેલ છે. જયારે ડાબો પગ ઢીંચણેથી વાળીને, જમીનથી અદ્ધર રાખે છે, તેણુના અને હાથ અને પડખે સીધા લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે.
ચિવ ૩૮૯ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને બંને પગ સીધા, જમીનને અડાડેલા છે, જે કૂદકે મારવાને ભાવ દર્શાવે છે. તેણીના બંને હાથ અને પડખે સીધા લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. - ચિત્ર ૩૯૦ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જાણે પગ સીધે રાખી, જમીનને અડાડે છે. જ્યારે ડાબો પગ ઢીંચણેથી વાળીને જમણુ પગથી સહેજ દૂર જમણા પગના ઢીંચણ સુધી ઉંચે રાખેલ છે. તેને જમણે હાથ જમણા પગની બાજુમાં સીધે લટકત છે. જ્યારે ડાબે હાથ વાળીને ઉંચા કરેલા ડાબા પગને ઢીંચણ ઉપર લટકતો રાખેલ છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે.
ચિત્ર ૩૯૧ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના અને પગ વચ્ચે સહેજ અંતર રાખી જમીનને અડાડેલા છે. જે પગને નિપાત કર્યા પછી નર્તકી સીધી ઊભી રદ્ધાને ભાવ દર્શાવે છે. તેના બંને હાથ અને પડખે સીધા લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે.
ચિત્ર ૩૯૨-૩૩ : ૫ અપક્ષેપારી રુપ ૧-૨ બહારના પડખાંની સાથે જેમાં સાથળને પાછળના ભાગે એક પગ અડાડીને રાખવામાં આવેલ હેય (ચિત્ર ૩૯૨) અને બીજો પગ કેડની પાછળના ભાગ પાસે જાય (ચિત્ર ૩૯૩) તેને “અપક્ષેપાચારી કહે છે.
"Aho Shrutgyanam"
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨
ચિત્ર ૩૯૨ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના જમ્યું. પગ ઢીંચણેથી વાર્ષીકે; અને બહારની બાજુએ સાધનના પાછળના ભાગે અડાડેલો છે. જ્યારે ડાબા પગ સીધા જમીનને અડાયેલો છે. તેથીના જમ હાય બાળેલા જમણા પગને અડાડીને, સીધા લટકતા રાખેલા છે, જ્યારે ડાબા હાય ડાબા પગની આંગળ સીધે! લટકતાં રાખેલા છે. શરીરના વજ્જુ સુવણું છે.
ચિત્ર ૩૯૩ : આ ચિત્રમાંની નકીના બને પગ ડીએથી વાળી કમરની પાછળ લઈ જવામાં આવેલા છે. તેણીના જમા હાથ્રુ બંને પગની આગળના ભાગમાં સીધે લટકને છે. જ્યારે ડાખે। હાથ વાધેલા અને પગના પંજાની પાસે સીધે લટકતા રાખેલે છે. શરીરને વ સુવર્ણ છે.
ચિત્ર ૩૪-૩૫ : હું ઢમરીચારી રુપ ૧-૨.
સચિંત કરેલા પગને (ચિત્ર ૩૯૪) ડાબી બાજુથી જમણી બાજુ ભમાવવાની ક્રિયાને ચિત્ર ૩૯૫ ડમરીચારી ” કહે છે.
ચિત્ર ૩૯૪ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીને જમણે! પગ ઢીંચણેથી વાળી, પાછળના ભાગે સીધા જમીનથી અદ્ધર રાખો છે, જ્યારે ડાઞા પગ સીધા જમીનને અડાડતા . જે કુચિત કરેલા પગને કાળી બાજુથી જમા બાજુ લઈ જવાના ભાવ દર્શાવે છે. તેણીના અને બ્રાય અને પડખે સીધા લટકતા છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે.
ચિત્ર ૩૯૫ : આ ચિત્રમાંની નદીના જમણેા પગ ઢીંચણેથી વાળી, આગળના ભાગે ડાબા પગના ઢીંચણને અડાડીને રાખેલે છે. જ્યારે ડાખે! પગ સીધા રાખી જમીનને અડાડેલા છે, જે ચિત્ર ન', ૩૯૪માં રજૂ કરવા પાછળના ભાગે લઇ ગએલા પગને ભમાવી, આળના ભાગમાં કાવ્યોનો બાય સ્પષ્ટ દર્શાવે છે. તેણીના બંને હામ ને પડખે સીધા લટકતા છે. શરીરનો વર્ણ વધુ છે.
ચિત્ર ૩૯૬ થી ૯ : ૭ પાદાચારી પ૧ થી ૪.
જેમાં સ્વસ્તિકાયત કરલા પગને ચિત્ર ૯૬) નિર્ઝા (ચિત્ર ૩૯૭) ઉંચા ચિત્ર ૩૯૮) લઈ જવામાં આવે (ચિત્ર ૩૯૯) તેને ‘દંડપાદાચારી ’ ફહેલી છે.
ચિત્ર ૯૬ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના જમણેા પગ ઢીંચડ઼ેથી વાળી, ડાખા પગના ઢીંચણુ ઉપરથી પસાર કરીને કાળા પદ્મની પાછળના ભાગમાં કઈ જઈ, તેના પબના આગળના ભાગ જમીનને ડાયા છે. જ્યારે ડાબા પગ સહેજ તિઅે રાખી, જમીનને અડાડેલા છે. જે સ્વસ્તિફાવત કર્યાના ભાવ દર્શાવે છે. તેણીના અને હાથ ખને પડખે સીધા લટકતા છે. શરીરના વર્ષોં સૂત્ર છે.
ચિત્ર ૩૭ : આ ચિત્રમાંની નકીને જમણેા પગ ઢીંચણેથી વાળી, ડાભા પગના ઢીંચણુના ઉપરના માગને ઢાડી; ડાબા પગની પાછળ સીધા શખી જમીનથી ા રાખેલ છે. જ્યારે ડાબા પગ સહેજ નિર્ધા રાખી જમીનને અડેલ છે. જે પગને નિર્છા રાખ્યાનો ભાવ દર્શાવે છે. તેરીના અને હાથ ને પડખે લટકતા છે. શરીરને લણું સુવર્ણ છે,
ચિત્ર ૭૯૮ ; આ ડાખા પગ જંધાથી ઉંચે લઈ ગયાના ભાવ સ્પષ્ટ પૂર્ણ થાય છે.
