________________
આઠમું : : ૧૯ :
જ્ઞાનોપાસના અભિમુખ-નિશ્ચિત-મર્યાદિત બેધ તે મતિજ્ઞાન. આ જ્ઞાન ચાર પગથિયે થાય છે. તેમાંનું પહેલું પગથિયું અવગ્રહ છે, બીજું પગથિયું ઈહા છે, ત્રીજું પગથિયું અપાય છે અને ચોથું પગથિયું ધારણું છે. અર્થને-જાણવા યોગ્ય પદાર્થને ગ્રહણ કરે તે અવગ્રહ. તેમાં પ્રથમ વ્યંજન ગ્રહણ કરાય છે અને પછી અર્થ– કંઈક છે” એ અવ્યકત બેધ ગ્રહણ કરાય છે એટલે તેના વ્યંજનાવગ્રહ અને અથવગ્રહ એવા બે વિભાગો માનવામાં આવે છે. તે સંબંધી વિચાર કરવી કે
આ શું હશે? આ હશે? તે હશે? તે ઈહા. તેને નિશ્ચય કરે કે “આ અમુક છે ” તે અપાય અને તેને યાદ રાખી લેવું કે મેં અનુભવેલી વસ્તુ આ હતી તે ધારણું. આ રીતે પાંચ ઇંદ્ધિ અને છઠ્ઠા મનને વ્યંજનાવગ્રહ, અર્થાવગ્રહ, “હા, અપાય ને ધારણ થાય તે (૬૮૫=૩૦) કુલ ભેદ ત્રીશ થાય, પરંતુ ચક્ષુનો તથા મનને વ્યંજનાવગ્રહ થતો નથી કારણ કે તે બન્ને અપ્રાપ્યકારી છે એટલે કે ઇન્દ્રિય અને વિષયના સંગસંબંધની અપેક્ષા નથી તે કારણથી તે બે ભેદે બાદ કરતાં મતિજ્ઞાનના મુખ્ય ભેદે અઠ્ઠાવીશ થાય છે, તે આ રીતે –(૧) સ્પર્શનેન્દ્રિય વ્યંજનાવગ્રહ (૨) રસનેન્દ્રિય વ્યંજનાવગ્રહ (૩) ધ્રાણેન્દ્રિય વ્યંજનાવગ્રહ (૪) શ્રોત્રેન્દ્રિય વ્યંજનાવગ્રહ (૫) સ્પર્શનેન્દ્રિય અર્થાવગ્રહ (૬) રસનેન્દ્રિય અર્થાવગ્રહ (૭) ધ્રાણેન્દ્રિય અર્થાવગ્રહ (૮) ચક્ષુરિન્દ્રિય અર્થાવગ્રડ (૯) શ્રોત્રેન્દ્રિય અર્થાવગ્રહ (૧૦) માનસાર્થાવગ્રહ (૧૧) સ્પર્શ, ઈહા (૧૨) રસ, ઈહા (૧૩) પ્રાણ ઈહા (૧૪) ચક્ષુક ઈહા (૧૫) શ્રોત્રઈહા (૧૬) મન, ઈહા (૧૭) સ્પર્શ
