Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञान
PAR
D
જ્ઞાનોપાસના
[ સમ્યગ્ જ્ઞાનનું સ્વરૂપ ]
卐
દર્શન
ચાર
ગ્રંથમાળા
SE21.21.
પુષ્પ : ૮ :
D0600
दर्शन
OOODOBOO
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
-------
***
ધર્મબેવ ગ્રંથમાળા-પુષ્પ આઠમુ
જ્ઞાનોપાસના
[ સભ્યજ્ઞાનનું સ્વરૂપ ]
: લેખક : ધીરજલાલ ટોકરશી શાહ.
卐
ઃ પ્રકાશક ક
શ્રી મુક્તિકમલ જૈન માહનગ્રન્થમાળા. કાર્યાધિકારી-લાલચટ્ટુ ન-લાલ શાહ ઠે રાવપુરા, ઘીકાંટા, વકીલ બધસ પ્રેસ-વડાદરા
-------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
: પ્રકાશક :
મુક્તિકમલ જૈન મેહુનગ્રંથમાળા રાવપુરા, મહાજન પાળ–વડાદરા.
આત્તિ પહેલી.
પહેલી વાર
દસ આના
વિ.સં. ૨૦૦૮ વસંતપંચમી,
: મુદ્રક ઃ
શા ગુલાબચંદ લલ્લુભાઈ શ્રી મહેાય મૈં. પ્રેસ-ભાવનગર.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
આભારદર્શન
વઢવાણુશહેરનિવાસી ધર્મશ્રદ્ધાળુ શાહ ચીમનલાલ ઉજમસીભાઈએ જ્ઞાનભક્તિ નિમિત્તે આ ગ્રન્થમાળાનું પ્રકાશન સસ્તુ રાખવામાં જનારી ખટમાં આપેલી સહાય બદલ તેમનો આભાર માનવામાં આવે છે.
-પ્રકાશક
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષયાનુક્રમ
૧૮
૨૫
વિષય ૧ જ્ઞાનનું મહત્વ ૨ જ્ઞાનની વ્યાખ્યા 8 તાનપ્રાપ્તિ માટે નીતિકારોને મત ૪ વિદ્યાર્થીનાં લક્ષણે ૫ આજને વિદ્યાર્થી ૬ જ્ઞાનનું આધ્યાત્મિક મૂલ્ય ૭ જ્ઞાન વિષે પન મહાત્માઓ ૮ નવપદમાં જ્ઞાનને વિશિષ્ટ સ્થાન ૯ જ્ઞાનના પાંચ પ્રકારો ૧૦ પાંચ જ્ઞાનના એકાવન ભેદે ૧૧ શ્રુતજ્ઞાનની મહત્તા ૧૨ પૃથ્વીપાલ રાજાની કથા ૧૩ વરદત અને ગુણમંજરીની કથા ૧૪ જ્ઞાનાચારના આઠ પ્રકાર
(૧) કાલ (૨) વિનય (૩) બહુમાન-ભિલનું દષ્ટાંત (૪) ઉપધાન (૫) અનિહનવતા-પરિવાજનું દષ્ટાંત (૬) વ્યંજનશુદ્ધિ (૭) અર્થશુદ્ધિ-વસુ, પર્વત અને નારદનું દષ્ટાંત
(૮) તદુભય શુદ્ધિ ૧૫ તત્વસંવેદન ૧૬ ઉપસંહાર
४२
૫૩ થી
૫૩
૬૧
- ૬૪
S૦
૭૧
७४
૭૫
197
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
થતાં
માનવજીવનની વિકટ સમસ્યાનું સ્પષ્ટીકરણ કરતાં મુક્તિમાર્ગના સાપાન દર્શાવતાં આબાલવૃદ્ધ સા કાઇને રુચે તેવી સરલ શૈલીમાં રજૂ અને જૈન ધર્મના મને સમજાવતાં ધર્મમાધ-ગ્રંથમાળાનાં પુષ્પા
તમારા આત્મામાં સુવાસ પ્રસરાવશે
(
આજે જ મગાવી જીવનપથને ઉજ્વલ બનાવે. (૧) ત્રણ મહાન તકે (૧૨) તપનાં તેજ ( તપ ) (૨) સફળતાની સીડી(પુરુષાર્થ| (૧૩) ભાવનાષ્ટિ ( લાવ ) ) (૩) સાચું અને ખાટુ(સ્યાદ્વાદ) (૧૪) પાપના પ્રવાહ ( ૧૮ (૪) આદશ ધ્રુવ ( સુદેવ ) (૫) ગુરુદ્ઘન ( સુગુરુ ) (૬) ધર્માંદ્યુત (સુધમ ) (૭) શ્રદ્ધા અને શક્તિ (૮) જ્ઞાનાપાસના
પાપસ્થાનક )
૯) ચારિત્રવિચાર (૧૦) દેતાં શીખા ( દાન ) (૧૧) શીલ અને સાભાગ્ય(શીલ
(૧૫) એ ઘડી યાગ (સામાયિક) (૧૬) મનનુ મારણ (ધ્યાન) (૧૭) પ્રાર્થના અને પૂજા ( આવશ્યક ક્રિયા )
(૧૮) ભઠ્યાલક્ષ્ય (૧૯) જીવનવ્યવહાર (૨૦) દિનચર્યાં
પૂજ્ય મુનિશ્રી યશેાવિજયજી મહારાજશ્રીની ચીવટભરી દેખરેખ તળે આ પ્રકાશના પ્રગટ થઇ રહ્યાં છે. તમારી નકવા આજે જ મગાવી યે.