ચિત્રમાંની નકીના જમણેા પગ સીધા રાખી, જમીનને અડાડેલે છે; જ્યારે લઇ જઈ નર્તકીના મસ્તક સુધી લંબાવેલા છે, જે તિર્છા કરેલા પગને ઉચા દર્શાત છે. તેણીના અને હાથ બંને પડખે સીધા લટકતા છે. શરીરના
ચિત્ર ૯૯ : આ. ચિત્રમાંની નકીના અને પગ ઢીંચરેથી પાળેલા, એકબીજાથી સૉજ અંતરે રાખીને, એકબીજાની પાછળ રાખેલા છે. બી પગના પુતના આગળના ભાગ જમીનને અડાડીને, એડીને, ભાગ ઉંચા રાખેલા છે. તેત્રીના બંને હાથ બંને પગે લટકતા છે. શરીરના વધુ લાલ છે.
ચિત્ર ૪૦૦-૪૦૧ : ૮ અધિતાડિતાચારી રુપ ૧-૨.
જ્યારે અને ગાને પસારીને બાફાશ તરફ કૂદકા મારીને જિંત્ર ૪૦૦), પગના બને તળીયાઓને પરસ્પર તાડના કર (ચિત્ર ૪૦૧) ત્યારે તેને અશ્ચિંતાડિતાચારી? કર્યું છે
'
"Aho Shrutgyanam"
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
OGL
Fig. 332-14 Harinatrāsita 1 चित्र ३३२ १४ हरिणत्रासिता रूप १
Fig. 333-14 Harinatrasita 2 चित्र ३३३ १४ हरिणत्रासिता रूप २
लोहशि
Fig. 334-14 Harinatrāsita 3 चित्र ३३४ १४ हरिणत्रासिता रुप ३
४मावास
मरा
Fig. 335-14 Harinatrāsita 4 चित्र ३३५ १४ हरिणत्रासिता रूप ४
_LXXIII
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
LXXIV
"Aho Shrutgyanam'
Fig. 336-15
Ardhamandalika 1 चित्र ३३६-१५ अर्धमंडलिका रूप,
Fig. 337-15
Ardhamandalika 2 चित्र ३३७.१५ अधमंडलिका रूप २
Fig. 338-16 Tiryakkuncita 1 चित्र ३३८-१६ तियक्कुंचिता रूप
Fig. 339-16 Tiryakkuncitā2 चित्र ३३९.१६ तियक्कुंचिता रूप २
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
" Aho Shrutgyanam"
Fig. 340-17 Madalasa 1 चित्र ३४० १७ भोमचारी मदालसा रूप १
Fig. 341-18 Sancarita 1 चित्र ३४१-१८ संचारिता रूप १
२०५
रक्षा गर
Fig. 342-18 Sancarita 2 चित्र ३४२-१८ संचारिता रूप २
वारि
Fig. 343-18 Sancarita 3 चित्र ३४३-१८ संचारिता रूप ३
LXXV
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
LXXVI
"Aho Shrutgyanam
1
Fig. 344-18 Sancărita 4 चित्र ३४४-१८ संधारिता रूप ४
Fig. 345.19 Utkuncita चित्र ३४५-१९ उत्कुंविता रूप
Fig. 346-19 Utkuņcita 2 चित्र ३४६-१९ उत्कुंचिता रूप २
Fig. 347-20
Stambhanakridika 1 चित्र ३४७-२० स्तंभनक्रोडिका रूप १
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩
ચિત્ર ૪૦૦: આ ચિત્રમાંની નર્તકીના અને પગના ઢીંચણ વાળીને પાછળના ભાગમાં અને પગ રાખને; જમીન ઉપર કૂદા મારીને પડતી ડ્રાય તેવી રીતે રજૂ કરેલા છે. તેણીના બને હાય બનેં ઢીંચણ ઉપર રાખેલા છે. શરીરના ત્રં સુવર્ણ છે.
ચિત્ર ૪૦૧: ચિત્રમની નદીની જ પગ જવાથી ઉંચો કરી, ઢીંચણુંથી બાળી, પાના ભાગને છાતી સુધી ઉંચા રાખેલ છે. જ્યારે ઢાબા પગ સીધા રાખી જમીનને અડાડયા છે. જે જમણા પગનાં ઉંચા કરેલા તળીયાથી ડાખા પગના તળીયા સાથે પરસ્પર તાડના કરવાની તત્પરતાના ભાવ રજૂ ફરે છે. તેરીના અને હાય બને પદ્મ સીધા લટકતા છે. શરીરના યં સુત્ર છે,
ચિત્ર ૪૦૨ : ૯ જવાલ ઘનિકાચારી રુપ ૧.
કાંઈક સાચાયેલા પગને નિકાચારી ' કહે છે.
આ ચિત્રમાંની નકીના બંને પગ જમીનથી અખર રાખેલા છે, બંને પગ પૈકી જમા પત્ર જમાવી ઢીંચણુ સુધી સીધેા રાખીને ઢીંચજ્જુની નીચેના ભાગને જમીન તરફ સીધા લટકતા રાખતા છે. જ્યારે ડાઞા પગ સીધા રાખી, ઉંચા રાખો છે, જે તેણી કાશ તરફ જતી ચાય તેવા ભાવ દર્શાવે છે. તેણીના બંને હાથ ને પડખે સીધા લટકતા છે, શરીરના વ સુવર્ણ છે.
ચિત્ર ૪૦૪ : આ તંત્રીના બને હાશ ને
ખાન પદ્મથી આકાશ તરફ મેળવાની ક્રિયાના ઘાલય
ચિત્ર ૪૦૩ ૪૪ : ૧૦ અલાતાચારી રુપ ન.
પાછળ રહેલા પગથી ત્રિષ ૪૦), બીક્ત પગને ધ (સતર) આળગળાની ક્રિયાને (ચિત્ર ૪૦૪) અજ્ઞાતાચારી કહે છે,
ચિત્ર ૪૩ : આ ચિત્રમાંની પતંકીના જમળ્યા પગ ઢીંચર્તુથી વાળી, જીનથી સહેજ ચા રાખત છે, જ્યારે ડાબે પગ જમણા પગથી સહેજ અત્તરે રાખી, ઢીંચણેથી સહેજ વાળીને, જમીનને અડાડેલા . જે પાછળ રહેલા પગથી આગળ રહેલા પગને જલદી એળયાના ભાવ દર્શાવે છે. તેણીના બર્ન હાથ અને પડખે સીધા લટકતા છે, મારીરના વર્ણ સુધર્યું છે.
ચિત્રમાંની નકીના બંને પગ સડ્રેજ તિી રાખી, જમીનને અડાડેલા છે. પડખે સીધા લટકતા છે. શરીરને ન સુધર્યું છે.
ચિત્ર ૪૫-૪૦૬ : ૧૧ જઘાર્તાચારી રુપ -.
અત મબળો પગના તળીયાને બંધના પાછળના ભાગે રાખવામાં આવે ચિત્ર ૪પ) અને બહિ મને તેની પાસે રાખામાં આવે (ચિત્ર ૪૦૬) તેને ' જ ઘાવર્તાચારી કહે છે.
