________________
પ્રતિક્રમણ.
(૩૭૯
તેજ છંદમાં ખેલવું એ પદ્ધતિ સમજીવમાં પણ ઓછી જોવામાં આવેછે. છંદમાં સૂત્ર ખેલવાથી ગુરૂ લધુના ઉચ્ચાર સ્પષ્ટ થઇ શકેછે અને તેથી અશુદ્ધિના દોષમાંથી ઘણાભાગે બચી શકાય છે. અજીતશાંતિ’ માં છંદો સાથે ખેલવાની પદ્ધતિ રહી ગઇ છે તે તેથી છંદોના નામ જળવાઇ રહ્યા છે. જો કે તે તે છ ંદનું જ્ઞાન ખાલનારાએ માં ઓછું દેખાય છે અને મન ગમતા રાગામાં ખેલવામાં આવેછે, તોપણ છ ંદોનાં નામેાના નાશ નથી થયા એજ આપણે સતૈાષ માનવાના છે. જો ‘અજીતશાંતિ’ માંથી છ દો ખેલવાની પદ્ધતિ ન રહી હેાત તે આજે ‘અજીતશાંતિ’ની કઇ કઇ ગાથા કયા કયા છ ંદોમાં છે તે પિંગલના પૂર્ણજ્ઞાની જો શોધવા એસત ઘણી મહેનતે સમજી શકત. ખીજા સૂત્રેાને માટે હાલ તેમજ બનેલ છે.
૧૯૧૨)
સૂત્ર
બીજી રીતે એક પતિ એવી પણ ચાલી છે અને ચોપડીઓમાં છપાવા માંડી છે કે સૂત્રેાનાં કેટલાંએક મુખ્ય નામ નષ્ટપ્રાય થઇ ગયા છે, જેમકે લેાણસ્સ'નું નામ · ચવીસથ્થા’ (ચતુવિ તિતવ) અગર નામસ્તવ એ નામ મુખ્ય છે. ‘નમુક્ષુણું”નું શક્રરતવ અથવા ભાવસ્તવ નામ છે. વાંદણુનું દ્રાદશાવતું વદન નામ છે. વ ંદિતુનુ શ્રાધ્ધ પ્રતિક્રમણ નામ છે, એવી રીતે બીજા સૂત્રેાનાં પણ મૂલ નામ જુદાં હોવા છતાં હાલમાં તેમ ન ખેલાતાં પ્રથમપદને અગ્રપદ આપી તે નામથીજ સૂત્રોનાં નામ કલ્પી લીધેલા છે, એ ખેદના વિષય છે. બીજી હકીકત એવી છે કે પ્રતિક્રમણમાં ‘ભગવાન, આચાર્ય,' વિગેરે સાર શબ્દો ખેલાય છે તેના અર્થ વિચાર કરતાં તેને અ કઇ રીતે બધએસ્તા થતા નથી. ભગવાન આચાર્ય” શબ્દો સંસ્કૃતમાં પ્રથમાના એક વચન સૂચક છે ત્યારે હુ” પ્રત્યય સંસ્કૃતમાં હાવાને સંભવ નથી પણ તે માગધી ચતુર્થીના અર્થમાં હોવા જોઇએ એમ લાગે છે તે સંસ્કૃત માગધીનું મિશ્રણ એ કવે વિચિત્ર દેખાવ આપેછે ? અન્ય વિદ્વાનને તે ઉપહાસ્યનું જ સ્થાન થઇ પડે તેમ છે. આના સબંધમાં લેખકની સમજ ફેર થતી હોય તે બીજા સાક્ષરા નવા પ્રકાશ પાડસે તે તેમને અંતઃકરણપૂર્વક ઉપકાર માનવામાં આવશે. આવી વાતા તરફ દુક્ષ રાખવામાં આવશે તે જેવી રીતે હાલમાં અમુક અમુક આચાર્યાંના કરેલાં સૂત્રે જે પ્રતિક્રમણમાં ખેલાય છે તેને ઠેકાણે તે પહેલાં કાં કાં સૂત્ર ખાલાતા હશે તેનુ નામ કે નિશાનઃ સ્મરણમાં રહેલ નથી, તેવીજ રીતે ચાલતાં સૂત્રોના સંબંધમાં ઉપેક્ષા કરવામાં આવશે તે વિષ્યમાં છે કાંઇ હાલ સ્મરણમાં છે તેપણુ ખાઇ બેસીશું.
હવે અશુધ્ધિને માટેઃ—૧) વ્યાવિદ્વદેષ-વિપરીત ખેલવુ. ૨) વ્યુત્ક્રામેત્વિદોષ-એક આલાવા–આલાપ બીજા સાથે ખેલવા તે. ૩) હીનાક્ષરદોષ–એબ અક્ષર ખેલવા તે. ૪) અતિ અક્ષરદોષ-વધારે અક્ષર ખાલી જવાતે. ૫) પદહીન દોષ-પદ વધારે અથવા ઓછા ખેલવાતે. ૬) વિનયહીન દોષ વિનય વિના ગમે તેવા પ્રકારે જે બેલીએ તેને માત્ર મેઢાથી ખેાલી જવું તે. ૭) ઉદાત્તાદિ દોષ-ઉદાત્ત, અનુદાત્ત અને સ્વરિત એ ત્રણ પ્રકારના દોષ છે, તેમાં ઉદાત્ત-ઉંચે સ્વરે ખેલવું તે, અનુદાત નીચે સ્વરે ખેલવુ તે, સ્વરિત-સમરીતે ખેલવું એટલે અતિ ઉંચે સ્વરે નહિ તેમજ અતિ નીચે સ્વરે નહી તે. ૮) મેગ હીન-એક પદ