છૂટક નકલ દેશ આના : વીશ પુષ્પનાં સેટના રૂપિયા અગિયાર લખે—શ્ર લાલચંદ નદલાલ વકીલ
રાવપુરા, ઘીકાંટા, વકીલ બ્રધર્સ પ્રેસ-વડાદરા.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૧ :
શાન
૧. જ્ઞાનનું મહત્ત્વ
જ્ઞાન એ અંતરનું અજવાળું છે; હૃદયની રાશની છે; જીવનની જળહળતી જ્યેાતિ છે. તેના ઉદ્યોત વિના કાઈ પણ વસ્તુ કે વિચારનું કઈ પણ સ્વરૂપ જાણી શકાતું નથી; તેના પ્રકાશ વિના કોઈ પણ પ્રાણી કે પદાથ ના કઈ પણ આધ થઈ શકતા નથી; અને તેના ચમકારા વિના કાઈ પણુ ક્રિયા કે કાઇ પણ ઘટનાનું રહસ્ય સમજી શકાતુ નથી. તેથી જ જ્ઞાનને તૃતીય લેાચન, દ્વિતીય દિવાકર અને પ્રથમ પંક્તિનુ' ધન માનવામાં આવ્યું છે. આ રહ્યા તેની પ્રતીતિ કરાવનારા શબ્દોઃ
“ તૃતીયં ોષનું જ્ઞાનં, દ્વિતીયો દિ વિચાર! | अचौर्यहरणं वित्तं, विना स्वर्ण विभूषणम् ॥ "
4
‘ જ્ઞાન એ ત્રીજુ લાચન છે, દ્વિતીય દિવાકર છે, ચારથી ન ચારી શકાય તેવું ધન છે અને સુવર્ણ વિનાનું આભૂષણ છે.’
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રોધથથમાળા
ય :
" ज्ञानाद्विदन्ति खलु कृत्य मकृत्यजातं, ज्ञानाच्चरित्रममलं च समाचरन्ति । ज्ञानाच्च भव्यभविकाः शिवमाप्नुवन्ति, ज्ञानं हि मूलमतुलं सकलश्रियां तत् ॥
19
• જ્ઞાનથી મનુષ્ચા કરવા ચેાગ્ય અને ન કરવા ચેાગ્ય વસ્તુસમુદાયને જાણે છે અને નિર્મળ એવા ચારિત્રનુ` આચરણ કરે છે. વળી ભવ્ય જીવે જ્ઞાન વડે જ શિવસુખને પામે છે, તેથી જ્ઞાન એ સકલ લક્ષ્મીનું ઉપમા રહિત મૂળ છે. '
પુષ્પ
છે
" ज्ञानं स्यात्कुमतान्धकारतरणिर्ज्ञानं जगल्लोचनं, ज्ञानं नीतितरङ्गिणी कुलगिरिर्ज्ञानं कषायापहम् । ज्ञानं निर्वृतिवश्यमन्त्रममलं ज्ञानं मनः पावनम्, ज्ञानं स्वर्गगतिप्रयाणपटहं ज्ञानं निदानं श्रियः ॥
99
'
- જ્ઞાન એ મિથ્યાત્વરૂપી અંધકારને નાશ કરવામાં સૂર્ય સમાન છે અને જગતનું લેાચન છે; જ્ઞાન એ નીતિરૂપી નદીને નીકળવાને માટે પર્વત સમાન છે અને ( ક્રોધ, માન, માયા તથા લાભપી ) કષાયાને દૂર કરનાર છે. જ્ઞાન એ મુક્તિને વશ કરવા માટે પવિત્ર મત્ર છે અને મનને પાવન કરનાર છે; જ્ઞાન એ સ્વર્ગગતિમાં પ્રયાણ કરવાના પડ છે અને લક્ષ્મીનું કારણ છે. ’
૨. જ્ઞાનની વ્યાખ્યા
જ્ઞાનની સામાન્ય વ્યાખ્યા એ છે કે ‘ જેના વડે વસ્તુ જણાયઓળખાય કે સમજાય તે ज्ञायते परिच्छिद्यते वस्तु
" "
સાન.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમું :
નેપાસના અને કૃતિ જ્ઞાનના' તેને સામાન્ય વ્યવહારમાં વિદ્યા પણ કહે છે. આ જ્ઞાન કે વિદ્યાના સંબંધમાં નીતિકારોને મત કે છે ? તે નીચેના શબ્દોથી જણાશે. ૩. જ્ઞાનપ્રાપ્તિ માટે નીતિકારને મત
વિદ્યા એ મનુષ્યનું વિશેષ રૂપ છે અને છુપાયેલું ધન છે. વિદ્યા એ ભેગ, યશ અને સુખને આપનારી છે તથા ગુઓની પણ ગુરુ છે. વિદ્યા પરદેશના પ્રવાસમાં સગાંવહાલાંની ગરજ સારે છે અને એક પ્રકારનું પરમ બળ છે. વળી રાજ્યમાં વિદ્યા પૂજાય છે પણ ધન પૂજાતું નથી, એટલે અમારે અભિપ્રાય એ છે કે વિદ્યા વિનાને નર પશુ છેઃ “વિદ્યાવિહીન: શુ '
“વિદ્યારૂપી ધન બધી જાતના ધનમાં શ્રેષ્ઠ છે, કારણ કે બીજી જાતનાં ધને ચાર કે રાજા વડે હરાઈ જાય છે ત્યારે આ ધન ચેર કે રાજા વડે હરાતું નથી, બીજી જાતનાં ધનમાં ભાઈઓ ભાગ પડાવે છે ત્યારે આ ધનમાં તેઓ ભાગ પડાવી શકતા નથી; વળી બીજી જાતના ધનમાં કંઈ ને કંઈ વજન હોય છે ત્યારે આ ધનમાં જરાય વજન નથી. અને આ ધનની સહુથી વધારે ખૂબી તો એ છે કે-જેમ જેમ એને વાપરતા જઈએ છીએ તેમ તેમ એ વધતું જ જાય છે.
