________________
૧૯૧૨)
પ્રતિક્રમણ.
(૩૭૩
એટલી બધી વધી ગઈ છે કે માત્ર તે બાહ્ય પ્રવૃત્તિએ ધર્મ મનાઈ ગયો છે. વસ્તુતઃ તેવી ધાર્મિક ક્રિયાઓ ધર્મ નથી પણ ધર્મપ્રાપ્તિનાં સાધને છે. ધર્મ તે માત્ર આત્માને કર્મમલથી વિરહિત કરવ–શુદ્ધ બનાવે અને છેવટ ભાવ સંવર પ્રાપ્ત કરે તેજ છે. જે તનિમિત્ત કરાતી ક્રિયાઓથી તે નિમિત્ત સાધ્ય ન થઈ શકે તે પછી તે ક્રિયાઓની મહત્તા કેટલી આંકવી એ સમજુ વર્ગ પોતેજ સમજી શકશે. પણ અંધ શ્રદ્ધાનું પ્રાબલ્ય એટલું બધું વધી ગયું છે કે વાતáા કરાતી ક્રિયાના વિરૂદ્ધ બેલનારા કે લખનારાને તરતજ બીજાં ઉપનામો આપી ભૂખ મંડલમાં વગોવવાની શરૂઆત થઈ ચુકે છે આથી ઘણીવાર સત્ય બાહેર આવી શકતું નથી. ક્રિયાની વિરૂદ્ધ બેલાયજ નહી, અને ક્રિયાપાત્ર એજ બહુમાન પાત્ર ગણાય. પછી તેઓ કપાય કલેશ કંકાશ વિકેહનાં કારણે ગમે તેટલા ઉત્પન્ન કરતા હોય, તેમની વૃત્તિ આર્ત રે ધ્યાનમાં લીન હેય, છતાં પણ તેઓ પવિત્ર વર્ગમાં ગણાય છે. લેકોને તેવી ક્રિયાના હિમાયતીઓ શાસ્ત્રના પવિત્ર શબ્દોને ગેરઉપયોગ કરી લોકોને ક્રિયાની મહત્તા એક-દેશીય બતાવે છે. અને કહે છે કે “જ્ઞાનશિયાભ્યામ્ મોઃ”. જ્ઞાન અને ક્રિયાથી મેક્ષ છે. શબ્દ સાચા છે પણ વર્તન ખોટું છે. જે ક્રિયાને ક્રિયાકારે ક્રિયામાનતા હોય, જે જ્ઞાનને તેઓ જ્ઞાન માનતા હોય છે તેવી ક્રિયા–તેવા જ્ઞાનથી મોક્ષ માનવું એ માન્યતામાં તેઓ છેતરાય છે. ખરી રીતે જ્ઞાન એવું હોવું જોઈએ કે જે જ્ઞાનથી કષાય, કપટ, વિગેરેનો અભાવ અને આત્મસ્વરૂપનું સંવેદન થાતું હોય, જે પૂર્વક કરતી ક્રિયા કોઈપણ કર્મના બંધનને ન કરતાં નિર્જરા માટે જ થઈ શકે-એટલે જે ક્રિયાથી કર્મની નિર્જરાજ થાય. જો કે શાસ્ત્રમાં સરાગ સંયમીને દેવલોકની ગતિ બતાવેલી છે પણ તે સંયમનું કે ક્રિયાનું ફલ છે એમ બતાવેલ નથી. પણ શેષ રહેલાં કર્મોને લઈને સરાગભાવથી થતાં પુન્યબંધથી તેઓ દેવલોક વિગેરેની ગતિમાં ગમન કરે છે. આટલું તે આપણે સમજીએ છીએ કે શુભ યા અશુભ એ કર્મ જ છે, અને તેના બંધનના દ્વાર તે આશ્રવ કહેવાય. જયાં આશ્રવ ત્યાં સંવરને અભાવજ હેય એ સ્વાભાવિક છે, તે તેવું જ્ઞાન અને તેવી ક્રિયાઓથી મેક્ષન સંભવે એમાં નવાઈ જેવી વાત નથી. તેથી શુદ્ધ જ્ઞાન અને શુદ્ધ ક્રિયા તેજ મેક્ષના હેતુ છે એમ સમજાવવું જોઈએ, કે જેથી શાતાઓ તેમ કરવા પ્રેરાય-લલચાય, અને શુદ્ધ જ્ઞાન અને ક્રિયાના તેઓ સહગામી બને. આ શ્રેતાઓના હૃદયમાં એમ ઠસાવાય છે કે અમારું જ્ઞાન અને અમારી ક્રિયાથી મેલ મલી શકે છે, તેથી બને છે અને બન્યું છે એવું કે જીવન–પ્રાણ વિનાની ક્રિયાઓ પ્રચલિત થઈ ગઈ છે, તેમજ તેમાં વિશેષે વિશેષે અશુદ્ધિ વધવા પામી છે, કે જે તરફ હાલની કેળવણીના પ્રભાવે વિચારબુદ્ધિ વધવાથી વિચારકોની સંખ્યાને અમુક અંશે વધારે થવા પામ્યો છે અને તેઓ સમજતા થયા છે કે આવી શુષ્ક ક્રિયાઓ સમજ્યા વિના કરવી તે એક કાલક્ષેપ કરવા જેવું છે. લોકોની માનસિક સ્થિતિ ક્રિયામાં શાંત કેમ રહે? તેને માટે અર્થની જરૂર છે. આટલું માનીને તેઓ કહેવા લાગ્યા છે કે પ્રતિક્રમણનું શિક્ષણ અર્થ સહિત આપવું. જો કે આ પ્રયાસ સ્તુતિપાત્ર છે, પણ તેટલાથી કાર્યની પરિસમાપ્તિ થતી નથી. જૈન નામ ધારકપછી તે સાધુ હોય કે શ્રાવક હેય-તેની યોગ્યતા પાત્રા પાત્રતા તપાસ્યા વિના દરેકને ક્રિયા
