________________
[૧૧૨
પ્રતિકમણ.
[૩૭૧
પ્રતિક્રમણ (લેખક-મુનિ ચારિત્રવિજયજી. માંગરોલ.) પ્રતિક્રમણ એક આવશ્યક ક્રિયા છે. જે ક્રિયા સાંજે અને સવારે સાધુ અને શ્રાવકો બન્નેને કર્તવ્ય રૂપે પ્રચલિત છે. અને વીરબલુ પછી માનાકાંક્ષી આચાર્યો અને ઉપાધ્યાયે તેમજ બીજા વિદ્વાન કાલક્રમે જેમ જેમ થતા ગયા તેમ તેમ પોતાના પક્ષને સબલ કરવા ના હેતુથી કહે કે તથા પ્રકારની શ્રદ્ધાને લઈને કહા અથવા તો ભિન્નરૂચિના કારણને લઇને કહે અગર હેતુ તરફ લક્ષ રાખી ક્રમ વ્યવસ્થા તરફ દુર્લક્ષ બનીને કહે અથવા બીજા અજ્ઞાત કારણને લઈને માને પણ પાછલથી પ્રતિક્રમણી ક્રિયામાં એટલો ભેદ અને ભિન્નતા તેમજ કમ અવ્યવસ્થા, ગભેદોએ કરી થવા પામી કે જેમાંથી સત્ય શું અને કેટલું તે શોધવું તટસ્થ પુરૂષને દુ:શક્ય થઈ પડેલ છે; એટલે કે ઘરઘરનું પ્રતિક્રમણ થઈ ગયું' એમ કહેવામાં અતિશયોકિત નથી; એટલું જ નહી પણ પ્રતિક્રમણના અર્થની સાર્થકતાને બદલે તેજ ક્રિયા વિવાદને માટે અને એક બીજા સાથે વાયુદ્ધથી લડવા માટે આત્માને કલુષિત
+ “તપગચ્છ વિધિ અનુસાર થતા પ્રતિક્રમણ સંબંધી પ્ર’ એ મથાળાથી મેં અને પત્રના ૨૮ મી અગસ્ટ સને ૧૯૧૦ ના અંકમાં નીચેના પ્રેમને પૂજ્ય મુનિવરે અને વિદ્વાન શ્રાવકને ઉદેશી પૂળ્યા હતા, પરંતુ તેને ઉત્તર-સમાધાન એક વિદ્વાન ગ્રેજ્યુએટ મહાશય નામે રા. રા. બદામી (કે જેના ઉત્તર જન’ ૨-૧૦-૧૦ ના અંકમાં પ્રકટ થયેલ છે) સિવાય કોઈએ પણ અત્યાર સુધી કર્યું નથી એ ખેદને વિષય છે, આ લેખમાં તેના ખુલાસાનું સૂચન જાણી આનંદ થાય છે. –ઉક્ત પ્રશ્ન આ છે –
૧ પાક્ષિક, ચાતુર્માસિક અને સાંવત્સરિક પ્રતિક્રમણમાં સ્નાતત્યાની સ્તુતિ કરવામાં આવે છે તે તેને ઠેકાણે તેવીજ ઉદા-ત્ત, સંસ્કૃત યા બીજી કોઈ મહાન પુરૂષની કરેલી શ્રી મહાવીરની સ્તુતિ હોય તે તે બોલી શકાય કે નહિ? ન બેલાય તે તેનાં કારણ શું ?
૨ સાંજના પ્રતિક્રમણમાં “નમોસ્તુ વધર્માનાય” બોલાય છે, અને સવારના પ્રતિક્રમણમાં વિશાલ લોચન ” બેલાય છે, અને બંનેના લોક ત્રણ છે; બંનેમાં શ્રી મહાવીરની સ્તુતિ છે; બંને સંસ્કૃતમયી છે. તે એકને સવારમાંજ, અને બીજીને સાંજેજ જુદી જુદી બોલવાનું કારણ શું?-આને ઉત્તર પરંપરા કારણે એટલેજ ન હોવો જોઈએ, પણ તેની સાથે હતુઓ જણાવવા જોઈએ, એટલે પૂછવાની મતલબ એ કે કોઈ સાંજે “વિશાલ લોચન ” બેલે અને સવારે નાસ્તુ વર્ધમાનાય' કહે તે કંઈ અડચણ ખરી?- એ સહેતુ જણાવશે. - ૩ પ્રતિક્રમણમાં સવારમાં દેવવંદન કરવામાં આવે છે ત્યારે “કલ્યાણકદની સ્તુતિ બેલાય છે અને સાંજે દેવવંદન કરવામાં આવે છે ત્યારે ગમે તે પાંચમ, આઠમ, અગીઆરસ વગેરે બીજી બીજી થઇઓ-સ્તુતિઓ બેલી શકાય છે, તે સવારના પ્રતિક્રમણના દેવવંદનમાં જુદી જુદી થઇઓ (રતુતિઓ) બોલવામાં આવે તેમાં કંઈ અડચણ હોય તેનું કારણ શું?
૪. પાક્ષિક (૫ખી) પ્રતિક્રમણમાં જ્ઞાનાદિગુણયુતાના” અને “પસ્યા ક્ષેત્રે સમાસત્ય'
