________________
& Rઉં!
કોઈ સાધકની છબી જુએ તો કોઈ શુભભાવદાયી આકૃતિ જુએ. બેઠા હોય તેવી મુદ્રા જોવા મળે છે. હકીકતમાં આ મુદ્રા એ સત્તા વસ્તુ ભિન્ન છે, પણ એનું ધ્યેય તો ભાવજાગૃતિનું છે. અને શક્તિનું પ્રગટીકરણ બની ગઈ છે અને સવિશેષ તો એ
શા માટે આવાં પ્રતીકોથી ભાવજાગૃતિનો પ્રયાસ કરવામાં વ્યક્તિનું પરિસ્થિતિ પરનું નિયંત્રણ સૂચવે છે. આમ મુદ્રા એ અમુક આવ્યો હશે? પહેલી વાત એ છે કે ભાવને વ્યક્ત કરવા માટે ભાવને સૂચવે છે અને ત્યારે જો અષ્ટમંગલની આકૃતિની ભીતરમાં પ્રચલિત ભાષા ક્યારેય કારગત નીવડતી નથી. ભાષાના શબ્દોમાં રહેલા આધ્યાત્મિક ભાવોનું પ્રત્યક્ષીકરણ કરવા માટે કોઈ સાધક આપણે આપણા ભાવોને ઉતારી શકતા નથી. આપણે જાણીએ પ્રયત્ન કરે, તો એ એના ગહનતમ ધાર્મિક ભાવોના પેટાળમાં છીએ કે માનવજાતિની સૌથી પહેલી ભાષા તે ચિત્રો છે. પહેલાં જઈ શકે. એણે ચિત્રો સર્યા, પછી શબ્દો આવ્યા.
આજે ડૉ. લી પુલોસની સર્જનાત્મક પ્રત્યક્ષીકરણની પધ્ધતિ બીજી બાબત એ છે કે ભાષા દ્વારા એ પ્રગટ કરવા સમર્થ ન અને એની છ પ્રયુક્તિઓ વિદેશી આધ્યાત્મિક જિજ્ઞાસુઓમાં પ્રસિદ્ધ નીવડે ત્યારે એ આકારનો આધાર લે છે. સાધકની પ્રકૃતિ, સ્વભાવ, છે. પણ ખેર, આજે એ વિચારીએ કે કોઈ મુમુક્ષુ અધ્યાત્મસાધક લેશ્યા, અધ્યવસાય, ઉદયમાન કર્મ ઈત્યાદિનો એના માનસ પર અષ્ટમંગલની આકૃતિઓનું પ્રત્યક્ષીકરણ કરે, તો આત્મજાગૃતિનું ઘણો મોટો પ્રભાવ પડતો હોય છે. આવે સમયે સાધકને એના કેટલું અણમોલ પાથેય મળી રહે! ચિત્તમાં ભાવને બદલે આકૃતિ કે ચિત્ર દેખાતાં હોય છે. અને એ સામાન્ય રીતે શુભ સૂચક એક ચિન્હ હોય છે. એક મંગલ ચિત્રની ભાષા' દ્વારા પોતાના આંતરિક, આધ્યાત્મિક ભૂમિકાને હોય છે. પણ અષ્ટમંગલમાં આઠ મંગલનું આલેખન છે. પ્રગટ કરે છે. આ ચિત્ર એ એના ચિત્તના ભાવ, સંવેદના, વિચાર અષ્ટમંગલની આકૃતિમાં એક સાથે આઠ શુભ નું દર્શન છે અને એ અને સાધનાની અનુભૂતિની અભિવ્યક્તિનું શક્તિશાળી માધ્યમ રીતે એનાથી દર્શનાર્થીની ભાવસૃષ્ટિમાં શુભ ભાવનું પ્રબળ સંચલન બને છે. કોઈ એક ધર્મ વિચાર કે અધ્યાત્મભાવ ચિત્ર દ્વારા આલેખી થાય છે. એમાંની આકૃતિ કોઈ એક નહીં, પણ આઠ આઠ ધર્મ શકાય છે. અને એમાં પણ આવા આઠ-આઠ શુભ ભાવોનું મિલન સંદેશ આપી જાય છે. આ પ્રતીકોમાંથી આત્મજાગૃતિ, આત્મચિંતન થાય છે ત્યારે અષ્ટમંગલ સર્જાય છે. એ દૃષ્ટિએ અષ્ટમંગલ એ પ્રતીક અને આત્મવિકાસના સંકેતો પ્રાપ્ત થાય છે. પણ સાથોસાથ આ છે અથવા તો એમ કહેવાય કે ચિત્રો દ્વારા પ્રગટેલી શુભ ભાવની પ્રતીકોમાં માત્ર “સ્વ'નો જ વિચાર નથી. “સર્વ'નો પણ વિચાર પ્રતિમા છે. જે શબ્દ દ્વારા કે ભાષા દ્વારા શક્ય નથી, એને આ કર્યો છે. અને તેથી તેની સાથે વ્યાપક લોકહિત અને જનકલ્યાણની પ્રતીક પ્રગટ કરે છે. પણ એના કરતાં ય બીજી મહત્ત્વની ઘટના એ મંગલ ભાવના જોડાયેલી છે. બને છે કે આ પ્રતીક સાધનાના ગહનતમ વિચારો અને ધર્મભાવનું શ્વેતાંબર પરંપરામાં જિનાલયમાં અષ્ટમંગલની ધાતુની પાટલી નવનીત પ્રગટ કરે છે. અને આથી જ પ્રતીકના ઊંડાણમાં જઈને જોવા મળે છે. એક સમયે અષ્ટમંગલની આકૃતિઓમાં દોરવામાં એના એક પછી એક પડ ઊઘાડતા જોઈએ, તો અધ્યાત્મલોકની આવતી હતી. આજે એ અષ્ટમંગલની પટ્ટી કે સ્ટીકર જૈનોના દ્વારા યાત્રા થાય છે.
