Kavya Prakasha Khandana

Author(s): Siddharshi Gani, Rasiklal C Parikh
Publisher: Singhi Jain Shastra Shiksha Pith Mumbai

Page 84

सप्तम उल्लास .
४५
इत्येते प्राचीनैरर्थदोषाः कथितास्ते उक्तेषु शब्ददोषेष्वन्तर्भवन्तीति न पृथक् प्रतिपादितार्हाः ।
•
तथा हि – पुष्टं पोषणमुत्कर्षः, पश्चान्नञा समासः । तथा च प्रकृतवाक्योद्देश्योत्कर्षा - हेतुरूपस्यापुष्टार्थस्य । एवं पुनरुक्तस्य च अधिकपदे निरर्थके वान्तर्भावः । तथा कष्टस्य क्लिष्टेऽन्तर्भावः । एवं स्तुत्वा निन्दित्वा वा पुनरन्यथा कृतरूपस्य व्याहर्तस्य, तथा दुष्क्रमग्राम्याप्रसिद्धि विद्याविरुद्धापदमुक्ता लीलानाम् । एवं एकसमभिव्याहारनिर्दिष्टोत्तममध्यमाधमरूपस्य सहचरभिन्नस्य, तथा विधेयविरोध्यनुवादरूपस्यानुवादायुक्तस्य, तथा प्रकाशितविरुद्धस्यानुचितार्थ एवान्तर्भावः । तथा सन्दिग्धस्य सन्दिग्ध एवान्तर्भावः । एवमेकभङ्गिनिर्दिष्टानेकार्थरूपमनवी कृतत्वमपि न दोषः, किन्तु गुणाभावः । उक्तिवैचित्रयात्मक माधुर्यस्य नवीकृतत्वरूपगुणस्य वक्ष्यमाणत्वात् । ततोऽनवीकृते गुणाभावादेव रसापकर्ष - - कत्वम् । एवं निर्हेतु नियमपरिवृत्त विशेष परिवृत्त साकाङ्क्षाणां न्यूनपद एवान्तर्भावः । तथाऽनियमपरिवृत्तस्याधिकपदे, तथा विध्ययुक्तस्य विधेयाविमर्षे (र्शे), तथा त्यक्तपुनः स्वीकृतस्य समाप्तपुनरावृत्तेऽन्तर्भावः । नन्वेवमपि अधिकपदादीनां निरर्थकेऽन्तर्भावः स्यात्, इति चेद्, भवतु नाम का नो हानिः । उक्तमेव प्राग् - यद् वाच्यावचनं अवाच्यवचनमेव दोषद्वयम्, अन्यत् सर्वं तयोः प्रपञ्च इति ।
अथ प्राचीनोक्तापुष्टादीनां उदाहरणानि लिख्यन्ते । अत्रापुष्टः पुष्टिभिन्नः । पुष्टत्वं च विवक्षितार्थबाध हेत्वनुपादानकत्वम् । तद्विरहश्चाप्रयोजकत्वात् प्रयोजकेऽर्थलभ्यत्वात् । वृत्तिकृताऽपि [ १० २८. १ ] अति विततत्वादयोऽनुपादानेऽपि प्रतीयमानमर्थं न बाधन्त इत्युक्तम्, न त्वप्रयोजका एवेति ।
अतिविततगगनसरणिप्रसरण परिमुक्तविश्रमानन्दः । मरुदुल्लासित सौरभकमलाकरहासकृद् रविर्जयति ॥
रविर्भगवान् भास्करो जयति । कीदृश: ? अतिविततं अतिविस्तीर्णं यद् गगनमाकाशं तत्र या सरणिर्वर्त्म तत्र यत्प्रसरणं सञ्चरणं तेन परिमुक्तः परित्यक्तों विश्रमानन्दो विश्रामसुखं येनेत्यर्थः । मरुता वायुना उल्लासितमभिव्यक्तं सौरभं यस्य तादृशं यत् कमलं तस्यावलिः समूहः तस्या हास्यकृत् विकासकर्त्तेत्यर्थः । अत्रातिविततत्वादयोऽर्था अपुष्टाः । नन्विदमधिकपदत्वं पुनरुक्तत्वं वा स्यात् इति चेत्, उच्यते- नायमधिकः । तत्त्वं च अन्वयाप्रतियोगित्वात् भवति । प्रकृते तदभावात् । शब्दोपस्थिते पुनः शब्दानुपादानान्न पुनरुक्तः । अर्थपुनरुक्तिश्चापुष्टार्थ एवेतिभावः । केचित् तु - पोषणं पुष्टमुपकारः पश्चान्नञा बहुव्रीहिः । प्रकृतवाक्यार्थोत्कर्षा हेतुरपुष्टः । अतिविततेतेि - अत्र हि रविर्जयतीति रवेरुत्कर्षः प्रधानवाक्यार्थः ।
१ प्रकृतवाक्ये उद्देश्यो यः उत्कर्षस्तस्य यः अहेतुः अर्थः स अपुष्टार्थः । २ स्तुत्वा निन्दित्वा वा पुनरन्यथाकरणं व्याहतत्वम् । ३ अयुक्तः क्रमो दुःक्रम इत्यर्थः । ४ ' प्रसिद्धिविरुद्ध विद्याविरुद्धश्चेति इयम् ।' मूलादर्श एताः सर्वाः टिप्पण्यः ।