-ચિત્ર ૪૫ : બા ચિત્રોની નર્તકીના જમણા પગ ઢીંચથી વાળી, તેના તળીયાને ડાબી બાજુની જરાને અડાડીને રાખેલ છે. જ્યારે ડાબે પગ સીધા જમીનને અડાડેલે! તેલ્ફીના બંને હાથ ને પાત્ર સીધા લટકતા છે. શરીરને બહુ સરળ
ચિત્ર ૪૦૬ : ! ચિત્રમાંની નકીના જમણા પગ થી સહેજ સીધા રાખી, હીંચકોથી વાળીને, જમીનથી અદ્ધર રાખેલા છે. જ્યારે ડાબે પગ સહેજ અ`તરે, પાછળના ભાગે રાખી, જમીનને અડાડેલા છે. તેણીના ખને હાથ અને પડખે સીધા લટકતા છે. શરીરને વધુ સુવર્ણ છે. ચિત્ર ૬૦૭ : ૧૨ વૈશ્વનકમારી પ .
એક પગથી બીજા પગને તે જ ચારીને નૃતશાસ્ત્રના જ
•
જ્યારે વીંટી તૈનામાં વીંટવામાં) આવે ત્યારે ઋનયારી થાય છે. કાર કેટલાક પડિતા ચલનચારી કહે છે.
આ ચિત્રમાંની નકીના અને પગને આગળથી એકખીજાને વીંટી લેવામાં આવ્યા હૈાય તેવી રીતે રાખીને; બંને પગના પંજાના અગ્રભાગને એકબીજાને અડાડીને રાખેલા છે. તેણીના અને હાથ અને પડખે સીધા લટકતા કે શરીરને વધુ સુવર્ણ છે.
૧૯
"Aho Shrutgyanam"
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિત્ર ૦૮-૦૯ : ૧૩ ઉનચારી ૨૫ ૧-૨. પાછળના ભાગથી બંને પગને વીંટાળીને (ચિત્ર ૪૦૮) પસારવા (ચિત્ર ૪૦૯) તેને “ઉદ્રષ્ટાચારી ?
ચિત્ર ૪૦૮ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને પગને પાછળના ભાગથી વીંટી લઈ પસારવામાં આવેલા છે. જ્યારે બંને પગના અગ્રભાગને પરસ્પર એકબીજાની સન્મુખ રાખી જમીનને અડાડેલા છે. તેણુના બંને હાથ બને પડખે સીધા લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે.
ચિત્ર ૪૦૯ : આ ચિત્રમાંની નર્તકીના બંને પગ સહેજ અંતરે તિછ રાખી, જમીનને અડાડેલા છે. તેણીના બંને હાથ બંને પડખે સીધા લટકતા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે.
ચિત્ર ૧૦-૧૧ : ૧૪ ઉલેમચારી રૂ૫ -૨, સંકોચેલા પગને આગળ તથા પાછળના ભાગે ઉંચા કરીને (ચિત્ર ૪૧૦); જાનુ (ઢીંચણ) પર્યંત ઉંચા કરવાની ક્રિયાને (ચિત્ર ૪૧૧) “ઉક્ષેપચારી વિદ્વાનોએ કહી છે.
ચિત્ર ૪૧૦ : આ ચિત્રની નર્તકીના જમણે: પગ સહેજ ત્રાસ રાખીને, જમીનને અડાડે છે. જ્યારે ડાબો પગ ઢીંચણેથી વાળીને, પાછળ રાખી; જમણા પગના ઢીંચણથી જરા દૂર રાખવામાં આવે છે. જે સંકોચેલા પગને પાછળ રાખવાને ભાવ દર્શાવે છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીના બંને હાથ અને પડખે સીધા લટકતા છે.
ચિત્ર ૪૧૧ : આ ચિત્રની નર્તકીને જમણા પગ સીધે રાખીને, જમીનને અડાડે છે. જ્યારે ડાબે પગ ઊંચે કરીને, ઢીંચણથી વાળીને જમણા પગને ઢીંચણ ઉપર રાખવામાં આવેલ છે, જે પગને ઢીંચણ સુધી લઈ જવાને ભાવ દર્શાવે છે. શરીરને વર્ણ લીલો છે. તેણીના બંને હાથ અને પડખે સીધા લટકતા રાખેલા છે.
ચિત્ર ૧૨ : ૧૫ પુતક્ષેપચારી રુ૫ ૧. તે જ ઉપચારીને પાછળના ભાગથી જે કરવામાં આવે તો તેને “પૃતક્ષેપચારી કહે છે.
ચિત્ર ૪૧૨ : આ ચિત્રની નકીનો જમણો પગ, ઢીંચણેથી પાછળ વાળીને, ઢીંચણને નીચેને ભાગ ડાબા પગ તરફ લઈ જઈને, તેનો પંજો ડાબા ઢીંચણના ઉપર રાખેલ છે. શરીરનો વર્ણ સુવર્ણ છે. તેના બંને હાથ બંને પડખે સીધા લટકતા રાખેલા છે.
ચિત્ર ૪૩-૧૪ : ૧૬ સૂચીચારી રુ૫ ૧-૨ : બંને સાથળની બાજુમાં પગને રાખીને (ચિત્ર ૪૧૩), ઉતાવળથી આગળ કરીને પસારવામાં આવે (ચિત્ર ૪૧૪) તેને શ્રી કઠવલ્લભે “સૂચીચારી’ કહી છે.
- ચિત્ર ૪૧૩ : આ ચિત્રની નર્તકીને જમણા પગ સીધે રાખીને જમીનને અડાડેલ છે. જ્યારે તેનો ડાબે પગ, જમણા પગ તરફ રાખી, ઢીંચણેથી વાળીને, તેના પંજાનો ભાગ જમણા પગના ઢીંચણને અડાડેલો છે, જે સાથળની પડખે પગ રાખવાને ભાવ દર્શાવે છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેના બંને હાથ બંને પડખે સીધા લટકતા રાખેલા છે.
ચિત્ર ૪૧૪ : આ ચિત્રની નર્તકીને જમણે પગ ઢીંચણેથી સહેજ વાળે અને જમીનને અડાડેલો છે. જ્યારે ડાબે પગ ડાબી સાથળના પડખે રાખી, ઢીંચણેથી વાળીને તેને જે જમણા પગના ઢીંચણ તરફ રાખે છે. જે પગને સાથળની બાજુમાં રાખીને પસારવાને ભાવ દર્શાવે છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે. તેણીના બંને હાથ બંને પડખે સીધા લટકતા રાખેલા છે.
