Prabuddha Jivan 2017 09

Author(s): Sejal Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 6

શકે તો એ મૂળ કેટલું આનંદમય હશે? એવું ઘણી વાર બને છે, અનાસક્તિ - કોઈ પણ મતમાં રાગ ન હોવો, દ્રષ્ટિબદ્ધતા ન હોવી. સુખ પ્રાપ્તિના મારગે જતા હોઈએ અને એવું લાગે કે એ જ આનંદ (૪)અનુકંપા :- બે અર્થો છે. (૧) બીજાને દુઃખે દુઃખી થવું, દુ:ખ પ્રાપ્તિનો ભાગ છે. પરંતુ એમ ન પણ હોય. પ્રથમ સ્વરૂપનો દૂર કરવાની અનુકંપા. (૨) બીજાને સત્યાન્વેષણમાં મથતા જોઈ ભોગ' ગણાય છે અને બીજા સ્વરૂપનો “યોગ” અર્થાત્ “અધ્યાત્મ' સહાય કરવાની ઈચ્છા થવી. ગણાય છે. મન પ્રથમ ધ્યાનમાં પ્રવૃત્ત થાય છે - જેમાં સિદ્ધાંતનું (૫)અસ્તિક્ય :- કોઈ પણ વ્યક્તિ દ્વારા કોઈ પણ ભાષામાં કોઈ ગંભીર તોલન થાય છે. દ્વિતીય ધ્યાનમાં, બાકી બધાથી મુક્ત થઈ પણ રીતે રજૂ કરવામાં આવેલ સત્યને સ્વીકારવું - મનનું પરમ શુદ્ધિની અવસ્થા આવે છે. જેમાં તર્ક-વિતર્કોનો નાશ થાય ખુલ્લાપણું, તત્પરતા, ચિત્તનું રચનાત્મક વલણ. છે. તૃતીય ધ્યાનમાં વિતર્ક અને વિચાર સંપૂર્ણપણે નિરુદ્ધ હોય છે. આ રીતે શ્રદ્ધા અને મનન દ્વારા વ્યક્તિ જ્ઞાનના માર્ગ પર સ્થિર ત્યારબાદ ધ્યાનની ઉત્કૃષ્ટ કોટિ, ચિત્ત પરમ શુદ્ધિ પ્રસાદ પ્રાપ્ત કરે થઈને ચાલે છે. દુઃખમુક્તિ માટે સાત તત્ત્વોમાં વિશ્વાસ કરવો છે. તેને જ અધ્યાત્મ પ્રસાદ કહેવામાં આવે છે. અહીં પ્રજ્ઞા -જ્ઞાનનો જોઈએ. (૧) જીવ (૨) અજીવ (૩) આશ્રવ (૪) બંધ (૫) સંવર ઉદય થાય છે.
(૬) નિર્જરા (૭) મોક્ષ. મનન પછી ધ્યાનની આ અવસ્થા છે. આપણે એ જાણવું જોઈએ પાંચ પ્રકારના જે જ્ઞાનનો સ્વીકાર થયો છે તેમાં મતિજ્ઞાન, કે જેમ જેમ શ્રધ્ધા વધુ ને વધુ પુષ્ટ થતી જાય છે તેમ તેમ ચિત્ત આ શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન, મન:પર્યવજ્ઞાન અને કેવળજ્ઞાન. આની ભૂમિકાઓમાંથી પસાર થાય છે. તેમ તેમ રાગ વધુ ને વધુ ક્ષીણ સાથે આપણે ઉપર જેની વાત કરી ગયા તે દર્શન, શ્રવણ, મનન થતો જાય છે. શ્રદ્ધાના વિકાસ સાથે જ્ઞાનનો વિકાસ પણ થાય છે. અને નિદિધ્યાસને - એક જ સમાંતર રેખાએ ચાલે છે. મનન એ જ માત્ર કરૂણા કે માત્ર શ્રદ્ધાથી સૃષ્ટિ ટકી નથી શકતી પરંતુ સાથે મતિ છે. શ્રદ્ધાથી પ્રેરાયેલો ગુરૂ પાસે જઈ ઉપદેશ સાંભળે છે. આ વાસ્તવિકતાને અનુરૂપ જ્ઞાન પણ આવશ્યક છે. જ્યારે વિશુદ્ધ જ્ઞાન શ્રત છે પણ પછી જે સાંભળ્યું, તેના પર મનન કરે છે. મનન પ્રાપ્ત થાય છે ત્યારે કેવળજ્ઞાન કે અનંતજ્ઞાન ઉદય પામે છે. કરતી વ્યક્તિ અનાયાસે જ પ્રત્યક્ષ, સ્મૃતિ, પ્રવિભિજ્ઞા, તર્ક,
આનું મૂળ સોપાન શ્રદ્ધા હતી અને શ્રદ્ધા બે પ્રકારની છે. એક અનુમાન, વગેરે પ્રમાણો પ્રયોગ કરે છે. આ મનન માટે કોઈ નૈસર્ગિક શ્રદ્ધા અને બીજી અધિગમ શ્રદ્ધા.