(બારશાખ) પર મળે છે. તે શુભ ભાવની અંગત અભિવ્યક્તિ છે. આનો જરા ગંભીરતાથી વિચાર કરીએ તો વર્તમાન યુગની આજે તીર્થકર ભગવાનની પૂજા કર્યા પછી અંતે અષ્ટમંગલ બે બાબતો મારી નજરે પડે છે. એક તો આજે એવો મનોવૈજ્ઞાનિક આલેખવાનો રિવાજ છે. શ્વેતાંબર જૈન મંદિરમાં અષ્ટમંગલની સિદ્ધાંત પ્રવર્તે છે કે મનમાં પહેલાં જે ઈચ્છો તેનું ચિત્ર દોરો અને પાટલી અવશ્ય હોય જ. મોટાં પૂજનો સમયે પણ પાટલાપૂજનમાં પછી એ બેયની પ્રાપ્તિ માટે અહર્નિશ પ્રયાસ કરો અને બીજી બાબત એક પાટલા પર અષ્ટમંગલની આઠ આકૃતિઓ ચાંદીના પતરામાં છે પ્રત્યક્ષીકરણ' ની કે તમે એ ચિત્ર, મુદ્રા કે આકૃતિ જોઈને એનું દોરેલી હોય છે. પ્રત્યક્ષીકરણ કરો તો તમારામાં એ ભાવોની જાગૃતિ થશે. અષ્ટમંગલનું દર્શન થાય છે, પણ વિશેષ આવશ્યકતા તો ઈજિપ્તમાં કૅરોની મૂર્તિ મળે છે, જેમાં ઉચ્ચ સ્થાને બિરાજમાન એના આંતરિક અનુભવની છે. હજારો વર્ષથી સ્વસ્તિક (સાથિયો) વ્યક્તિ કઈ રીતે બેઠી હોય, તેની મુદ્રા જોવા મળે છે. એ સમયે એ શુભ, મંગલ અને કલ્યાણકારી એવું ઉત્તમ મંગલ ગણાય છે. સામાન્ય માનવીઓ જમીન પર બેસતા અથવા તો ઊભા રહેતા માત્ર જૈન પરંપરામાં જ નહીં, બલ્ક હિંદુ અને બૌદ્ધ પરંપરામાં અને રાજાઓ અને સમ્રાટો ઊંચા આસન પર બે હાથ બાજુના પણ એનો આવો જ મહિમા છે. સ્વસ્તિ એટલે જે કલ્યાણ કરે અને હાથા પર મૂકીને બિરાજમાન થતા હતા.
આશીર્વાદરૂપ હોય. વળી એની આકૃતિ પણ એવી સરળ કે સહુ મજાની વાત એ છે કે ઈજિપ્તમાં ફેરોની મૂર્તિ મળે છે, તે જ કોઈને આલેખવી સહજ બને. જિનાલયમાં અષ્ટમંગલની પાટલી રીતે આજે અમેરિકાના વોશિંગ્ટન શહેરમાં અબ્રાહમ લિંકનની અને પર કે ઘરના દ્વારે રાખેલી અષ્ટમંગલની પટ્ટીઓ પર જ્યારે સ્વસ્તિક અવકાશયાત્રીની આ રીતે ખુરશીમાં બે હાથા પર હાથ રાખીને જુઓ ત્યારે એ વિચારજો કે દેવ, મનુષ્ય, તિર્યંચ અને નારકી એ
1 પ્રબુદ્ધ જીવન 1
સપ્ટેમ્બર - ૨૦૧૭)