ચિત્ર ૪૧પ-૧૬ : ૧૭ વિદ્ધાચારી ૫-૧-૨, સ્વસ્તિક સ્થાને રહેલા પગમાંથી (ચિત્ર ૪૨૫) એક પગને કાંઇક ડેલાવીને ( હલાવીને), કુચિત (વા) કરવામાં આવે (ચિત્ર ૪૧૬) તેને પંડિતોએ “વિદ્વાચારી કહી છે.
"Aho Shrutgyanam
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિત્ર જાપ : આ ચિત્રની નર્તકીને જમણે પગ ઢીંચણેથી પાછળની બાજુ વાળીને, તિછ રાખેલા ડાબા પગના ઢીંચણ ઉપરથી પસાર કરીને, પંજાને આગળનો ભાગ જમીનને અડાડીને, એડીને ભાગ ઉચે રાખેલો છે. જે સ્વસ્તિક સ્થાનને ભાવ દર્શાવે છે. તેના બંને હાથ બંને પડખે સીધા લટકતા રાખેલા છે.
ચિત્ર ૪૧૬ : આ ચિત્રની નર્તકને જમણો પગ સીધે રાખી જમીનને અડાડેલો છે. જયારે ડાબે પગ ઢીંચણેથી વાળીને, ઢીંચણની નીચેનો ભાગ જમણા પગ તરફ પાછળ વાળીને, જમીનથી ઉંચે રાખેલે છે. જે સ્વરિતક સ્થાને રહેલા પગમાંથી એક પગને કુંચિત કર્યા ભાવ સ્પષ્ટ દર્શાવે છે. તેણીના બંને હાથ અને પડખે સીધા લટકતા રાખેલા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે.
ચિત્ર ૪૧૭ : ૧૮ પ્રવૃત્તચારી ૫-૧, જેમાં પગ ઉંચા કરવામાં આવે અને કામદેવના જીવનની માફક સુંદર મનહર વળે શરીરને આકાર કરવામાં આવે તે “પ્રાવૃત્તચારી? માનવી.
ચિત્ર ૪૧૭ : આ ચિત્રની નર્તકીને જમણે પગ ઢીંચણથી વાળીને, ઢીંચણની નીચેનો ભાગ જમીનથી ઉચે રાખીને પાછળ રહેલા ડાબા ઢીંચણ તરફ રાખવામાં આવે છે. જ્યારે ડાબે પગ સીધે રાખીને જમીનને અડાડેલો છે. જે સુંદર વાળેલા પગને ભાવ દર્શાવે છે. તેણીને જમણે હાથ વાળેલા જમણું ઢીંચણની નજીક લટકતો રાખેલ છે. જ્યારે ડાબો હાથ ડાબા પડખે સીધે લટકતે રાખવામાં આવેલ છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે.
ચિત્ર ૪૧૮-૧૯ : ૧૯ ઉલ્લેલ (ઉલ્લાસ) ચારી ૫ -. આકાશના વિષે બંને પગને (ચિત્ર ૪૧૮) ઉલાળવા (ચિત્ર ૪૧૯) તેને “ઉલ્લેલચારી કહે છે.
ચિત્ર ૪૧૮: આ ચિત્રની નર્તકીને જમણે પગ સીધે રાખીને, જમીનને અડાડેલો છે. જયારે ડાબે પગ ઢીંચણેથી પાછળ વાળીને, ઢીંચણની નીચેના ભાગ જમીનથી ઊંચે રાખીને જમણા પગ તરફ રાખવામાં આવેલ છે. જે ડાબા પગને ઉલાળવાને ભાવ દર્શાવે છે. તેણીને જમણે હાથ જમણા પડખે સીધે લટકતે રાખે છે. જયારે ડાબો હાથ વાળેલા ડાબા ઢીંચણને અડાડીને, લટકતો રાખે છે. શરીરને વાણું સુવર્ણ છે.
ચિત્ર ૪૧૯: આ ચિત્રની નર્તકીને જમણે પગ સીધે રાખીને, જમીનને અડાડેલો છે. જ્યારે ડાબે પગ ધંધા સુધી ઊંચે લઈ જઈ, ઢીંચણેથી વાળીને જમણુ પગની સાથળ તરફ સીધે રાખેલ છે. જે ચિત્ર ૪૧૮માં ઉચા કરેલા પગને ઉલાળીને, ઉચે લઈ જવાને ભાવ દર્શાવે છે. તેણીના બંને હાથ બને પડખે સીધા લટકતા રાખેલા છે. શરીરને વર્ણ સુવર્ણ છે.
આ ચેપન દેશીચારીએ (૩૫ ભૂમિચારી અને ૧૯ આકાશચારી) ભરતે કહેલી નથી છતાં કેહલ વગેરેએ કહેલી હેવાથી બતાવી છે. – સં. ૨૦ અ૦ ૭ પાનું ૭૭.
"Aho Shrutgyanam
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
મ
અગ્નિ-૩
અજય તાન-૧૫ અસ્ખલિતિકા ચારી-૬૯ અરિતા ચારી-૪૧, ૪૬ અતિક્રાન્તા ચારી-૪૧, ૪૯ મુનિરુદ્ધ-૧
અવધૂત તાન-૧, ૧૮ અહિંય હસ્ત-૨, ૨૦
અધેઙ્ગત તાન–૧૭
અધામુખ તાન-૧૭
ર્ષાયકા ચારી-૪૧, ૪૩ પાતા ચરી-૪૧, ૪૯ અકુચિત્તા ચરી-૬૭ અનિતા ચરી-૪૧, ૪૭ અપક્ષપા ચારી-૧,
ઉપક્ષપદ હસ્ત-૧૮ ઉત્તરમ'ના મૂળના-હ ઉત્તરા મૂઈના-૯ ઉત્તરાયતા મૂઈન!–૮ ઉત્સંગ રન-૨, ૨૮ ઉત્સદિતા ચારી-૪૧, ૪૫ દક્ષિણ-૧૪, ૧૯ ક્ષમા ષ્ટિ-૧૭ ઉન્ટોપ ચારી..હજ ૫૫૨-૧૬, ૧૬ ઉત્તાનવચિત સ્ત-૨૦, ૩૧ પુત્ત) ત-૩૦ ઉદ્ધૃતા ચારી-૪૮
અપ્રતીમ તાન-૧૨ સચમુદ્રા-૧૯
અપ ચદ્ર હસ્ત-૧૮, ૨૦ અધ પુરાટિકા ચારી-૬૮ અપમાલિકા ચારી-૪ અરાલ હસ્ત-૧૮, ૨૦, ૨૧, ૨૨, ૨૫, ૨૬, ૩૩, ૩૫