એક માણસ પાસે પૈસે-ટકે, ઘરબાર કે વાડીવજીફા ભલે ન હોય પણ જ્ઞાન કે વિદ્યા હોય તે એ ઉત્તમ છે અને બીજા માણસ પાસે પૈસે-ટકે, ઘરબાર કે વાડીવજીફા ભલે હેય પણ જ્ઞાન કે વિદ્યા ન હોય તે એ નિકૃષ્ટ છે. વિદ્યા
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ બાધ-ગ્રંથમાળા
: ૪ :
; પુષ્પ
વાળેા ભગવી કનીમાં કે સાદા એવા પેાશાકમાં પણ ચાલે છે ત્યારે વિદ્યાવિહીન ઘરેણાંથી લદાયેલેા હાય છતાં શૈાલતા નથી. એટલે મનુષ્યનું સાચું નૂર વિદ્યા છે.
“તેવી માતા શત્રુ છે અને તેવા પિતા વૈરી છે કે જે પાતાના બાળકાને વિદ્યાભ્યાસ કરાવતા નથી. તેઓએ જાણવુ જ જોઇએ કે જેમ હંસની સભામાં બગલા શાલતા નથી, તેમ પાંચ ડાહ્યા માણુસેની અંદર અશિક્ષિત કે મૂર્ખા
શૈાલતા નથી.
“ અન્નદાન ઉત્તમ છે પણ વિદ્યાદાન તેનાથી પણ ઉત્તમ છે, કારણ કે અન્ન વડે ક્ષણિક તૃપ્તિ થાય છે ત્યારે વિદ્યા વડે મનુષ્ય જીવે ત્યાં સુધી સુખપૂર્વક જીવી શકે છે.
“ એક મનુષ્ય સેંકડા હાથી, રથ, ઘેાડા અને ગાયાનું, સોનાના પાત્રનું અને સાગર પર્યંતની ભૂમિનું દાન કરે અથવા શુદ્ધ કુળની ક્રોડા કન્યાનું દાન કરે પણ તે એક માણસને અપાયેલા વિદ્યાદાનની તાલે આવતું નથી. ”
જ્ઞાનાર્જન કે વિદ્યાભ્યાસ જીવનની પહેલી પચીશીમાં જ સારા થઈ શકે છે. તે માટે કહ્યું છે કે
“ પ્રથમે નાગિતા વિદ્યા, દ્વિતીયે નાનિત ધનમ્ । तृतीये नार्जितो धर्मश्वतुर्थे किं करिष्यति १ ।। "
મનુષ્યનું સરેરાશ આયુષ્ય સા વર્ષનું માનીને તેના ચાર ભાગ કલ્પવામાં આવે છે. તેમાં પહેલા ભાગ બ્રહ્મચર્યાંશ્રમ કહેવાય છે, ખીજો ભાગ ગૃહસ્થાશ્રમ કહેવાય છે,
ત્રીજે ભાગ
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમું : : ૫ :
સાનેપાસના વાનપ્રસ્થાશ્રમ કહેવાય છે અને એથે ભાગ સંન્યસ્તાશ્રમ કહેવાય છે. આ ભાગને અનુલક્ષીને કહેવામાં આવ્યું છે કેજેણે પહેલા આશ્રમમાં વિદ્યાનું સર્જન કર્યું નહિ, બીજા આશ્રમમાં ધનનું ઉપાર્જન કર્યું નહિ, ત્રીજા આશ્રમમાં ધર્મનું ઉપાર્જન કર્યું નહિ, તે ચેથા આશ્રમમાં શું કરશે? તાત્પર્ય કે--મનુષ્ય પ્રારંભના પચીશ વર્ષમાં બને તેટલું વિદ્યાર્જન કરી લેવું જોઈએ. કેટલાક મૂઢ મનુષ્ય એમ માને છે કે" यथा जडेन मर्तव्यं, बुधेनापि तथैव च । उभयोमरणं दृष्ट्वा, कण्ठशोषं करोति कः ?"
જેમ જડ માણસને મરવાનું હોય છે, તેમ શિક્ષિત માણસને પણ મરવાનું હોય છે. આમ બંનેને મરવાનું સમાન હોવાથી શાસ્ત્રોને કંઠસ્થ કરવાની કે લાંબું ભણવાની માથાકૂટ કેણું કરે ?”
