________________
કર્મવાદનાં રહસ્યો આમ પરમાત્માની ધારણા કરીને જ વિશ્વની રચનાનો, વિશ્વની વ્યવસ્થાનો પોતાનો દાખલો ગણ્યો છે.- તાળો મેળવ્યો છે.
આત્મા અને કર્મ પણ અતિ સૂક્ષ્મ છે-ઈન્દ્રિયાતીત છે. તેથી જો તેને સમજવાં હોય તો પણ અનુમાનથી જ આગળ વધવું પડે. જગતમાં જન્મ, જરા અને મૃત્યુનું જે ચક્ર ચાલે છે અને તે ચક્ર દરમ્યાન આપણને જીવોની બુદ્ધિ, સમૃદ્ધિ, લબ્ધિ, ક્ષમતા ઇત્યિાદિની જે. તરતમતા દેખાય છે તેનો કર્મનું અનુમાન કર્યા વગર મેળ બેસે નહી. કર્મનું અસ્તિત્વ હોય તો તેનો કરનાર અને ભોગવનાર કોઈ હોવો જોઈએ. તેથી આત્માના અસ્તિત્વનો પણ સ્વીકાર કરવો રહ્યો. જો આપણે આત્માનો સ્વીકાર કરીએ તો પછી પરમાત્માની કે પરમ તત્ત્વની વિચારણા આગળ આવીને ઊભી જ રહે. કેટલાક ધર્મોએ પરમાત્માનો વ્યકિતવિશેષ તરીકે સ્વીકાર કર્યો. તેમણે પરમાત્માની પ્રાપ્તિને સાધ્ય ગણ્યું. જે ધર્મોએ પરમાત્માનો વ્યકિતવિશેષ તરીકે સ્વીકાર ન કર્યો. તેમણે પરમ તત્ત્વની – પરમાત્મતત્ત્વની ધારણા કરી છે. તેમણે પરમાત્મા તત્વની પ્રાપ્તિને – પરમાત્મપદને સાધ્ય ગણ્યું.
જીવ માત્રને સુખ-દુઃખનો જે અનુભવ થાય છે તે અનુભવ કરનાર કોણ? વેદનાથી કણસતો માણસ જ્યારે કહે કે – હે ભગવાન, હવે મને આમાંથી છોડાવ - ત્યારે એમાં બોલાતો મને કોણ? અને મને કહેનાર કોણ? જો આપણે મનને માથે એ જવાબદારી નાખીશું તો પછી મન અને આત્મા વચ્ચે ઝાઝો ફરક નહીં રહે. જે ચિંતકોએ મનને અત્યંતર ઇન્દ્રિય જ ગણી, તેમણે તેની ઉપર રહેલી સત્તાને આત્મા કહ્યો. જે લોકો મનને જ સર્વ ગણી વિરમી ગયા તે લોકો ઝાઝું આગળ ન વધી શકયા. મનુષ્ય, પશુ, પક્ષી એ બધાંય ઈન્દ્રિયો સાબૂત અને સક્ષમ હોવા છતાંય મૃત્યુ પામી શકે છે તેથી અનુમાન થાય છે કે ઇન્દ્રિયોની પાછળ જે જોનાર હતો, સાંભળનાર હતો, અનુભવ કરનાર હતો તે ચાલ્યો જતાં મૃત્યુ થયું. આ જે-તે વિષયોની અનુભૂતિ કરનારને આપણે જીવ તરીકે ઓળખીએ કે આત્મા કહીએ તો એમાં ઝાઝો ફેર નથી. આમ,
