Kavya Prakasha Khandana

Author(s): Siddharshi Gani, Rasiklal C Parikh
Publisher: Singhi Jain Shastra Shiksha Pith Mumbai

Page 28

INTRODUCTION
With the following two Karikas also, he finds fault in some
points.
Definition of Poetry.
Let us now consider his criticism of the definition of Kavya. It is as follows:
अत्र केचित् - 'अदोषत्वं यत् किञ्चिददोषाभावो वा यावद्दोषाभावो वा । नाद्यः, अव्यावर्तकत्वात् । नान्त्यः, तथासति काव्यलक्षणं निर्विषयं विरलविषयं वा स्यात् । यावद्दोषाणां दुर्निवारत्वात् । तस्माद् 'वाक्यं रसात्मकं काव्यम्' इति लक्षणम् । तथा च दुष्टेऽपि रसान्वये काव्यत्वमस्त्येव परन्त्वपकर्षमात्रम् । तदुक्तमू
कीटादिविद्धरत्नादिसाधारण्येन काव्यता ।
दुष्टेष्वपि मता यत्र रसायनुगमः स्फुटः ॥ इति ।
एवं चालङ्कारादिसत्त्वे उत्कर्षमात्रत्वम्' इति वदन्ति ।
9
परे तु 'यदंशे दोषस्तदंशेऽकाव्यत्वम्, यदंशे दोषाभावस्तदंशे काव्यत्वम् । यथा - एकमेव ज्ञानं प्रमा प्रमा चेति । दोषसामान्याभाव एव विवक्षणीय इत्याहुः । तन्न । एकमेव पर्य अंशे काव्यं अंशेऽकाव्यमिति
व्यवहाराभावात् ।
अन्ये तु 'दोषसामान्याभाव एव लक्षणे प्रवेश्यः । विरलविषयत्वं काव्यलक्षणस्येष्टमेव । 'दुष्टं काव्यं' इति प्रयोगस्य 'दुष्टो हेतुः' इतिवत् समर्थनीयत्वाद्' इति प्राहुः ।
परे तु ‘काव्यमास्वादुजीवातुः पदसंदर्भः' इति वदन्ति । तन्न । आस्वादुजीवातुतावच्छदेकरूपापरिचये तस्य ज्ञातुमशक्यत्वात् तत्परिचये तस्यैव लक्षणत्वसंभवात् ।
नवीनास्तु 'काव्यत्वमखण्डोपाधिः, चमत्कारजनकतावच्छेदकस्य काव्यपदप्रवृत्तिनिमित्तस्य चान्यस्य वक्तुमशक्यत्वात् तदेव लक्षणमस्तु । किमनेनाननुगतेन लक्षणेन' इति वदन्ति ।
'सगुणौ' इति गुणव्यञ्जको इत्यर्थः । गुणानां रसैकधर्मत्वात् शब्दार्थयोः सगुणत्वाभावात् । 'अनलङ्कृती' इति 'सालङ्कारौ' इत्यर्थः ।
यदपि 'काव्यत्वं शद्बार्थोभयवृत्ति' तदपि न । काव्यं करोति, काव्यं पठति शृणोति चेति व्यवहाराच्छद्व एव काव्यत्वं कल्पनीयम् । ननु 'आस्वादव्यञ्जकत्वमेव काव्यत्वप्रयोजकम्, तच्च शद्वेऽर्थेचाविशिष्टम् । तथा च कथं काव्यं करोतीति व्यवहारस्य शद्वमात्रपरत्वम्' इति चेत्, न । आखादव्यञ्जकानामन्येषां सत्त्वात् तेष्वपि काव्यत्वं स्वीकुरु । उभयवृत्तिकल्पने गौरवात् काव्यं करोतीति काव्यादस्य शद्वमात्रपरत्वे बीजत्वात् । ( ३. का. प्र. खं . )
In the above passage we can see that S. adopts Viśvanatha's criticism of Mammata's definition.' He himself, however seems to be one of the Navinas, whose leader must have been Pandita Jagannātha. काव्यत्वमखण्डोपाधिः may be compared with उपाधिरूपं वाऽखण्डम्- ( र. गं. पृ. ८, ) and his criticism of शद्वार्थौ with शब्दार्थयुगलं न काव्यशद्ववाच्यम् । etc. ( र. गं. ५ ) Similarly शब्दार्थयोः सगुणत्वाभावात् may be compared with शद्वार्थयोः सगुणत्वविशेषणमनुपपन्नम् etc. of Viśvanātha'. काव्यमा स्वाद - जीवातुः पदसंदर्भः is according to Mm._Kane, the view of Canḍīdāsa expressed in his commentary Kavyaprakāśadīpikā”.
1. See पृ. २- ३, सा. द. Kane's Edition 1923.
2. P. 339. Introduction to the third edition, S. D. 1951.