Prabuddha Jivan 2017 09

Author(s): Sejal Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 9

અષ્ટમંગલનું પ્રત્યક્ષીકરણ.
ડૉ. કુમારપાળ દેસાઈ ભારતીય સંસ્કૃતિની એક આગવી વિશેષતા એ છે કે એમાં દ્રવ્યમંગલ અને ભાવમંગલ એમ બે પ્રકાર દર્શાવ્યા છે. શુભ ભાવોને ચિત્ર, આકૃતિ કે પ્રતીક દ્વારા પ્રગટ કરવામાં આવ્યા દ્રવ્યમંગલ એટલે આપણા સામાજિક વ્યવહારમાં મંગલરૂપ છે. વિશ્વના ધર્મો પર નજર નાંખીએ તો ખ્યાલ આવે છે કે એણે ગણાતી ચીજવસ્તુઓ, જેમાં દહીં, અક્ષત, ચંદન વગેરેનો સમાવેશ શુભ ભાવને પ્રગટ કરવા માટે કાં તો માનવ આકૃતિઓનું, થાય છે. દૂવા(ધરો), શ્રીફળ, પૂર્ણકળશ અને સ્વસ્તિક વગેરે પણ પ્રાણીઓનું અથવા તો પ્રકૃતિનાં કોઈ તત્ત્વોનું અવલંબન લીધું મંગલરૂપ મનાય છે. આ પદાર્થ દુઃખ કે અનિષ્ટનું નિવારણ કરીને છે. કેટલાક લોકો જેને માનવસંસ્કૃતિનું પારણું કહે છે તે સુખ આપે છે તેવી માન્યતા પ્રવર્તે છે. આ પદાર્થો નિશ્ચિતપણે આ મેસોપોટેનિયામાં (ENKY) નામના દેવનું ચિત્ર મળે છે. જે શુભ કાર્ય કરે તેવું હોતું નથી, આથી એને સંદિગ્ધ સાધન તરીકે ગણવામાં છે અને મનુષ્યોને પૂર જેવી આપત્તિઓથી બચાવનાર છે. એવી જ આવ્યા છે. એનાથી સુખ મળે કે ન પણ મળે. વળી જે સુખ મળે તે રીતે ક્ષમાસ નામનો દેવ પ્રકાશનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે અને સૂર્યને પૂર્ણ સુખ ન હોય. ઊર્જા આપે છે. ઈજિપ્તના ધર્મોમાં વાંકોચૂકો સાપ અને ડ્રેગન આ પ્રકારના દ્રવ્યમંગલ કરતાં ભાવમંગલનું વિશેષ મહત્ત્વ જેવો એપીફિસ (Apofish) નામનો દેવ મળે છે, જે શુભની સામે છે. આ ભાવમંગલ દ્વારા પૂર્ણ અને અવિનાશી સુખની પ્રાપ્તિ થાય પ્રબળ આક્રમણ કરનારો અને અંધાધૂંધી સર્જનારો દેવ છે. છે. અહિંસા, સંયમ અને તપને ભાવમંગલ કહ્યાં છે. સ્વાધ્યાય, - ગ્રીક સંસ્કૃતિ અને રોમન સંસ્કૃતિમાં માનવ આકૃતિ ધરાવતા ધ્યાન અને જ્ઞાનાદિ ગુણોનો આમાં સમાવેશ થાય છે. મતિ,શ્રત, શુભ કે અશુભ દેવો મળે છે, જ્યારે આફ્રિકામાં પ્રકૃતિનાં તત્ત્વોને અવધિ, મન:પર્યવ અને કેવલ એ પાંચ જ્ઞાનના સમૂહને ભાવમંગલ દેવ તરીકે પૂજવામાં આવે છે. જેમકે ઝુલુ જાતિમાં એન્કોસી યેશુ કહ્યાં છે. ધર્મશાસ્ત્રોમાં પણ અરિહંત, સિદ્ધ વગેરે દ્વારા પ્રણીત (iNkosi Yezulu) ને વરસાદ લાવનારા આકાશી દેવ તરીકે ધર્મની ગણના ભાવમંગલમાં કરવામાં આવી છે. આમ “મંગલ' પૂજવામાં આવે છે, જેનું સ્વરૂપ વાદળનું છે. એ જ રીતે મેઘધનુષની શબ્દનો અર્થ સંસાર-પરિભ્રમણનો ક્ષય અને હિતસાધક ધર્મની આકૃતિને કુમારિકાઓને મદદ કરતા દેવ તરીકે પૂજવામાં આવે પ્રાપ્તિ એવો થાય છે. અહીં આ મંગલ શબ્દના જુદા જુદા અર્થો છે. આમ અન્ય ધર્મોમાં મુખ્યત્વે વિશિષ્ટ આકારની માનવઆકૃતિ, જોઈ લઈએ. “મંગ” એટલે “ધર્મ અને તેને લાવે તે “મંગલ'. એવો વિચિત્ર લાગે તેવું પ્રાણીસ્વરૂપ કે પ્રકૃતિનાં કોઈ તત્ત્વને જ મંગલનો બીજો અર્થ છે - સંસારથી પાર ઉતારે તે મંગલ. એનો માનવજાતિના શુભ કે અશુભ સાથે જોડવામાં આવ્યું છે. પણ ત્રીજો અર્થ છે – જેનાથી શાસ્ત્રો શોભે છે તે. એનો ચોથો અર્થ છે કોઈ ચિત્ર કે આકૃતિને શુભ કે અશુભ સાથે જોડવાનું ભારતીય - સંસારથી મુક્ત કરાવે તે મંગલ. એનો પાંચમો અર્થ છે - જેનાથી સંસ્કૃતિમાં વિશેષ રૂપે જોવા મળે છે.