પણ તેઓ ભૂલી જાય છે કે જડ અને સુશિક્ષિતને મરવાનું સમાન હોવા છતાં બંનેના જીવનમાં–બંનેની જીવવાની રીતમાં આકાશ અને પાતાલ જેટલું અંતર હોય છે. જડને કઈ જાતની ફીકર-ચિંતા હોતી નથી એટલે કે તે નઘરેલ હોય છે, ખૂબ ઊંઘે છે અને લાજ-શરમને બાજુએ મૂકીને મનસ્વી વર્તન કરે છે. વળી માન–અપમાનની તેને પડી હોતી નથી અને હિતાહિત તથા કર્તવ્યાક્તવ્યને વિસરી જઈને અધમ જીવન ગાળે છે. ત્યારે શિક્ષિત-સંસ્કારી મનુષ્ય દરેક વસ્તુને અગાઉથી વિચાર કરતે રહે છે અને તે પ્રમાણે કાર્યની ચેજના
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધોધ-ગ્રંથમાળા
: પુષ્પ
કરે છે, પ્રાયઃ મિતાહારી હાય છે, સપ્રમાણ નિદ્રા લે છે અને પેાતાના બાપદાદાની ખાનદાનીના તથા પેાતાના સ્થાનના વિચાર કરીને મનસ્વી વર્તન ન કરતાં ન્યાય—નીતિથી વર્તે છે. વળી સ્વમાનને વહાલું ગણી એવું કાર્ય કરતા નથી કે એવા સ્થાને જતા નથી કે જ્યાં પેાતાનું અપમાન થાય, અને તે હિતાહિતના તથા કર્તવ્યાકતવ્યને નિરંતર વિચાર કરી તે પ્રમાણે વર્તે છે, એટલે પ્રગતિ, ઉન્નતિ કે અભ્યુદયને સાધી શકે છે. તેથી અજ્ઞાન, મૂઢતા, મૂર્ખતા કે જડત્વને કાઈ પણ રીતે ઇષ્ટ ગણી શકાય નહિ. કહ્યું છે કે
66
:
:
अज्ञानं खलु कष्टं द्वेषादिभ्योऽपि सर्वदोषेभ्यः । अर्थ हितमहितं वा न वेत्ति येनावृतो जीवः ।। "
• દ્વેષ આદિ સર્વ દાષા કરતાં અજ્ઞાન એ મોટા દોષ છે, કારણ કે તેનાથી આવૃત થયેલે જીવ હિત કે અહિત પદાર્થને જાણી શકતા નથી. ’
વિદ્યાભ્યાસ કરતાં મહેનત પડે છે અને એશઆરામને ઘણા ભાગે જતા કરવા પડે છે, પણ તેનું પરિણામ અત્યંત સુંદર હાય છે. તેથી જ આર્યનીતિકારેએ ભાર દઈને કહ્યું છે કે
“ મુવાી ચલતે વિઘાં, વિદ્યાર્થી સ્વગતે મુવમ્ । सुखार्थिनः कुतो विद्या १ विद्यार्थिनः कुतः सुखम् १ ॥ "
જે અંતરથી આરામરૂપી સુખને આશક હોય તે વિદ્યાને છેડે છે અને જે અંતરથી વિદ્યાના આશક હાય તે
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમું :
જ્ઞાનાપાસના આરામરૂપી સુખને છેડે છે. આરામના અથીને વિદ્યા કયાંથી? અને વિદ્યાના અથીને આરામ ક્યાંથી ? તાત્પર્ય કે-જેને વિદ્યાભ્યાસ કરીને સુશિક્ષિત થવું છે, સંસ્કારી થવું છે, પંડિત કે પ્રાણ થવું છે, તેણે આરામના વિચારને અંતરમાંથી ભૂંસી નાખવું જોઈએ.” ૪. વિદ્યાર્થીનાં લક્ષણે
વિદ્યાથી કે હવે જોઈએ અથવા વિદ્યાર્થીનાં લક્ષણે શું? એને ઉત્તર આપતાં અનુભવી પુરુષોએ જણાવ્યું છે કે
#ાછા વધ્યાર્ન, શાનના તદૈવ ર.
अल्पाहारश्च स्त्रीत्यागो, विद्यार्थिपञ्चलक्षणम् ॥"
કાગડા જેવી ચપળતા, બગલા જેવી એકાગ્રતા, શ્વાન જેવી નિદ્રા, અલ્પ આહાર અને બ્રહ્મચર્યનું પાલન એ પાંચ વિદ્યાર્થીનાં લક્ષણે છે.'
ચપળતા એ આળસ કે પ્રમાદને ત્યાગ સૂચવે છે, એકાગ્રતા એ મનની અસ્થિર હાલત કે વિક્ષેપને ત્યાગ સૂચવે છે, અલ્પ નિદ્રા આરામ કે બેફિકરાઈને ત્યાગ સૂચવે છે, અલ્પ આહાર રસલાલસા કે સ્વાદવૃત્તિને ત્યાગ સૂચવે છે અને બ્રહ્મચર્ય વિષયભોગ કે અસંયમને ત્યાગ સૂચવે છે, એટલે વિદ્યાર્થીએ વિદ્યાર્જનને એક પ્રકારની ચોગસાધના સમજીને તેમાં બને તેટલું સંયમી જીવન ગાળવાનું છે. આવું સંયમી જીવન ગાળનાર વિમલ વિદ્યાથી વિભૂષિત થાય તેમાં કંઈ જ આશ્ચર્ય નથી.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્માધચંથમાળા
૫. આજને વિદ્યાર્થી