જીનાં રી-૪, ૧૮ ઉદાહિત તાન-૧૮ કાન ચારી હ મલિ હરત-કર, ચંદ્ર ઉધ્વજનુ ચારી-૪૧, ૫૨ ઊભુંનામ હસ્ત-૧૮, ૨૫, ૨૬
|
કુરુવૃત્તા ચારી-૪૧
પદ્મ હસ્ત-૧૮, ૨૩, ૨૫, ૨૬ અલપ્લવ હસ્ત-૧૮, ૨૩, ૩૫, ૩૬ લાતા ચારી ૪૧, પર, ૭૩
|
ઉદ્યમ ડિલ હસ્ત-૩૨, ૩૩, ૪૪ કર મડતી નામ નં.૬-૩૪ વનિકા હા- ૪ ઉર:પામાં મડિશ૩૩, ૩૪ ઉલાલ(ઉલ્લાસ)ચારી-પ વિષ્ણુ ત– ૩૬ કયા-૧૬
અશ્વમાંતા તાન-૧૪ અમિતા મૂનારાયુક્ત મુદ્રા-૨૭, ૨૯, ૨૦
આકારાકી યારી-૪૧, ૧ આકૃપિત તાન--૧૬, ૧૮ ધૂત તાન-૧૬, ૧૮ આપ્યાયિની મૂઈના-૯, ૧૦
આય તાન-૧૪
આલાપની કૃતિ-કૃ આશિત: ચારી-૪, ૪૭
ઇંદ્ર-૩
શબ્દ સૂચી દ
દ
ઉગ્રા શ્રુતિ-૬, ૮ ઉચિતા ચારી-કંદ
â
નાડિયા ચારી-૬૩ ઊરૂવેણી ચારી-૬૩
ઋષભ સ્વર-૨, ૩, ૪, ૫, ૬, ૧૨ એ એપ સ્થાન-૩ અવામીડિતા ચરી-૪૧, ૪૪ મ પ્રિતાડિના ચારી-હર ગત તા.-૧૭, ૧૮
"Aho Shrutgyanam"
અજય સુરત-૨ અંત નુ–સ્વસ્તિક ચારી-૪૧, ૪૨
કટક હસ્ત-૨૧
ચકલી નૃત્ય-૧૮, ૧૯, ૨૦, ૨૧, ૨૨, ૨૩, ૨૫, ૨૬ પર્દિની મૂઈના, ૧૦ કપિત્થ હસ્ત-૧૮, ૨૧, ૨૯, ૩૫ કાર હસ્તક
કટ હસ્ત–૨૭
કરીમુખ હસ્ત-૧૮, ૨૦
કરણ-૧
કરિ હસ્ત-૩૧
કલાકાર–૧
કૃષ્ણ હીન—૧૩ ક્ષત્રનિકા હસ્ત-૩૩ કાતરા રી-કર
ફિરીટક નામ નૃત્યહસ્ત-૩૭ પન તાન, ૧૮ કૉંગુલ હસ્ત-૧૮, ૨૧, ૨૨ કુમુદ્વતી શ્રુતિ-૫, ૬ કુન્નીરકા ચારી–૬૧ કુજિતમ-૧૬, ૧૭ કુંભારિયા--૧ શત્રુધ હસ્ત–૩૧ ઢાપા શ્રુતિ-૫, ૭
મ
બટકામ -૧,૨૩, ૨૪, ૩૦, ૩૫, ૩૬ ભટકાવમાન હસ્ત-૨૭, ૨૮
ખર૪-૩
ખુત્તા ચારી-૬૯ ડચ સ્થાન-૬
ગ
ગક્રાંતા તાન-૧૪
ગજદૂત હત-૨૭, ૨૮ ગણેશ-૩
ગમ્ય તાન-૧૩
ગરુડ પક્ષ હત ૩૨
ગામવાડ એરિએન્ટલ સિરીઝ-૧
ગાહ તાન–૧૨
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
समा
विका
Fig. 348-20 Stambhanahridika 2 चित्र ३४८-२० स्तंभनक्रीडिका रूप २
PURNEA
Fig. 349-20 Stambhanakridika 3 चित्र ३४९-२० स्तंभनक्रीडिका रूप ३
Fig. 350-21 Langhitajanghika 1 चित्र ३५० २१ लंघितजंधिका रूप १
पिजवित
अनवर
Fig. 351-21 Langhita
janghika 2 चित्र ३५१-२१ लंघितजंघिका रूप २
LXXVII
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
LXXVIII
"Aho Shrutgyanam
Fig. 352-22 Sfurita 1 चित्र ३५२-२२ भोम स्फुरिता रूप १
Fig. 353-22 Sfurita 2 चित्र ३५३.२२ स्कुरिता रूप २
Fig. 354-23 A pakuncita 1 चित्र ३५४-२३ अपकुंचिता रूप १
Fig. 355-23 Apakuncita 2 चिन्न ३५५-२३ अपकुंचिता रुप २
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
४संघटिता
रा
Fig. 356-24 Sanghattita 1 वित्र ३५६-२४ संघट्टिता रूप प्रथम १
प्रासिं
सह 287
Fig. 357-24 Sanghallita 2 चित्र ३५७-२४ संघद्विता रूप २
स्पटतान
Fig. 358- 24 Sanghattita 3 चित्र ३५८-२४ संघट्टिता रूप ३
संघटित
ये 280
Fig 359-24 Sarnghattita 4 चित्र ३५९ २४ संघट्टिता रुप ४
LXXIX
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
LXXX
"Aho Shrutgyanam
Fig. 360-25 Khutācāri 1 चित्र ३६०.२५ खुताचारी रूप १
Fig. 361-26 Svastika 1 चिन्न ३६१-२६ स्वस्तिका रुप १
1
Fig. 362-27 Taladarśint चिन्न ३१२-२७ तलदर्शिनी रूप
Fig. 363-27 Taladarsini 2 चित्र ३६३-२७ तलदर्शिनी रूप
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્રામ-૧
છે નૃત્યની ભાષા-૧૮ ગ્રામનાં ચિ-૧ તલદર્શિની ચારી-૬૮
નૃત્ય રૂપાવલિ-૧૬ प्रामलक्षण-२ તલમુખ હસ્ત-૩૦
નૃત્ય વાણું-૧૮ ગ્રીષ્મ ઋતુ-૩ તલોદ્યુત ચારી૬૩
નૃત્યશાસ્ત્ર-૧૮ ગધાર– તાન–૧, ૧૧, ૧૨
નૃહૃધ્યકી મૂના-૯ ગાંધાર સ્વર-૨, ૩, ૪, ૫, ૬, ૧૩ તાપ્રચૂડ હસ્ત–૧૮, ૨૬
નાટ્ય–૧, ૧૬ ગુજરાત-૧૬ તાર-૧
નાટ્ય વિશારદ-૩૨ ગુજરાતી ભાષા-૧૭ તાર ગ્રામ-૨