| વિનોનો નાશ થાય, જેનાથી પ્રસન્નતા પ્રગટે અને જેના વડે પૂજા આપણે મંગલદાયક આઠ વસ્તુઓના સમૂહને “અષ્ટમંગલ' થાય અને અંતે છઠ્ઠો અર્થ છે- મનને ભવથી એટલે કે સંસારથી દૂર કહીએ છીએ અને ધાર્મિક પ્રસંગોએ આ અષ્ટમંગલનું આલેખન કરે તે મંગલ. એનો સાતમો અર્થ છે - જે સમ્યગુદર્શન દ્વારા મોક્ષ થાય છે. જૈન ધર્મના પ્રથમ તીર્થંકર શ્રી ઋષભદેવ ભગવાનના પમાડે તે મંગલ. જન્મના અભિષેક પ્રસંગે ઈન્દ્ર મહારાજે આવા અષ્ટમંગલનું આવા મંગલનું દર્શન શુભ તો છે જ, પરંતુ એ દર્શનથી આલેખન કર્યું હતું. આ અષ્ટમંગલ છે : (૧) સ્વસ્તિક (૨) શ્રીવત્સ ચિત્તમાંથી અશુભ વિચારો, આસપાસનું અશુચિમય વાતાવરણ (૩) શ્રી નંધાવર્ત (૪) વર્ધમાનક (શરાવ-સંપુટ) (૫) ભદ્રાસન કે મનમાં રહેલી અશુભ ગ્રંથિઓનું વિસર્જન થાય છે. જે વ્યક્તિમાં (૬) કળશ (૭) મત્સ્ય-યુગલ અને (૮) દર્પણ.
અષ્ટમંગલનું દર્શન કરતાં આવું માનસપરિવર્તન ન થાય, એનું જૈન દર્શન પ્રત્યેક ચિત્ર, આકૃતિ કે પ્રતીક વિશે આગવું ધર્મજીવન પાણીમાં ગયું માનવું. જીવનના પ્રત્યેક કાર્યમાં, પછી વિવેચન કરે છે. એ શબ્દનો માત્ર વ્યવહાર જગતમાં થતો સ્થૂળ કે તે સંસારલક્ષી હોય કે અધ્યાત્મલક્ષી બધે જ શુભની ગૂંથણી કરવી સપાટી પરનો ઉપયોગ સ્વીકારીને આગવું ચાલતું નથી. કિન્તુ એના એ આપણી સંસ્કૃતિની વિશેષતા છે. મજાની વાત એ છે કે આ ગર્ભિતાર્થ એવા આધ્યાત્મિક અર્થને ઉપસાવવાનો સદેવ પ્રયત્ન શુભ ભલે સાંસારિક વ્યવહારોમાં પ્રયોજાતું હોય, તો પણ એ કર્યો છે. શબ્દની આધ્યાત્મિક અર્થછાયાઓ જાણીને જ સાધક એની સંસારભાવથી ઊર્ધ્વતાનો સંદેશ આપી જાય છે. ધાર્મિકજનને માટે સાધનાના માર્ગે આગળ વધી શકે, પરિણામે “મંગલ” શબ્દ એમ અધ્યાત્મનું પાથેય પૂરું પાડે છે. આવા શુભ ભાવના પ્રાગટ્ય માટે ને એમ સ્વીકારવાને બદલે તેનો સાચો અર્થ અને મર્મ સમજાવવા જુદાં જુદાં માધ્યમો કે સાધનો હોય છે. કોઈ ચિત્રપટનું દર્શન કરે, સપ્ટેમ્બર - ૨૦૧૭
L; પ્રબુદ્ધ જીવન ET