________________
ધર્મબોધ-ચંથમાળા
: ૫૬ :
ઃ પુષ્પ
પ્રાત:કાળ, મધ્યાહ્ન, સંધ્યા અને મધ્યરાત્રિની બે બે ઘડીઓ-એક સંધિ સમય પહેલાંની અને એક પછીની-સ્વાધ્યાયને માટે નિષિદ્ધ છે. એટલે તે વેળાએ સૂત્રસિદ્ધાંત ન ભણતાં–ગુણતાં અન્ય ક્રિયાઓ કરવી ગ્ય છે, એ શાસ્ત્રકાર મહર્ષિઓને મત છે. તેઓ કહે છે કે “પહેલી અને છેલ્લી સંધ્યા સમયે, મધ્યાહન અને અર્ધરાત્રિસમયે એ ચાર સંધ્યાએ વખતે જે મનુષ્ય સ્વાધ્યાય કરે છે, તેણે આજ્ઞાદિકની વિરાધના કરી છે એમ જાણવું.”
લૌકિક શાસ્ત્રનો મત પણ એ જ છે, એટલે કે તેઓ પણ કાળવેળાએ સ્વાધ્યાય કરવાનો નિષેધ કરે છે અને તે વખતે સંધ્યાવંદન, વૈશ્વદેવ, તર્પણ, હેમ વગેરે જેવી યિાઓ કરવાનું સૂચન કરે છે.
સામાન્ય અભિપ્રાય એ છે કે “ સંધ્યાકાળે આહાર, મૈથુન, નિદ્રા અને સ્વાધ્યાય એ ચાર કર્મને ખાસ કરીને વર્જવાં, કેમકે સંધ્યાકાળે આહાર કરવાથી વ્યાધિ ઉત્પન્ન થાય છે, મૈથુન કરવાથી દુષ્ટ ગર્ભ ઉત્પન્ન થાય છે, નિદ્રા કરવાથી ધનને નાશ થાય છે અને સ્વાધ્યાય કરવાથી મરણ થાય છે. આ અભિપ્રાયમાં ગમે તેટલું તથ્ય છે પણ એ વાત નક્કી છે કે–પ્રાતઃકાળ-સાયંકાળ વગેરે સમયે સ્વાધ્યાય કરવાને નહિ હોવાથી દેવપૂજા તથા આવશ્યકદિને માટે જોઈતા સમય મળી રહે છે, અને જેમ સમયે કરેલું કૃષિકર્મ બહુ ફળવાળું થાય છે, તેમ સર્વ ક્રિયાઓ પણ પિતપતાને સમયે કરવાથી જ ફલવતી બને છે.
(૨) વિનય જ્ઞાન આપનાર ગુરુને, જ્ઞાનીને, જ્ઞાનાભ્યાસીને, જ્ઞાનને