નાટ્યશાસ્ત્ર-૧, ૧૬, ૧૮, ૧૯, ૨૪, ગુણુસંચય તાન-૧૪ તાંડવ-૧૬
૩૪, ૫૧ ગુરૂ-૩ તિર્યકુચિતા ચારી-૬૫
નાટ્યશાસ્ત્ર વિશારદ-૩ર તિર્યફસંચારિતા ચારી-૬૫
નારદ ઋષિ-૩ ચતુર-૧૬, ૧૭ તિર્યગન્નત તા-૧૮
નિમુદ્રિક ચારી-૬૯ ચતુરસ્ત્ર સ્થાન–૧૯ તિર્યમુખા ચારી-૬૦
નિકુંચિત દૃષ્ટિ-૧૭ ચતુર હત-૧૮, ૨૪ ત્રિપતક હસ્ત-૧૮, ૧૯, ૨૧, ૩૦,
નિખાદ-૩ ચતુરગ્ન હસ્ત-૩૦, ૩૭
૩૦, ૩૧, ૩ર
નિતંબ હસ્ત-૩૧ ચતુરા દૃષ્ટિ–૧૭ ! તારા કૃતિ-૫૬
નિષધ હસ્ત-ર૭, ૨૯ ચણાન્તરપાશ્વ ચારીકર
નિષાદ સ્વર-૨, ૩, ૫, ૬, ૧૫ ચારી વિધાન–૧, ૪૧ દયાવતી શ્રુતિ–૫, ૬
નિહાચિત તા-૧૭, ૧૮ ચાષગતિ ચારી-૪૧, ૪૪ દીર્ધ તાન–૧૪
નૂપુરપાદિકા ચારી-૪૧, ૫૩ ચિત્રકાર–૧, ૧૭ કુતરૂપ હસ્તક-૨૦
– પુરવિદ્ધા ચારી-૬૦ ચિત્રતાન-૧૩ દેલવાડાના જૈન મંદિર-૧
નંદી મૂછન–૧૧ ચિત્રાવતી મૂઈના-૯, ૧૧ દેશી ચાર-પ૯, ૭૫
નંધાવત સ્થાન-૬૧, ૬૨ ચિત્રાવલિ-૧, ૨, ૯, ૧૨
દેહ તાન–૧૫ ચંદ્ર-૩ દેવક તાન–૧૪
પટુ હાન–૧૩ ચંદ્રરેખા-૨૦
દલાપાદા ચાર–૪૧, ૫૪ પતાક હત–૧૮, ૧૯, ૨૩, ૨૯, ચંદ્રાવતી મૂઈના-૬, ૧૧ દલિત હસ્ત-૩૧
૩૧, વર ચાંદ્રી મૂઈના-૯, ૧૦ દંડપણ હસ્ત-૩ર
પતિતા દષ્ટિ–૧૭ દંડપાદા ચારી-૪૧, ૫૪, છર પાકેશ હસ્ત-૧૮, ૨૨, ૨૩, ૨૫ દેવતી શ્રુતિ-૫, ૬
પરાકૃત તા-૧૭, ૧૮ ધ્વનિશાસ્ત્ર-૨
પરાવૃતલા ચારી–પ૯, ૬૦ જનતા ચારી-૪૧, ૪૮ ધૂત તા-૧૭, ૧૮
પરિવાહિત તીન–૧૭, ૧૮ જચ તાન–૧ર
ધિવત સ્વર-૨, ૩, ૫, ૬, ૧૫ પહેલવ-૩૭ જષ્ઠા... તન-૧૫
પક્ષપ્રદ્યોતક હસ્ત-૩૨ જધાલ ઘનિકા ચારી–૭૩ નટ્ટી મૂઈના-૯, ૧૧
પક્ષવંચિત હત-૩૧, ૩ર જંઘાવતાં ચાર-૭૩ નર્તન-૧૬
પશુપતિ-૩ નલિની પશ્વકોશ હસ્ત-૫ પાનતાન-૧૩ ડમરી ચારી-૭ર નૃત–૧, ૧૬
પાતન-૧૬, ૧૭ Dance-૧૬ નૃત્ત ગ્રંથ-૧
પાર્વતી–૧૬ Dance-drama-15
નૃત હસ્ત–૧, ૧૮, ૨૯, ૩૦ પાકાન્તા ચાર–૪૧, ૭, ૫૧ નૃત્ય-૧, ૧૬,
પાર્શ્વગત સંદશ હસ્ત૨૬ નૃત્યનાં ચિ-૧
પાલિત હસ્ત--૨૭, ૨૮
"Aho Shrutgyanam
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાલિ સ્ત-૩૩ પાન્ટિંપા ગત સ્થાન-દેશ પાણિરેચિંતા ચારી–કર પાધ્વિવિદ્ધ સ્થાન-ધર
પ્રવચનમુદ્રા-૧૩
પ્રસારિણી શ્રુતિ-૫, પ્રાવૃત્ત ચારી-૭૫
મૃત્યુના રી-૪૧, ૧ ગીય હસ્ત-૧૮, ૨૪ માજની શ્રુતિ-૫, ૭ Master Pieccs of Kalpa. sntra Paintings-૧ મિત્ર તાન-૧૨
મુકુલ હસ્ત-૧૮, ૨૧, ૨૯ મુંદ્રા-૨૮
પુણ્ય તાન-૧૫
પુરાટિકા ચારી–૬૮
મુદ્રા સાધુ-૧૯
પુર:જેવા ચરી હ
મુદ્રા બસબુક-૧૮
પંચમ ૧-૨, ૩, ૪, ૫, ૬, ૧૪ મુર્તિક અસ્તિક હસ્ત-૫, ૬
પુંડરિક તાન–૧૫
મુષ્ટિકા હસ્ત-૧૮, ૨૧ મુના-૧
પુરુષપુટ હસ્ત–૨૭, ૨૮
મ
અદ્ધા (વિદ્ધા) ચારી-૪૧, ૪૭
ખલ તાન-૧૪
મા-૩, ૧૯ બાણાસુર-૧૬ મુલ-૩
પ્રિયસધની મૂના-૯, ૧૧ પ્રીતિ અતિરૂપ, પૃષ્ઠો પ ચારી
ભ
ભરત નાટ્યશાસ્ત્ર
ભરત મુનિ-૧૬, ૧૮, ૧૯, ૨૨ કમર રત-૧૮, ૨૦, ૨૫ ભ્રમરી ચારી-૧, ૫૫ ભીમાકૃતિ તાન-૧૪ ભુજંગાસિતા ચારી-૪૧, ૫૯ ભૂમિ ચારી–પ કુઢિ-૧૬, ૧ વૃદ્ધિ ક્રમ-૧૬ ભ્રૂકુટિ દૃષ્ટિ-૧૭
આ પ્રકારન
ભૌમી ચારી-૪, ૧૯ મલા ૧૦
મ
મકર ૧-૨૭, ૨૦ મતલ્લી ચારી-૪૧, ૪૫
૭૮
મધ્ય ગામ-૧, ૨ મમ ૧૨-૨, ૩, ૪, ૫, ૬, ૧૩ મરાલા ધારી-હા
મહાલસા ચારી-૬૫ મ"ની યુત્તિ ૬,
મૈત્રી મૂઈના-૯, ૧૦
મલ તાન-૧૨
421-20
મુદ્ર ગ્રામ-૧, ૨
મદા કતિરૂપ, ૬ મદ્યાર્તિની પ્રતિ-૫, ૮
ય
ચાનિક તાન-૧૫
ર
રક્ત તાન-૧૩
રક્તા શ્રુતિ-૫, ૬ રતિકા ૫તિ૫, ૭ રમ્યા શ્રુતિ-૬, ૮ રવિ-૩
રાગ-રાગિણી-૧
રાસ-૧૬
રિત્ર-1
પુમન તાન-૧૨
-
ચિંતન-૧૬, ૧૭ ચિતા ષ્ટિ-૧૭ રોહિંગ્રી સતિ-ધ-ટ શૈકી યુતિષ, રજના પ-૫, રજની મૂર્છાના-૬, ૧૦
"Aho Shrutgyanam"
લ
લતાફર હસ્ત-૩૧, ૩૬ લત:ક્ષેપ ચારી-૬૯ લલિત સ્ત
લક્ષ્મી-૩
લાસ્ય-૧૬
| લીલાવતી (લલિત) હસ્ત-૩૭ લાલિત તાન-૧૭, ૧૮ લલિતવિકા ચારી-ઉદ લાંગુલ હસ્ત–૧૮, ૨૨
૧
જેકા અનિ