પરંતુ વિદ્યાર્થી જીવનને આ આદર્શ આજે લગભગ ભૂલાઈ ગયો છે. તેમાં ઉપર્યુક્ત પંચ લક્ષણોમાંનું એક પણ લક્ષણ પર્યાપ્ત અંશમાં દેખાતું નથી. ચપળતા મેટા ભાગે ચાલી ગઈ છે, એકાગ્રતા મોટા ભાગે આથમી ગઈ છે, નિદ્રાને નિયમ રહ્યો નથી, તે ગમે ત્યારે અને ગમે તેટલી લેવાય છે, આહારનું પણ એમ જ છે, તેમાં ચટાકેદાર વસ્તુવાની વાપરવાને શેખ એકદમ વધે છે અને બ્રહ્મચર્યને આગ્રહ રહ્યો નથી. અનેક પ્રકારની કુટેવે આજના વિદ્યાર્થીને ભયંકર રીતે બરબાદ કરી રહી છે. અને તેનું જ એ પરિણામ છે કે આજે પ્રથમના જેવા ધુરંધર વિદ્વાને, પ્રખર પંડિત અને મજબૂત મનવાળા મનુષ્ય પાકતા નથી. દેશના દુર્ભાગ્યે કે પ્રજાના પાપોદયથી આજના વિદ્યાર્થીમાં પ્રાયઃ નીચેના પાંચ લક્ષણે જોવામાં આવે છે. (૧) અવિનય-ગુરુ કે શિક્ષકને કોઈ પણ પ્રકારને વિનય નહિ. (૩) ઉદ્ધતાઇ–ગમે તેમ બોલવું, ગમે તેમ ચાલવું, ગમે તેવી ઠઠ્ઠામશ્કરીઓ અને કાન કરવાં. (૩) હૈટેલગમન-હોટેલ તથા રેસ્ટોરાંમાં જવું અને ગમે તે પદાર્થો ગમે તેટલા પ્રમાણમાં વાપરવા. (૪) સિનેમાદર્શન–અઠવાડિયે ઓછામાં ઓછું એક—બે વાર સિનેમા જેવા જવું અને તેના દ્વારા પઢાવવામાં આવતા પ્રેમના પાઠ પઢવા તથા બીજા પણ ગેરખ ધંધા શીખવા. (૫) શૃંગારિક વાચન-શૃંગારિક નવલકથાઓ, વાહિયાત વાર્તાઓ અને સિનેમાના ફરફરિયાઓ વાંચતા રહેવું. પરિણામે વૃત્તિ ડેલ. ડાલ અને શીલને નાશ. આ સ્થિતિ કઈ પણ રીતે સુધરવી
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠસ
: ૯ :
સાને પાસના
ોઈએ, કાઈ પણ ભાગે સુધરવી જોઈએ; અન્યથા પ્રજાનુ પતન અનિવાય છે.
૬. જ્ઞાનનુ` આધ્યાત્મિક મૂલ્ય
જ્ઞાન અથવા વિદ્યાના વ્યવહાર દૃષ્ટિએ આટલેા વિચાર કર્યાં પછી તેનું આધ્યાત્મિક મૂલ્ય સમજવાના પ્રયાસ કરીશું, તા એ સર્વથા ઉચિત ગણાશે.
।
લૌકિક શાસ્ત્રામાં કહ્યું છે કે ‘દ્દિ જ્ઞાનેન સંપૂરાં પવિત્ર મિદ વિશે '‘આ લેાકમાં જ્ઞાન જેવું પવિત્ર બીજી કઈ નથી.’જ્ઞાનાશ્મોક્ષન્નતોઽનન્તણુ“પ્રાપ્તિને સંરચઃ ।' જ્ઞાનથી માક્ષ મળે છે અને તેથી અનત સુખની પ્રાપ્તિ થાય છે, તેમાં 'ज्ञानाग्निः सर्वकर्माणि भस्मसात् कुरुतेऽर्जुन ! ' સંશય નથી. ’ ‘હે અર્જુન ! જ્ઞાનરૂપી અગ્નિ સર્વે કર્માને બાળીને ભસ્મ કરે છે,’
.
જૈન શાસ્ત્રામાં કહ્યું છે કે—
"पावाओ विणिवत्ती पवत्तणा तहय कुसल पक्खमि । विणयस् य पडिवत्ती तिन्निवि नाणे समप्पिंति ॥
પાપકાર્યોંમાંથી નિવૃત્તિ, કુશલપક્ષમાં વિનયની પ્રાપ્તિ એ ત્રણે જ્ઞાનથી જ થાય છે.’
'
ܕܙ
પ્રવૃત્તિ અને
“ નાળ આ તંમાં ચૈવ, રિતં જ તો સહા । एयमग्गणुपत्ता, जीवा गच्छन्ति सोग्गई ।। "
"
જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને તપથી સયુક્ત એવા માગને પામેલા જીવા સદૃગતિમાં (ક્ષમાં) જાય છે. ’
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્માધ-ગ્રંથમાળા : ૧૦ :
સવન-શાન-જ્ઞાત્રિાળ મોસમ “સમ્યગદર્શન, સમ્યગજ્ઞાન અને સમ્યફ ચારિત્ર મોક્ષને માર્ગ છે.” (અહીં તપને અંતભાવ ચારિત્રમાં કરેલું છે.)
નાિિાઉિં મોણો' “જ્ઞાન અને ક્રિયાથી મોક્ષ થાય છે.” (અહીં સમ્યગદર્શનને સમ્યગજ્ઞાનમાં જ અન્તબૂત કરેલું છે, કારણ કે સમ્યગદર્શન વડે જ જ્ઞાન તે સમ્યગજ્ઞાન કહેવાય છે.)
“ari તારે નારા' “ચારિત્ર એ જ્ઞાનને સાર છે.”
તાત્પર્ય કે--જ્ઞાન એ મોક્ષમાર્ગની આરાધનાનું એક અનિવાર્ય અંગ છે. ૭. જ્ઞાન વિષે જૈન મહાત્માઓ જૈન મહાત્માઓ કહે છે કે –
શ્રદ્ધાપૂ રિવા કહી, તેનું મૂ તે જ્ઞાના ' તેથી શિવગુરવ વકુળના, નાખ્યા ઘી gaiા છે”
સંયમ અને તારૂપી યિાનું મૂળ શ્રદ્ધા છે, પણ એ શ્રદ્ધાનું મૂળ જ્ઞાન છે. જે જ્ઞાન ન હોય તે જીવ-અછવ આદિ તત્ત્વો પર શ્રદ્ધા થતી નથી. એ જ્ઞાન સાથે એકતાનતા અનુભવીને ઘણા માણસે શિવસુખ પામ્યા છે.” “જ્ઞાનgણ સેવો પવિ, વારિત્ર-સતિ પૂજા
અગર કમરપર જ રહો, વિનવવી ” “હે ભવ્ય જ! તમે જ્ઞાનરૂપી વૃક્ષનું આરાધન કરે
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસુ' :
: ૧૧ :
સાનાપાસના.
