________________
૧૯૧૨)
પ્રેમથી.
[૩૮૭
આત્માની ત્રણ સત્તા દેહ થવામાં વર્તે છે. તેનાં નામ (૧) વિચાર-ક૯પના, (૨) સ્મૃતિ (૩) ઉપયોગ (દૃષ્ટિ);-આ જ્ઞાન આત્માના ત્રણ વર્તનનાં નામ છે. એ બધા અનુભવમાં આવે તે છે. તેના વડેજ દેહ છવન રૂ૫ વર્તે છે. આ જીવન શું શું કામ કરે છે ? તે જે કામ કરે છે તેના બે પ્રકાર છે-એક બંધ અવસ્થાનું કામ મેહપ્રદેશમાં, અને બીજું અબંધઅવસ્થાનું આત્મપ્રદેશમાં પરંતુ આપણે હમણું બંધપ્રદેશની વાત કરવી છે તે તે હાથમાં લઈએ. હવે આત્મા બંધ કેમ કરે છે ? આના ઉત્તરમાં શાસ્ત્રમાં ચાર પ્રકારના બધ કહ્યા છે તે જોઈએ. (૧) પ્રદેશ બંધ (૨) પ્રકૃતિ બંધ (૩) સ્થિતિબંધ (કાલ બંધ) (૪) અનુભાગ બંધ (રસ બધી–આ ચાર પ્રકારના બંધ ઉપર કહેલ જ્ઞાનાભાની સતા ગ્રહણ કરે છે. તેમાં વિચાર કે જે કલ્પના કરે છે તે તેવા પ્રકારનાં કર્મ રજકણ ચાર ગતિમાંથી ગ્રહણ કરે છે, પણ આત્માને એક પણ પ્રદેશ દેહ મુકીને બહાર ગ્રહણ કરવા જતો નથી. દેહમાં રહી વિકલ્પની કલ્પનાની અનંત આકર્ષણ શક્તિથી તે તે ભાવને આકર્ષે છે. તે કલ્પનાને જ્ઞાની મેહ કહે છે. તે બે ભેદ વાળ છે (૧) દશન મેહ અને (૨) ચારિત્ર મો. દન મોહની ભૂમિકાની જ વાત હમણું ચાલે છે. તેમાં વિચારની કલ્પનાથી કર્મ ગૃહણ થાય છે તેને પ્રદેશ બંધ કહેવામાં આવે છે, અને પ્રદેશ બંધ (કલ્પના) થી જે કર્મ ગ્રહણ યોગ્ય કર્મો હોય છે તેની એકત્ર અવસ્થાને પ્રકૃતિ બંધ (આઠ કર્મ) કહે છે. પ્રતિ બંધનો જનક પ્રદેશ બંધ છે. પ્રદેશ બંધ ક૯પનાથી થાય છે, અને કલ્પના એજ મેહ છે. અને તે આત્માની વિચારસરાને ધમ છે. તેટલાજ માટે જ્ઞાનીએ નિર્વિકલ્પ થવામાં શ્રેષ્ઠતા વર્ણવી છે. આથી આપણે આત્માની ત્રણ સત્તામાં એક વિચાર નામની સત્તા કર્યો, અને તેમાં બે પ્રકાર બંધના આવ્યા, નામે ૧ પ્રદેશ બંધ ૨ પ્રકૃતિ બંધ (જ્ઞાનાવરણીય આદિ આઠ કર્મ).
હવે સ્મૃતિ એ પણ આત્માને ગુણ છે. તે કલ્પનાની સાથે જ્યાં સુધી રહે છે ત્યાં સુધી બંધ તે કાલબંધ છે, અથવા સ્થિતિબંધ છેઆ ત્રીજે સ્થિતિબંધ સ્મૃતિથી પડે છે.
હવે આત્માની ત્રીજી સત્તાનું નામ ઉપયોગ છે. તે જેટલો વખત વિચાર અને સ્મૃતિ સાથે રહે છે, તેને અનુભાગબંધ એટલે રસબંધ કહે છે.
આમ ચાર પ્રકારના બંધ આત્માની ત્રણ સત્તાવડે પડે–અને તેને સમુચ્ચયાથે બંધ કહેલ છે. ટૂંકમાં વિચાર કર્મને એકત્ર કરે છે, સ્મૃતિ તેમાં સ્થિતિ નાંખે છે, અને ઉપયોગ તેમાં રસ મૂકે છે. આ બધા બંધમાં રસબંધનું સૌથી વધારે બળવાનપણું ગમ્યું છે. આટલા માટે સર્વ કાર્યમાં ઉપયોગને (દષ્ટિને) ભાવનાસિધ્ધિ પ્રગટ કરવાના ધ્યાનમાં અખંડ રાખવા શાસ્ત્રમાં કહેલ છે, તે એટલાજ કારણથી કે તેમાં રસ પષાય નહીં, તે બાકીનાં કર્મ તરત નિવૃત થાય, ગ્યતા આવે. આવા હેતુસર ઉપગને સર્વ કાર્યમાં સ્વસ્થાને રાખવો એજ યોગ્યતાનો-ધ્યાનની પહેલી ભૂમિકાનું ચિન્હ છે. જેનો ઉપયોગ ત્રણે સત્તામાં એકત્વપણે કાર્ય કરે છે, તેમાં મેગ્યતા થવી સંભવતી નથી, પણ સર્વ અંધકાર
