________________
આત્મા-પરમાત્મા અને કર્મ
શરીર-ઇન્દ્રિયો ઇત્યાદિની પાછળ ચેતનાનો જે ધબકાર વર્તાય છે તેને વિશિષ્ટ તત્વના આવિર્ભાવ તરીકે ગણવો રહ્યો. આ વિશિષ્ટ તત્વ તે આત્મતત્ત્વ. તેને પછી પરમાત્માના અંશ તરીકે ગણો કે સ્વતંત્ર ગણો એ જુદી વાત છે.
જે ધર્મોએ આત્માનો સ્વીકાર કર્યો તે બધા ધર્મોને આસ્તિક દર્શનો તરીકે સામાન્ય રીતે ઓળખવામાં આવે છે અને જે ધર્મોએ આત્માનો કે પરમાત્માનો સ્વીકાર ન કર્યો તેને નાસ્તિક દર્શનો ગણવામાં આવે છે. વેદાંત, બૌદ્ધ, જૈન જેવાં ભારતીય દર્શનોએ ચૈતન્યનો સ્વીકાર કર્યો છે અને તેને આત્મતત્ત્વ કે પરમાત્મતત્ત્વ તરીકે ઓળખ્યું છે. પાશ્ચાત્ય ધર્મોએ આત્મતત્ત્વ ઉપર સ્વતંત્ર રીતે ઝાઝો વિચાર કર્યો હોય તેમ લાગતું નથી પણ તેમણે સર્વશક્તિમાન ચૈતન્યને પરમાત્મા તરીકે વધારે સ્થાપ્યો છે. અરે, પ્રાચીન કાળના ચાર્વાક અને વર્તમાનકાળના નિત્યે જેવા નાસ્તિકોએ ચેતના વ્યાપારનો – ચૈતન્યનો સ્વીકાર કર્યો છે. સૌની વચ્ચે જે મતભેદ પડે છે તે ચૈતન્યના સ્વરૂપ અંગેનો.
આસ્તિકોએ તેને શાશ્વત ગયું જયારે નાસ્તિકોએ તેને અનિત્ય ગયું. બૌદ્ધોએ ચૈતન્ય તત્ત્વને શાશ્વત ન ગયું પણ સંસ્કાર દ્વારા ચાલુ રહેતી પરંપરાને - સંતતિધારાને તો નિત્ય ગણી. જૈનોએ આત્મ તત્ત્વને નિત્યાનિત્ય ગયું. જેમણે આત્માને-જીવને પરમાત્માનો અંશ ગણ્યો તેમને માટે તો અનિત્યતાનો તો પ્રશ્ન રહેતો જ નથી, કારણ કે તેમણે પરમાત્માને શાશ્વત-નિત્ય આદિ અને અંતરહિત સર્વશકિતમાન ગણ્યો
છે. આત્મતત્ત્વ તેની અંતર્ગત આવી ગયું. . આમ, સૌએ આત્મતત્વનો એક કે બીજી પ્રકારે અથવા એક કે બીજા
સ્વરૂપે સ્વીકાર તો કર્યો છે. કોઈએ શ્રદ્ધાથી સ્વીકાર કર્યો છે તો કોઈએ અનુમાનથી સ્વીકાર કર્યો. એ જ રીત પરમાત્મતત્ત્વનો પણ જે સ્વીકાર થયેલો છે તેમાં અનુમાનની પ્રબળતા રહેલી છે કારણકે તે પણ ઇન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ નથી. હવે જે ધર્મોએ – દર્શનોએ આત્માની નિત્યતા સ્વીકારી, સાતત્ય સ્વીકાર્યું તેમણે દેહના મૃત્યુ પછી જીવનું વિવિધ યોનિઓમાં