કે જેનુ` મૂળ ચારિત્ર અને સમ્યક્ત્વ છે, જેનું ફૂલ જિનવરની પદવી છે. અને જેનું લ અજર-અમર પદ એટલે મેક્ષ છે.’
‘હું ભાઇ ! તું અપૂર્વ એવા જ્ઞાનને ગ્રહણ કર, જેથી તારા આત્મામાં અનુભવને રંગ જાગૃત થાય, કુમતિએ ફેલાવેલી મધી જાળ તૂટી પડે અને તત્ત્વનાં તરંગો ઉછળવા લાગે. ’ ‘.બન્નાળ-સંમોદ-તમોરલ, નમો નમો નાળ-ાિયમ ।।''
*
અજ્ઞાન અને સમાહરૂપી અંધકારને દૂર કરનાર જ્ઞાનદિવાકરને વારવાર નમસ્કાર હો. ’
46 ज्ञान अपूरव ग्रहण कर, जागे अनुभवरंग । કુમતિ-નાહ મુત્ર નાટો, ઉછડ઼ે તવતન ।
''
66 'नाण स्वभाव जे जीवनो, स्वपर - प्रकाशक तेह |
तेह नाण दीपक समुं, प्रणमो धर्मसनेह | "
જાણવુ.. એવા જે જીવના સ્વભાવ છે, તે જ સ્વપરપ્રકાશક છે. એટલે પાતે પાતાને અને બીજાને તેથી જ જાણી શકે છે. તે જ્ઞાન અજ્ઞાનરૂપી અંધકારને નાશ કરવા માટે દીવા જેવું છે, માટે તેને ધર્મના સ્નેહથી-ધર્મની બુદ્ધિએ પ્રણામ કરે. ’
'
64
बहु को यो वरसे खपे, कर्म अज्ञाने जेह ।
ज्ञानी श्वासोच्छवासमां, कर्म खपावे तेह ||
અજ્ઞાનમાં સખડી રહેલા આત્મા જે કમ ક્રોડા વર્ષોમાં
'
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા : ૧૨ : ખપાવે છે, તે જ કર્મ જ્ઞાની આત્મા માત્ર શ્વાસોચ્છવાસમાં ખપાવી દે છે.' - “જ્ઞાન વિના પશુ સારવા, વાળ છે સંસાર
ज्ञान-आराधनथी लद्यु, शिवपद-सुख श्रीकार ॥ જ્ઞાન દિત વિકરિયા રહી, કારકુમ ૩૧માન. लोकालोक प्रकाशकर, ज्ञान एक परधान ।। ज्ञानी सासोसासमें, करे कर्मनो खेह । पूर्व कोडी वरसां लगें, अज्ञाने करे तेह ॥ देश आराधक क्रिया कही, सर्व आराधक ज्ञान । ज्ञान तणो महिमा घणो, अंग पांचमे भगवान ||"
આ સંસારમાં જે જીવને જ્ઞાન નથી તે પશુના જેવા છે. જે પુરુષોએ શ્રીકાર એવું મેક્ષનું સુખ મેળવ્યું છે તે જ્ઞાનની આરાધનાથી જ મેળવ્યું છે.
જે ક્રિયાની પાછળ જ્ઞાન નથી તેને આકાશ-કુસુમની ઉપમા આપવામાં આવે છે, અર્થાત્ તેનું ફળ કંઈ જ નથી.”
લેક અને અલકને પ્રકાશ કરનારું એવું જ્ઞાન જ શ્રેષ્ઠ છે. જ્ઞાની એક શ્વાસોશ્વાસમાં જે કર્મ ખપાવી દે છે તે જ કર્મ અજ્ઞાનીને ખપાવતાં કોડ પૂર્વ જેટલો સમય લાગી જાય છે.
ક્રિયા એ દેશ-આરાધક છે અને જ્ઞાન એ સર્વ-આરાધક છે. આ રીતે જ્ઞાનને મહિમા ઘણે છે, જે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે શ્રી ભગવતીજી નામના પાંચમા અંગમાં દર્શાવે છે.”
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમું :
૨ ૧૩ ?
રાનપાસના.
" गुण अनंत आतमतणा रे, मुख्यपणे तिहां दोय । तेमां पण ज्ञान ज वडं रे, जिणथी दंसण होय ।।
મન-વર-જાપ કમાવો રે, જ્ઞાન-માતિ વ ज्ञाने चारित्रगुण वधे रे, ज्ञाने उद्योत सहाय ।
ને થિવિરાછું , ગાવાઝ–કવાથ રે મા ज्ञानी श्वासोच्छ्वासमा रे, कठिण करम करे नाश । વહિં તેમ રુંધ રહે છે, ક્ષામાં ચોતિ પ્રકાશ | મ प्रथम ज्ञान पछी दया रे, संवर मोहविनाश । गुणगणग पगथालिये रे, जेम चढे मोक्ष आवास ||भ०॥"
આત્માના ગુણે અનંતા છે, તેમાં જ્ઞાન અને વીર્ય એ બે ગુણે મુખ્ય છે, એ બેમાં પણ મુખ્યતા જ્ઞાનની છે કે જેના લીધે દર્શન થાય છે; માટે હે ભવ્યજનો ! મારી વાત ધ્યાન પર લે અને તમે મન-વચન-કાયાથી દંભરહિત બનીને જ્ઞાનની ઉપાસના કરે.