બટ્રાન્સર પાર્થ-૪૨
વર્ધમાન સ્થાન–૬૦, ૬૧ વધમાન સ્તન-૩૬
કત્રિત હત-૩૯
વર્ષા ઋતુ
વસંત ઋતુ-૩
વાણુ તાન-૧૨
વિચિત્ર તાન-૧૩ વિવા ચારી-૪૩
વિષ્ણુતા રી–૪૧, ૪૩ વિજય તાન-૧ર
વિના ચારી
વિશ્બાના ચારી-૪૧, ૪૫, ૬૦ વિશ્વન તાન ૧૭, ૧૭
વિધેય તાન-૧૫
વિભુ તાન–૧૪
વિષ્ણુતા મૂઈના ૯, ૧૦ વિશાલ તાન–ર વિશાલા મૂઈના-૯, ૧૧ વિશ્લિષ્ટાચારી-દર વિષમસૂચિ
સ્થાન
[ab]
વિરૂપા ચારી-૧
વેધક જ્ઞાન-૧૪
ના આરી મ
વાંશલ તાન-૧૫
શ શકટસ્થા ચારી-૪૧, ૪૨
નિ
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
શરદ ઋતુ૩ શરણાઈ-૧૧ શ્વેત તાન—૧ શિખર હસ્ત–૧૮, ૨૧, ૨૫
રામન-૧, ૧૫, ૧ટ
શિલ્પ-૧
શિશિર ઋતુ-૩
શ્રીકૃષ્ણુ-૧૬
શ્રીકાલિકાચાય ૪થા સૌંગ્રહ-૧૭ શ્રી જૈનકલા સાહિત્ય સવૈશ્વિક કાર્યાલય-૧૦
માં હા ૧૮, ૨૨, ૨૮ શુક્ર-૩
અહિં ૧, પ
શ્રુતિસ્વર પ્રકરણુ–૬ શખ-૧૧
૫૪ સ્વર-૨, ૪, ૫, ૬, ૧૨
સ
કપાનત નાન ૧૮ સત્ય તીન-૧૫ સમપાદા ચારી-૪૧, ૪૩ સમરતિકા ચરી-૦ સમાસરિતમતણી ચારી-૪૫ સમાસરિતવતી ચારી-પદ સ`શી હસ્ત-૧૮, ૨૩, ૨૪, ૨૮ સરસ્વતી-૩
રિકા ચારી-ક
અન્દિતા ચારી-૧, ૪૬
is
સ્વર-૧, ૨ સ્વસ્તિક-યુ સ્વસ્તિક સ્થાન-૬ સ્વસ્તિક હસ્ત ર અતિાકાર-૯૯
સરિતકા શરી-૬¢
સહ-૧૬, ૧
સહજા દૃષ્ટિ-૧૭
સાર્બિક તાન-૧૪ સારગોલ–૯૪
સારી-૧૧
સ્થિતાવર્તી બતાને ચારી-૧ સ્થિતાનનો ચારી-૪૧-૪૨
સ્થિર તાન-૧૪
સુમુખ હરત–૧૮, ૨૩
સુખ તાન-૧૪
સુખાવહ તાન ૧૫ કુરિકા ચારી-જૂહ સ્ફરિશ્તા ચારી-૬, દૂર
સુભાગ તાન-૧૫
સુમુખી સૂઈના-૯, ૧૧ સુરાક્ષ તાન-૧૫
સુરૂપ તાન–૧૩ સુવર્ણ તાન-૧૩ સૂચી ચારી–૪૧, ૧૩, ૭૪ સૂર્ય-૩
સુમ તાન-૧૩
સગીત-૧, ૧૯
સમર્થાત ગણ-૧ સગીત નાચ-રૂપાલિ–૧
"Aho Shrutgyanam"
સ*ગીત રત્નાકર -૧૯, ૨૦, ૨૨, ૨,
૨૪, ૨૫, ૨૬, ૨૫, ૨૮, ૨૯, ૦, ૩૧, ૨, ૩, ૩૬, ૬, ૩૭, ૧૯
संगीतरत्नाकर-६
સંગીત: વિસારી-૨, ૫, ૧૨ સંપતિ ધારી-૬૭ સદીપિનો શ્રુતિ-૬
દશ ન, ૨૬
સંયુક્ત મુદ્રા-૨, ૨૯, ૨૦
સંયુક્ત સ્ત-૨૯, ૩૦
સંત સ્થાન-૬ સાઢલ-૨૭, ૬૬ સૌરાષ્ટ્ર ૧૯ સૌવીરા મળના
હ
હલ્લીસક–૧૯
હરિજીત્રાસિતા ચારી-૬૪ હેરિલુપ્કતા ચારી-૭૧ ુષ્યફા મૂઈના ૧૦
હસ્ત તાન–૧૪
૩મા મૂઈના ૯, ૧૦ હેમત ઋતુ-૩
સંપન્ન હસ્ત-૧૯, ૨૦, ૨૧, ૨, ૩૦-૩૨, ૩૪
હસબ કરત૧૮, ૨૪, ૨૫
સ
ક્ષિતી પતિ, ક્ષાભિણી સ્મૃતિ ૬, ૮
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
मनामानन
पत्र
Fig. 364-27 Taladarśinī 3 चित्र ३६४ २७ तलदर्शिनी रुप ३
प्रद
(काइर१५२
1
Fig. 365-28 Puratika चित्र ३६५-२८ पुराटिका रूप १
तामाशय
कल
ENDO
विका
2
Fig. 366-28 Puratika चित्र ३६६-२८ पुराटिका रूप २
(th)
Fig. 367-29 Ardhapurātika 1 चित्र ३६७ २९ अर्धपुराटिका रूप १
LXXXI
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
IIXXXT
"Aho Shrutgyanam"
Fig. 368-29 Ardhapuraţika 2 चित्र ३६८-२९ अर्धपुराटिका रूप
1
Fig. 369-30 Sarikācārī 1 चित्र ३६९.३० सरिकाचारी रूप १
Fig. 370-31 Sfurita 1 चित्र ३७०-१ स्फुरिता रूप १
Fig. 371-32 Nikuttika विन ३७१-३२ निकुष्टिका रूप
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
Fig 372-33 Lataksepa 1 चित्र ३७२.३३ लताक्षेप रूप १
Fig. 373-33 Lataksepa 2 चित्र ३७३-३३ लताक्षेप रूप २
Fig. 374-33 Lataksepa 3 चित्र ३७४-३३ लताक्षेप रुप ३
Fig.375-34
Gandaskhalatika 1 चित्र ३७५-३४ गंडस्खल तिका रूप १
LXXXIII
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
TOOL
J
Fig. 376-35
Samasthalatika 1 चित्र ३७६-३५ समस्खलतिका रूप १
Fig. 377-35
Samaskhalatika 2
चित्र ३७७-३५ समस्खलतिका रूप २
Fig. 378-35
Samashhalatika 3
चित्र ३७८-३५ समस्खलतिका रूप ३