શાસ્ત્રીય જ્ઞાનની આવશ્યકતા નથી. અનુભવે જ આ થાય છે. શ્રદ્ધા નિમિત્તથી જન્મે છે. ગુરૂ ઉપદેશને કારણે જન્મે ત્યારે તે આગમોમાં મતિજ્ઞાનનું વર્ણન છે. તત્ત્વાર્થ સૂત્રમાં અધિગમ શ્રદ્ધા કહેવાય છે જ્યારે કુદરતી રીતે જન્મે ત્યારે નૈસર્ગિક મતિધૃતાવવમન:પર્યાયવનનિ જ્ઞાનમ-મતિ, સ્મૃતિ, સંજ્ઞા, વિન્તા, શ્રદ્ધા કહેવાય છે.
માનવોઘ, રૂત્યનર્થાતરમ્ - અર્થાત્ આ બધા જ શબ્દો પર્યાયવાચી આ બન્ને શ્રદ્ધા એક જ વ્યક્તિને વારાફરતી વારા થાય છે. જૈન છે. મતિ, સ્મૃતિ, સંજ્ઞા, ચિંતા અને અભિનિબોધ આ બધા જ ચિંતકોએ શ્રદ્ધા અર્થાત્ સમ્યક્દર્શનનો બે પ્રકારે સ્વીકાર કર્યો છે. મતિ છે - મતિના પ્રકારો છે. મનુષ્ય જીવ છે. હાથી જીવ છે. ઘોડો નશ્ચિયિક શ્રદ્ધા અને વ્યવહારિક શ્રદ્ધા.
જીવ છે. મનુષ્ય, હાથી, ઘોડો બધા જ જીવના પ્રકારો છે. ઉપાધ્યાય યશોવિજયજી તેમની સમ્યકત્વ ષટસ્થાનક ચોપાઈ આપણે આખી વાતને ટૂંકમાં સમજી લઈએ તો મનન એક ઉપર બાલાવબોધમાં લખે છે : “દર્શન મોહનીય કર્મનો જે વિનાશ ચિંતન પ્રક્રિયા છે – ચિંતન પ્રવાહ છે. જેમાં ઈન્દ્રિયપ્રત્યક્ષનો ફાળો ક્ષય - ઉપશમ - ક્ષયોપશમ રૂપ, તેહથી જે નિર્મલ મિલરહિત ગુણનું છે છતાંય તેમનું સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ પ્રવાહમાં ઓગળી જાય. મનને થાનક ઉપજે તે નિશ્ચય સમ્યકત્વ જાણિ ઈ.” આધ્યાત્મિક વિકાસથી કારણે નિમિત્ત જન્મ અને ધ્યાનની કક્ષાએ પહોંચાય. આ મન વાનર ઉત્પન્ન થયેલી આત્માની વિશુદ્ધિ એ નિશ્ચય શ્રદ્ધા છે. જ્યારે તેને જેવું છે - ઉમાસ્વાતિએ અવગ્રહ, ઈહા, અવાય અને ધારણા આ. કારણે થતી શ્રુત જીવાદિ તત્ત્વો સાચા હોવાનો વિશ્વાસ કે ભાવ ચાર ભેદો આપ્યા છે. વસ્તુ કઈ જાતિની છે, વિશેષ ગુણો કહ્યા, એ વ્યવહાર શ્રદ્ધા છે.
વિશેષતાઓથી રહિત તે વસ્તુનું સાવ સામાન્ય જ્ઞાન તે અવગ્રહ જૈન ગ્રંથો શ્રદ્ધાના પાંચ લિંગો, ચિન્હો ગણાવે છે. જે નીચે છે - ઉદા. અંધારામાં ગાઢ અંધકારમાં પગે કંઈક સ્પર્શે કંઈક છે પ્રમાણે છે.
એવું જ્ઞાન થાય પણ શું છે એ નથી ખબર આમ અવ્યક્ત જ્ઞાન તે (૧)પ્રશમ :- રાગદ્વેષ, મહાગ્રહનો દ્રષ્ટિ રાગનું શમન એજ પ્રશમ. અવગ્રહ છે, એને ઉકેલવા પછી વિકલ્પો વિચારાય તે ઈહા છે - (૨)સંવેગ :- સત્યશોધ માટેની ગતિ | સાંસારિક બંધનોથી દૂર સ્પર્શઅનુભવ તે કારણે લંબાઈ, ગોળાકાર, નળાકારનો અનુભવ થવાની વૃત્તિ.
હવે અનુભવે દોરડું કે સાપ હોવાની શક્યતા લાગે - ત્યારબાદ (૩)નિર્વેદ - બે અર્થો છે. (૧) સાંસારિક વિષયોમાં ઉદાસીનતા આપણે એક પછી એક વિકલ્પો દૂર કરીએ છીએ અને દોરડું છે - આસક્તિ સત્યના માર્ગને બાધિત કરે છે. (૨) માન્યતાઓમાં એવા મત ભણી સ્થિર થઈએ છીએ - લીસો નથી, ખરબચડો છે,
ET પ્રબુદ્ધ જીવન !
સપ્ટેમ્બર - ૨૦૧૭)