Kavya Prakasha Khandana

Author(s): Siddharshi Gani, Rasiklal C Parikh
Publisher: Singhi Jain Shastra Shiksha Pith Mumbai

Page 50

द्वितीय उल्लास मतरतेरन्यथोपपादयितुमशक्यत्वात् । अत्र तु अनुमानेन लक्षणया वा उपपादयितुं शक्यस्वात् न व्यजना पृथक् । ' ___ मनु एवं अनुमानेन व्यञ्जनान्यथासिद्धौ शब्दप्रामाण्यमपि भज्येत । घटमानयेत्यत्र कर्मत्वं घटवत् । घटनिरूपिताकांक्षायोग्यतादिमत्पदस्मारितत्वात् । इत्यनुमानेन शाब्दबोधसमशीलज्ञानजननसंभवात् , इति चेत् , न । योग्यतायाः लिङ्गविशेषणत्वासंभवात् , तस्याः संशयसाधारणज्ञानस्य कारणत्वात्, हेतुनिश्चयकारणत्वस्य सर्वसम्मतत्वात् , शब्दस्थले व्यास्यादिप्रतिसन्धानं विनाऽपि अत्यन्तासत्यप्यर्थे बाधावतारेऽपि अन्वयबोधदर्शनात् । नानुमानेन शब्दप्रामाण्यस्यान्यथासिद्धिः ।
सर्वेषां प्रायशोऽर्थानां व्यञ्जकत्वमपीष्यते । (मू० का० ७, पू०) .. इति प्राचां मतानुसारेण वाच्य-लक्ष्य-व्यङ्ग्यानां व्यञ्जकतामाह । तत्र वाच्यस्य
यथा
माए घरोवअरणं अज हु णत्थि त्ति साहिअं तुमए । ता भण किं करणिजं एमेअ ण वासरो ठाइ ॥ [मातर्गहोपकरणं अद्य खलु नास्तीति साधितं त्वया ।
तद् भण किं करणीयं एवमेव न वासर [:] स्थास्यति ॥] मातरित्याज्ञाकरणोपयोगित्वम् , गृहोपकरणमित्यनेनावश्यकर्त्तव्यत्वम् , अद्येत्यादिना अतिप्रसङ्गनिवारणम् , त्वया कथितं न तु मयेत्यनेन अन्यथाशङ्कानिवृत्तिः, तत् शब्देन हेत्वर्थेन अवश्यवक्तव्यम् । एवमेव व्यासङ्गं विना, वासरो न तिष्ठति । अतीते [प० ७.२] वासरे तवाज्ञयाऽपि न किञ्चित् करिष्यामीति व्यज्यत इति व्यञ्जकता पदार्थानाम् ।
वाक्यार्थव्यञ्जकतामाह । अत्र वक्तृवैशिष्टयात् खैरविहारिणीति व्यज्यते । • लक्ष्यस्य यथा
साहेती सहि सुहअं खणे खणे दूमिआसि मज्झ कए । सब्भावणेहकरणिजसरिस दाव विरइअं तुमए ॥ [साधयन्ती सखि ! सुभगं क्षणे क्षणे दूनासि मस्कृते ।
सजावस्नेहकरणीयसदृशं तावद् विरचितं त्वया ॥] त्वयेति ज्ञातापकारिणी प्रति एवंविधोक्तिरसम्भावितेति । बाधानन्तरं सद्भावेत्यादिना ' तदभावव्याप्यत्वेन विरोधी लक्ष्यते । तदाह - मत्प्रियं रमयन्त्या त्वया शत्रुत्वमाचरितमिति
लक्ष्यम् । तेनं कामुकविषयसापराधत्वप्रकाशनं व्यङ्ग्यम् । केचित् तु सद्भाव-खेहाभ्यां तदभावो लक्ष्यते । तेन च तदतिशयः शत्रुत्वं व्यज्यते । लक्ष्यमित्यस्य लक्षणामूलव्यङ्ग्यत्वमर्थः । पार्यन्तिकव्यङ्ग्यं तु कामुकविषर्यकसापराधत्वप्रकाशनमित्यर्थः । अत्र वाक्यार्थव्यञ्जकत्वेऽपि लक्ष्यस्य व्यञ्जकत्वम् । भट्टमते तस्यापि लक्ष्यत्वात् । यद्वा अन्वयस्य व्यञ्जकत्वेऽपि अन्वयिनो व्यञ्जकत्वम् ।