________________
૧૯૧૨)
પ્રતિક્રમણ
(૩૭૫
પ્રતિક્રમણ નામનું કહેલ છે કે જે આવકની ક્રિયા દ્વારા કરેલાં પાપનું ગુરૂસંમુખ નિવેદન કરવું અને તે શ્રવણ કર્યા પછી પાપાચરણાનુકુલ ગુરૂ જે કાંઇ માર્ગ બતાવે તે પ્રતિક્રમણ કરનારે સ્વીકારવું જોઈએ અને તે પછી વિરોષશુધ્ધિને માટે (૫) પાંચમું કાર્યોત્સર્ગ નામનું આવશ્યક બતાવેલ છે. તે પછી (૬) છડું આવશ્યક પ્રત્યાખ્યાન (પચ્ચખાણ) નામે છે જે એવું સૂચન કરે છે કે તે જ વખતે યથાશકિત બાહ્ય તપ સ્વીકારવું જોઈએ. સામાયિકથી જ્ઞાનાચારની શુધ્ધિ, ચોવીસ તિર્થંકરની સ્તુતિથી દર્શનાચારની શુધિ, પ્રતિક્રમણથી ચારિત્રા ચારની શુધ્ધ, કાત્સર્ગથી તપાચારની શુધિ, અને પ્રત્યાખ્યાનથી વિચારની શુદ્ધિ થાય છે. આ અનુક્રમ બહુ સ્તુત્ય અને આદરણીય છે, પણ આટલું તે માટે અહીં આ કહ્યા વિના ચાલતું નથી જ કે જે માણસ તદન કપટ વિનાને હોય તે જ ખરી રીતે પ્રતિક્રમણ કરી શકે. પિતાના દેષ પ્રગટપણે કહી દેવા એ કોઈ સામાન્ય વાત નથી, અને જ્યાં સુધી સરળતા આવી નથી ત્યાં સુધી કપટને અભાવ બહુ દુર કરી મનુષ્ય જાતમાં કપટના પ્રાદુ ર્ભાવ કેમ થાય છે તેનું સામાન્ય અને વિશેષ જે કારણ સમજાય છે તે પણ અમે અત્ર લખીએ તો તે અસ્થાને નહી ગણાય. મનની નિર્બળતા એ એક મુખ્ય કારણ છે. સભય મનવાળો માણસ દોષાચ્છાદન કરવા કપટને શરણે જાય છે. ઘણીવાર એવા દાખલાવાલા મનુખ્યો જોવામાં આવ્યા હશે કે જેઓ હૃદયબળથી જે કાંઈ હેય તે સાચેસાચું કહેનારા અને ગમેતેવી પોતાની ભૂલના બલ્લો સહન કરવા તૈયાર થયેલા હોવાથી તે ભૂલ સ્વીકારતાં બીલકુલ પાછા હઠતા નથી. જેઓમાં આ શકિત નથી તેઓજ કપટનું સેવન કરે છે. મનને શુદ્ધ કરવા જ્ઞાની પુરૂષ જે કાંઈ ભાર મુકીને કથી ગયા છે તેનું કારણ પણ એ સમજાય છે કે નિર્મળ મન સબળ બની શકે છે. બીજું ગાણકારણ એ પણ જણાય છે કે જુદા જુદા ધર્મ શાસ્ત્રોમાં ક્રિયામાન (આચાર) બંધારણે જે કાંઈ લખ્યા છે તે જે જે કાળમાં તે પુસ્તકે લખાએલા હેય. તેઓં કાલમાં મનુષ્યની શારીરિક અને માનસિક શકિત, તેમનું તે વખત નું સાદું અને સહેલું વર્તન, તેમજ તથા પ્રકારને તેમને બંધાએલો સ્વભાવ વગેરેને અનુસરર્સ આચારનિરૂપણ પે તતતત કાલીય લખાએલા હોવા જોઈએ. કાલક્રમ, સંગે ક્ષ્ય વર્તન ફર્યા, સ્વભાવ ફર્યા, અને શારીરિક માનસિક શકિતમાં ઘટાડો થયો જેને લઈને તેવા નિયમે સાચવવા અસમર્થ હોવાથી તે નિયમોમાં પિતાની ઉપસ્થિતિ બતાવવાના કારણથી દંભસેવન કરવાનું બીજું કારણ સમજાય છે. એક જ દાખલે આપણે લઈએ કે વીર પરમાત્મા ચોથા આરામાં હતા, તેમના ગતિમ આદિક મુનિઓ પણ તેજ વખતમાં વરિષભ નારા, સંઘણવાલા હોવાથી તેમને અનુકૂલ અને તેઓ જેને સમ્યક પ્રકારે એવી શકે–પાલી, શકે તેવા નિયમો વીરપ્રભુએ કહ્યા હોય તે તે વાસ્તવિક છે. જો કે આ હકીક્ત દરેક નિયમોને લાગુ પડતી નથી કેમકે કેટલાક નિયમો સર્વદા સર્વસામાન્ય પણ છે; પણ ખાસ તપશ્ચર્યાના સંબંધમાં અને પરિષહ જે બાવીસ બતાવવામાં આવેલા છે તેના સંબંધમાં, અને યતિધર્મના જે દશ પ્રકાર બતાવવામાં આવેલા છે, નવકાટી શુધ્ધ વ્રત પાસવાના સંબંધમાં જે ઉત્સર્ગ માર્ગ બતાવવામાં આવેલ છે તે સંબંધમાં જે વિચાર કરીએ તે એમ સમજી શકાય છે કે તે નિયમો સર્વદા સર્વ સામાન્ય હેતુથી કહ્યા હોય એમ વર્તાએ કાલ ની સ્થિ
