Kavya Prakasha Khandana

Author(s): Siddharshi Gani, Rasiklal C Parikh
Publisher: Singhi Jain Shastra Shiksha Pith Mumbai

Page 64

चतुर्थ उल्लास'
२५ काव्यसर्वखत्वं च तत्र उभयशक्तिमूलः । अत्रेदमवधातव्यम् - वस्त्वलकृति-ध्वन्योः क्रमः संलक्ष्यते, रसभावादिषु क्रमो न लक्ष्यते इत्यलङ्कारशास्त्रयोगिन एव प्रष्टच्या इति । तत्र
अलङ्कारोऽथ वस्त्वेव शब्दादू यत्रावभासते ॥ (मू० का० ३८, उ.) प्रधानत्वेन स ज्ञेयः शब्दशतयुद्भवो द्विधा । (मू० का० ३९, पू०) वस्त्वेवेत्यनलकारं वस्तुमात्रम् । तत्राद्यो यथा- भद्रात्मन इत्यादि । अत्र मिथोऽसम्बन्धार्थद्वयबोधकत्वेन वाक्यभेदो मा भूदिति प्रकृताप्रकृतयोरुपमाऽलकारः कल्पनीय इति उपमाऽलकारो व्यङ्गय इति व्यवहर्त्तव्यम् । वस्तुमात्रं यथा
शनिरशनिश्च तमुच्चैनिहन्ति कुप्यसि नरेन्द्र ! यसै त्वम् ।
यस्य प्रसीदसि पुनः स भात्युदारोऽनुदारश्च ॥ अत्र विरुद्धावपि त्वदनुवर्तनार्थमेकं कार्यं कुरुत इति वस्तु ध्वन्यते ।
अर्थशत्तयुद्भवेऽप्यर्थों व्यञ्जका सम्भवी खतः ॥ (मू० का० ३९, उ०) मौढोक्तिमात्र(त्रात्?)सिद्धो वा कवेस्तद्वर्णितस्य च । पस्तु वाऽलङ्कतिर्वेति षड्भेदोऽसौ व्यनक्ति यत् ॥ (मू० का० ४०)
वस्त्वलङ्कारमथवा तेनासौ द्वादशात्मकः । (मू० का० ४१, पू० ) इति । तत्र स्वतः संभवी न केवलं भणितिमात्रनिष्पन्नो बहिरौचित्येनापि संभाव्यमानः, प्रौढोक्तिमात्रा बहिरसन्नपि निमितः कविना कविनि[व]द्धवक्त्रेत्यन्यत् । अत्र अर्थशक्युद्धवस्य द्वादशभेदा इति यदुक्तं तदनुपपन्नम् । यतः - कविनिबद्धकवित्वात् । तेनायमर्थः-स्वतः सम्भवी प्रौढोक्तिमात्रसिद्ध [प० १६. १] इति द्विविधोऽपि प्रत्येक वस्त्वलहाररूपत्वेन चतुर्विधो व्यञ्जकः । तस्य प्रत्येकं वस्त्वलङ्कारो व्यङ्ग्य इत्यष्टविधो ध्वनिः । अन्यत् तु सर्व खबुद्धिसौष्ठवप्रकटनम् । स्वतःसंभव्यर्थशक्तिमूलध्वनिर्यथा
अलससिरमणी धुत्ताणमग्गिमो पुत्ति धनसमिद्धिमओ । श्य भणिएण नअंगी पफुल्लविलोअणा जाआ ॥ [भलसशिरोमणिः धूर्तानामप्रिमः पुत्रि धनसमृद्धिमयः ।
इति भणितेन नताङ्गी प्रोत्फुल्लविलोचना जाता ॥] अलसत्वेन अप्रवासित्वम् , धूर्तत्वेन विदग्धत्वम् , प्रोत्फुल्लविलोचनत्वेन हर्षों व्यज्यते । अत्र ममैवायं उपभोगयोग्य इति वस्तु खतः संभविनार्थेन व्यज्यते । प्रौढोक्तिमात्रनिष्पन्नाथशक्तिमूलध्वनिमाह -
'महिलासहस्सभरिए तुह हिअए सुहअ सा अमाअंती । अनुदिणमणण्णकम्मा अंगं तणुअंपि तणुएइ ॥ [ महिलासहस्रभृते तव हृदये सुभग सा अमान्ती ।
प्रतिदिनमनन्यको अङ्गं तनुकमपि तनूकरोति ॥] नोम्भितस्य वा' 8० पा०। २ 'तेनायं' मु. पा० । का० प्र०४