________________
૧૯૧૨).
ધર્મનાં ચિન્હ.
(૩૪૯
અને અકરણ નિયમાદિ પ્રતિપાદક અન્યના આગમ અસમીચીન છે એ આગ્રહ કરવો તે પણ દ્રષ્ટિસંમેહ છે. કેમકે સદ્ધયનેનું પર સમયમાં વર્તતાં પણ સ્વસમયથી અનન્ય પણું છે. વળી ઐયસંબંધિ ક્ષેત્ર, હિરણ્ય, પ્રામાદિકના રક્ષણમાં શાસ્ત્રોય અધ્યવસાયના ભેદ વડે જે પ્રવૃત્ત હાય અર્થાત્ પિતે તેના ફળનો અનુપભેગી રહીને કેવળ આગમાનુસારીપણે તેની ઉપેક્ષા ન કરવાના વિચારથી ગ્રામ ક્ષેત્રાદિ આરંભને નહિ તજ તો તે સ્વપરની ભાવાપત્તિને નિવારવાના અધ્યવસાયની પ્રવૃદ્ધિથી જે તેમાં પવર્તતે હોય તેને દ્રષ્ટિસંમેહ દોષ લાગુ પડતો નથી, કારણકે તેમાં અધ્યવસાય વિશુદ્ધ હેવાથી દ્રષ્ટિસંમોહ નથી. આ દેશને અંગે ઘણી જાતની વિચારણા રહેલી છે તે બહુશ્રુતેથી સમજી લેવી.
૩. ધર્મપથ્થમાં અરૂચિ–આ દેશ આ પ્રમાણે-ધર્મનું સાંભળવું–અવિપરીતાર્થનું ધારવું-તેમાં અનાદાર, તત્ત્વ તે પરમાર્થ તેને રસ તે આસ્વાદ તેના અનુભવમાં વિમુખતા અને ધાર્મિક એવા પ્રાણીઓની સાથે આસકિત (પ્રીતિ)નો અભાવ. આ બધાં ધર્મપથ્થમાં અરૂચિનાં ચિન્હ છે તે ધર્મતત્વની જેને પ્રાપ્તિ થઈ હોય તેવા જીવમાં ન હોય.
: ૪, ધકડતિ–આ દોષ આ પ્રમાણે–પિતાનામાં અછતા એવા અસત્ય દેષો કોઈ પાસે સાંભળવાથી અંતઃકરણ પ્રજવલિત થઈને બહાર પણ અપ્રસન્નતા બતાવતા સતા જે
રણું થાય અથવા અવિચારિતપણે કાંઈ પણ કાર્ય કરવાથી પિતાને દુર્ગતિ વિપાક રૂપ અત્યંત અહિતની જેનાથી પ્રાપ્તિ થાય તેવું કોધિજન્ય કાર્યનું જે પરિણામ તે ક્રોધકંપતિનું ચિહુ સમજવું. એવી કે ધકંતિ જેને ધર્મતત્વની પ્રાપ્તિ થઈ હોય તેને ન હોય. તે પોતાના દેષ કહેનાર ઉપર પણ ક્રોધ કરે નહિ, કદી કે ધ થઈ જાય તો તે અલ્પ સમયમાં શમી જાય. તેના ફળ પર્યત પહોંચે નહિ. તેવા ધ વડે તે કાંઈ પણ અવિચાર્યું કાર્ય કરેજ નહિ, તેથી ફોધના ફળરૂપ દુર્ગતિને તેને પ્રાપ્ત થાય જ નહિ. ધર્મતત્વની પ્રાપ્તિ વાળાને કધ બહુ અલ્પ-મંદ હોય છે.
ઉપર જણાવેલા ચારે પ્રકારના પાપવિકારો ધર્મતત્વની પ્રાપ્તિવાળા બુદ્ધિમાન મનુષ્યમાં ઉદ્દભવેજ નહિ. તેનામાં તે ધર્મરૂપ અમૃતના પ્રભાવથી મૈયાદિક ગુણેને ઉભવ થાય, તે ગુણે નીચે પ્રમાણે –
પર છવાનું હિત ચિંતવવું તે એવી; પરનાં દુઓને વિનાશ કરશે તે કરૂણા; પરના સુખને જોઈને સંઘ (આનંદ) થવો તે તુષ્ટિ; પારકા અવિયાદિ દેષ કે જેનું નિવારણ થઇ શકે તેમ ન હોય તેમાં માન રહેવું તે ઉપેક્ષાઃ આ ચાર ગુણ પ્રગટે છે. આમાં નિવારણ થઈ શકે તેવા દેશમાં ઉપેક્ષા કરવા એગ્ય નથી એમ સમજવું.
આ પ્રમાણે ઔદાર્યાદિ ચિન્હ પ્રાણીમાં ધર્મની સિદ્ધિ થયેલી છે તેમ બતાવી આપનારાં છે. શાસ્ત્રમાં પુણ્યના ઉપાય ચાર કહ્યા છે –