अनावर
Fig. 379-1
Viddhyutabhrānta 1 विन ३७९-१ विद्युद्भ्रांता रूप १
LXXXIV
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
SoG
Fig. 380-1
Viddhyutabhranta 2 चित्र ३८०.१ विशुद्धांता रुप २
Fig. 381-2
Viddhyutabhranti 2 चित्र ३८१२ विद्युभ्राता रूप २
Fig. 382-2
Purahksepäcări 1 चित्र ३८२-२ पुरःक्षेपाचारी रूप १
Fig. 383-2
Purahksebacari2 चित्र ३८३-२ पुरःक्षेपाचारी रूप २
LXXXV
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
SSGCALE
Fig. 384-2
Purahksepacarī 3 चित्र ३८४-२ पुरःक्षेपाचारी रूप ३
ທ
Fig. 385-3 Viksepācārt 1 चित्र ३८५ ३ विक्षेपाचारी रूप १
Fig. 386-3 Viksepācārī 2 चित्र ३८६०३ विक्षेपाचारी रूप २
शदा शिक्षा
STO
Fig. 387-3 Viksepacārī 3 चित्र ३८७-३ विक्षेपाचारी रूप ३
LXXXVI
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
Fig. 388-4 Harinabluta1 चित्र ३८८-४ हरिणप्लुता रुप १
Fig. 389-4 Harinapluta 2 चित्र ३८९-४ हरिणप्लुता रूप २
Fig. 390-4 Harinapluta 3 चित्र ३९०-४ हरिणप्लुता रुप. ३
Fig. 391-4 Harinapluta 4 चित्र ३९१-४ हरिणप्लुता रूप ४
LXXXVII
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
पावर
Fig. 392-5 Apaksepa 1 चित्र ३९२ ५ अपक्षेपा रूप १
Fig. 393-5 Apaksepa 2 चित्र ३९३-५ अपक्षेपा रूप २
दशव
PRESENT
Fig. 394-6 Damaricārī 1 चित्र ३९४-६ उमरीचारी रुप १
दशहरा
Fig. 395-6 Damaricārī 2 चित्र ३९५ ६ हमरीचारी रूप २
LXXXVIII
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
Fig. 396-7 Dandapāda 1 चित्र ३९६-७ दंडपादा रूप १
Fig. 397-7 Danda pada 2 चित्र ३९७.७ दंडपादा रूप २
Fig. 398-7 Danda pada 3 चित्र ३९८.७ दंडपादा रूप ३
Fig. 399-7 Dandapada 4 चित्र ३९९.७ दंडपादा रूप ४
IXC
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
शा
Fig. 400-8 Andhritadita 1 चित्र ४०० ८ अंध्रिताडिता रूप १
Fig. 401-8 Andhritadita 2 चित्र ४०१८ अंध्रिताड़िता रूप २
Fig. 402-9
Janghālanghatika 1 वित्र ४०२-९ जंघालं घतिका रूप १
1
Fig. 403-10 Alaātācarī चित्र ४०३-१० अलाताचारी रूप १
XC
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
Fig. 404-10 Alatacari 2 चित्र ४०४-१० अलाताचारी रूप २
Fig. 405-11 Janghavartta 1 चित्र ४०५.११ जंघावत रुप १
Fig. 406-11 Janghavartta 2 चित्र ४०६ ११ जंघावत रूप २
Fig. 407-12 Vestanakacāri 1 चित्र ४०७-१२ वेष्टनकचारी रूप
XCI
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"
တင်
Fig. 408-13 Udvestanaka 1 चित्र ४०८ १३ उद्वेष्टनक रूप १
1019
र
Fig. 409-13 Udvestanaha 2 चित्र ४०९ १३ उद्वेष्टनक रूप २
サンゼル
Fig. 410-14 Uthsepa 1
चित्र ४१०-१४ उत्क्षेप रूप १
शोण
Fig. 411-14 Utksepa 2 चित्र ४११-१४ उत्क्षेप रूप २
XCII
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
"Aho Shrutgyanam"|
ORO
कपाशा
Fig. 412-15 Prsthothseba 1 चित्र ४१२-१५ पृष्ठोत्क्षेप रुप १
Fig. 413-16 Sici 1 चित्र ४१३-१६ सूची रुप १
Fig. 414-16 Sici2 चित्र ४१४-१६ सूची रूप २
Fig. 415-17 Viddha 1 चित्र ४१५-१७ बिद्धा रूप .
XCIII
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ XCIV "Aho Shrutgyanam Fig. 416-17 Viddha 2 चित्र 416-17 विदा रूप 2 ____Fig. 417-18 Pravrtta 1 चित्र 417-18 प्रावृत्त रूप 1 Fig. 418-19 Unasa 1 चित्र 418-19 उल्लास रूप 1 Fig. 419-19 Uuasa 2 चित्र 419-19 उल्लास रूप 2