‘જ્ઞાનથી ચારિત્રના મૂળગુણ અને ઉત્તરગુણમાં વૃદ્ધિ થાય છે; જ્ઞાનથી શાસ્ત્રને બંધ થવામાં સહાય મળે છે અને જ્ઞાનથી જ આચાર્ય તથા ઉપાધ્યાય સ્થવિરપણું પામે છે. (જે સૂત્ર તથા અર્થ ગીત+અર્થ જાણે છે તે જ ગીતાર્થ કે સ્થવિર કહેવાય છે.”
જ્ઞાનથી ગમે તેવા કઠિન કર્મોને શ્વાસોચ્છવાસમાં નાશ
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રમ માણ-ગ્રંથમાળા
: ૧૪ :
* પુષ
થાય છે. જેમ અગ્નિ લાકડાંને ખાળે છે તેમ જ્ઞાન કનિ ખાની નાખે છે અને તેથી ક્ષણ વારમાં જ આત્મજ્યેાતિના પ્રકાશ થાય છે. પહેલું જ્ઞાન છે અને પછી યા છે એટલે કે યાદિ ચારિત્રની સર્વ ક્રિયાઓ જ્ઞાનના ફલરૂપે હાય છે. તેનાથી સવર પ્રગટે છે. અને મેહના વિનાશ થાય છે તથા માણુસ જેમ સીડીનાં પગથિયાં સડસડાટ ચડતા જાય છે તેમ જ્ઞાની પુરુષ જ્ઞાન વડે ગુણસ્થાનકનાં પગથિયાં ચડતા જાય છે.'
46
6
भक्ष्याभक्ष्य न जे विण लहिये, पेय-अपेय विचार | कृत्य - अकृत्य न जे विण लहिये, ज्ञान ते सकल आधार ॥ प्रथम ज्ञानने पछे अहिंसा, श्रीसिद्धांते भाख्यं । ज्ञानने वंदो ज्ञान मनिँदो, ज्ञानीए शिवसुख चाख्युं रे ।।"
· જેના વિના ભક્ષ્ય--ખાવા ચેાગ્ય અને અભક્ષ્ય-ન ખાવા ચેાગ્ય તેની ખબર પડતી નથી, પેય–પીવા ચેાગ્ય અને અપેયન પીવા ચાગ્ય તેના વિચાર આવતા નથી, વળી જેના વિના કર્તવ્ય-કરવા ચેાગ્ય અને અકર્તવ્ય-ન કરવા ચેાગ્ય તે જાણી શકાતું નથી, માટે જ્ઞાન એ સકલ ધર્મક્રિયાના આધાર છે.’
પહેલું જ્ઞાન અને પછી અહિંસા-દયા એવું શ્રી જિનેશ્વરદેવાના આગમમાં કહેલું છે, તેથી જ્ઞાનને વંદન કરી, તેની આરાધના કરી, તેની ઉપાસના કરે. જે કોઇએ શિવસુખ ચાખ્યું તેણે જ્ઞાન વડે જ ચાખ્યું છે. ’
જૈન મહાત્માઓની આ તેજસ્વી ને સુસ્પષ્ટ વાણી સાંભળ્યા
"
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
૫
હ
હ
હ
પાઠ : ક ૧૫ ?
સાને પાસના પછી “જ્ઞાનનું આરાધન કે જ્ઞાનની ઉપાસના શા માટે કરવી જોઈએ?” એ પ્રશ્ન પૂછવાને રહે છે ખરો ? ૮. નવપદમાં જ્ઞાનને વિશિષ્ટ સ્થાન
જૈન ધર્મમાં નવપદના આરાધનને ભારે મહિમા છે. તેમાં પણ જ્ઞાનને વિશિષ્ટ સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે, તે આ રીતે
૧ પહેલું પદ અરિહંત ૨ બીજું પદ. સિદ્ધ ૩ ત્રીજું પદ
આચાર્ય ૪ ચોથું પદ
ઉપાધ્યાય ૫ પાંચમું પદ
છઠું પદ ૭ સાતમું પદ જ્ઞાન
ધર્મ ૮ આઠમું પદ ચારિત્ર(સંયમ) ધર્મ ૯ નવમું પદ તપ તેમાં જ્ઞાન અંગે કહેવામાં આવ્યું છે કે – " जीवाजीवाइपयत्थ-सत्थतत्तावबोहरूवं च ।
नाणं सव्वगुणाणं, मूलं सिक्खेह विणएणं ॥"
જીવાજીવાદિક પદાર્થ-સમૂહના યથાર્થ અવબોધરૂપ જ્ઞાનને સર્વ ગુણનું મૂળ કારણ જાણીને વિનય તથા બહુમાન વડે ભણે.”
આ પદનું વિશેષ વર્ણન કરતાં કહ્યું છે કે
સાધુ દર્શન
ધમ
ધમ
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધબેધ-થથમાળા : ૧૬ :
"सबन्नुपणीयागम-भणियाणजहट्ठियाण तत्ताणं ।
વો મુદ્દો ગવવો હો, તું સના મહ વમળ છે ?” સર્વજ્ઞપ્રણીત આગમમાં ભાખેલા યથાસ્થિત તને જે શુદ્ધ અવબોધ તે સમ્યગ જ્ઞાન મારે પ્રમાણ છે. ૧.
“જેવાં મહામાનવ, વિવિજ-વિનમંા
किच्चाकिच्चं नजइ, तं सन्नाणं मह पमाणं ॥ २॥" જે વડે ભાભક્ષ્ય, પિયા પેય, ગમ્યાગમ્ય (જાણવા યોગ્ય અને ન જાણવા ગ્ય), અને કૃત્યાકૃત્ય જણાય છે, તે સમ્યગ્નરાન મારે પ્રમાણ છે. ૨.
