Kavya Prakasha Khandana

Author(s): Siddharshi Gani, Rasiklal C Parikh
Publisher: Singhi Jain Shastra Shiksha Pith Mumbai

Page 31

12
KAVYAI RAKASAKHANDANA
his Basakalikā. He also refers to Haripāla's view regarding the painful nature of Vipralambha. It is, however, Ramecandra and Gunacandra, authors of N. D. who have elaborately discussed the point in support of the view-सुखदुःखात्मको रसः। (का. १०९. ना. द. G. 0. S.). Their arguments being worth quoting as those of other Jain writers on the subject are givefi, the foot-note". It may be noted here incidentally that great Jaina Ācārya Hemacandra, their guru, follows Abhinavagupta and accepts the general view.
The question is however, who were the Navīnas that held this view, and reduced, on that view,the number of Rasas to four.
A controversy had been raging round the question whether śānta should be regarded as a Rasa or not and whether, therefore, the number of Rasas is eight or nine.
Bharata seems to have taken cognizance of only eight Rasas for dramatic purposes. He, however, at one place says that the original
Rasas are four-viz. Srngara, Raudra, Vira and Bibhatsa and that Hāsya, Karuņa, Adbhuta and Bhayānaka are respectively derived from these (४०. ना. शा. नि. सा.). But the theory of S. is different. He does not reduce the number Rasas on the basis of the original and the derived; he does it on the very principle of Rasa. On this principle his Rasas are, as we have seen, Srigāra, Vira, Hasya and Adbhuta.
1. J. O. R. Madras. Vol. XI. pp. 113-14, 107. 2. स्वीकृतसाक्षात्कारित्वानुभूयमानावस्थो यथासम्भवं सुखदुःखस्वभावो रस्यते आस्वाद्यत इति रसः। तत्रेष्टविभावादिप्रथितस्वरूपसम्पत्तयः शृङ्गारहास्यवीराद्भुत शान्ता पञ्च सुखात्मानोऽपरे पुनरनिष्टविभावाद्युपनीतात्मनः करुणरौद्रबीभत्सभयानकाश्चत्वारो दुखात्मानः । यत्पुनः सर्वरसानां सुखात्मकत्वमुच्यते, तत् प्रतीतिबाधितम् । आस्तां नाम मुख्यविभावोपचितः काव्याभिनयोपनीतविभावोपचितोऽपि भयानको बीभत्सः करुणो रोद्रो वा रसास्वादवतामनाख्येयां कामपि क्लेशदशामुपनयति । अत एव भयानकादिभिरुद्वेजते समाजः। न नाम सुखावादादुद्वेगो घटते । यत् पुनरेभिरपि चमत्कारो दृश्यते स रसास्वादविरामे सति यथावस्थितवस्तुप्रदर्शकेन कविनटशक्तिकौशेलेन । विस्मयन्ते हि शिरश्छेदकारिणाऽपि प्रहारकुशलेन वैरिणा शौण्डीरमानिनः । अनेनैव च सर्वाङ्गाल्हादकेन कविनटशक्तिजन्मना चमत्कारेण विप्रलब्धाः परमानन्दरूपता दुःखात्मकेष्वपि करुणादिषु सुमेधसः प्रतिजानते । एतदास्वादलौल्येन प्रेक्षका अपि एतेषु प्रवर्तन्ते । कवयस्तु सुखदुःखात्मकसंसारानुरूप्येण रामादिचरितं निबध्नन्तः सुखदुःखात्मकरसानुविद्धमेव ग्रनन्ति पानकमाधुर्यमिव च तीक्ष्णास्वादेन दुस्खास्वादेन सुतरां सुखानि स्वदन्ते इति । अपि च सीताया हरणं, द्रौपद्याः कचाम्बराकर्षणं, हरिश्चन्द्रस्य चाण्डालदास्य, रोहिताश्वस्य मरणं, लक्ष्मणस्य शक्तिमेदनं, मालत्या व्यापादनारम्भणमित्याधभिनीयमानं पश्यतां सहृदयानां को नाम सुखास्वादः। तथानुकार्यगताश्च करुणादयः परिदेवितानुकार्यत्वात् तावद् दुःखात्मका एव । यदि चानुकरणे सुखात्मानः स्युन सम्यगनुकरणं स्यात्, विपरीतत्वेन भासनादिति । योऽपीष्टादिविनाशदुःखलता करुणे वर्ण्यमानेऽमिनीयमाने वा सुखास्वादः सोऽपि परमार्थतो दुःखास्वाद एव । दुःखी हि दुःखितवार्तया सुखमभिमन्यते । प्रमोदवार्तया तु ताम्यतीति करुणादयो दुःखात्मान एवेति । विप्रलम्भशृङ्गारस्तु दाहादि कार्यत्वाद् दुःखरूपोऽपि सम्भोगसंभावनागर्भत्वात् सुखात्मकः । रसश्च मुख्यलोकगतः प्रेक्षकगतः काव्यस्य श्रोत्रनुसन्धायकद्वयगतो वेति ।
(१५९. ना. द. G.O.S.) 3. See for an elaborate and excellent treatment of this topic Dr. Raghavan's
articles on "The Number of Rasas" in J. O. R. Madras. Vols. X & XI.