" सयलकिरियाण मूलं, सद्धा लोयंमि तीइ सद्धाए ।
जं किर हवह मूलं, ते सन्नाणं मह पमाणं ॥ ३॥"
આ લોકમાં સર્વ ક્રિયાઓનું મૂળ શ્રદ્ધા ગણાય છે, તે શ્રદ્ધાનું પણ જે મૂળ (કારણ) છે, તે સમ્યાન મારે પ્રમાણ છે. ૩
जं महसुयओहिमयं, मणपजवरूवं केवलमयं य । पंचविहं सुपसिद्धं, तं सन्नाणं मह पमाणं ॥४॥
જે મતિ, કૃત, અવધિ, મન પર્યવ અને કેવળ એમ પાંચ પ્રકારે સુપ્રસિદ્ધ છે, તે સમ્યગજ્ઞાન મારે પ્રમાણ છે. ૪ केवलमणोहिणंपि हु, वयणं लोयाण कुणइ उवयारं । जं सुयमइस्वेणं, तं सन्नाणं मह पमाणं ॥५॥ કેવળજ્ઞાની, મન ૫ર્યવાની કે અવધિજ્ઞાનીનાં પણ વચન
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમું : : ૧૭ :
જ્ઞાને પાસના જે મતિ-શ્રુતરૂપે લેકેને ઉપકાર કરે છે, તે સમ્યાન મારે પ્રમાણ છે. પ.
सुयनाणं चेव दुवालसंगरूवं परूवियं जत्थ । लोयाणुवयारकर, तं सन्नाणं मह पमाणं ॥६॥
જે જિનાગમમાં આચારાંગાદિ દ્વાદશાંગરૂપ શ્રુતજ્ઞાન જ જગઉપકારી (જગતના જીવો પર મહાન ઉપકાર કરનારું) કહેલું છે, તે સમ્યગજ્ઞાન મારે પ્રમાણ છે. ૭.
तत्तुच्चिय जं भव्वा, पदंति पाढंति दिति निसुणंति । पूयंति लिहावंति य, तं सन्नाणं मह पमाणं ॥ ७॥
તેટલા માટે જ ભવ્ય અને જે (શાસ્ત્રને) ભણે છે, ભણવે છે, સાંભળે છે, પૂજે છે અને લખાવે છે, તે સમ્યગજ્ઞાન મારે પ્રમાણ છે. ૭.
जस्स बलेण अज्जवि, नज्जइ तियलोयगोयरवियारो। करगहियामलय पिव, तं सन्नाणं मह पमाणं ॥ ८॥
જેના બળથી આ જ પણ ત્રણે લેકના ભાવ, હાથમાં રહેલા આમળાની પેરે જણાય છે, તે સમ્યગજ્ઞાન મારે પ્રમાણ છે. ૮.
जम्स पसाएण जणा, हवंति लोयंमि पुच्छणिज्जा य। . पुजा य वन्नणिजा, तं सन्नाणं मह पमाणं ॥ ९॥ જેના પ્રસાદથી ભવ્યજને લેકમાં પૂછવા ગ્ય, માનવા
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધ-ચંથમાળા
* પુષ ચોગ્ય અને વખાણવા યોગ્ય થાય છે, તે સમ્યજ્ઞાન મારે પ્રમાણ છે. ૯ ૯. જ્ઞાનના પાંચ પ્રકારે
આ રીતે મોક્ષમાર્ગની આરાધનાના અનિવાર્ય અંગરૂપ સમ્યગ જ્ઞાનનું સ્વરૂપ સમજી લીધા પછી “જ્ઞાનના શાસ્ત્રીય ભેદે કેટલા છે?” તે જાણી લેવાનું યોગ્ય ગણાશે.
એક જૈન મહાત્મા કહે છે કે – असंख्य भेद किरियातणा, भाख्या श्री अरिहंत । ज्ञानमूल सफलां सवे, पंचभेद तस तंत ॥ मह सुअ ओहि मणपजवा, पंचम केवल जाण । पूजा करतां तेहनी, लहिये पंचम नाण ॥
શ્રી અરિહંત ભગવાને કિયાના અસંખ્ય ભેદ કહેલા છે, પણ તે જ્ઞાનમૂલક હોય તે જ સફળ થાય છે. આવા જ્ઞાનના તંત્રમાં-શાસ્ત્રમાં પાંચ ભેદ કહેલા છે. (૧) મા-મતિ (૨) સુખ–શ્રુત (૩) -અવધિ (૪) માવા -મન પર્યવ અને પાંચમું (૫) વઢ-કેવળ. આ પાંચે જ્ઞાનની પૂજા કરતાં આપણે પાંચમું જ્ઞાન એટલે કેવળજ્ઞાન પામી શકીએ છીએ.” ૧૦. પાંચ જ્ઞાનના એકાવન ભેદ
(૧) મતિ વડે બુદ્ધિ વડે થતું જ્ઞાન તે મતિજ્ઞાન. વધારે સ્પષ્ટ કહીએ તો સ્પર્શન, રસન, વ્રણ, ચક્ષુ અને શ્રેત્ર એ પાંચ ઇદ્રિ તથા છ નેઈદ્રિય એવા મન વડે તે વસ્તુને
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમું : : ૧૯ :
જ્ઞાનોપાસના અભિમુખ-નિશ્ચિત-મર્યાદિત બેધ તે મતિજ્ઞાન. આ જ્ઞાન ચાર પગથિયે થાય છે. તેમાંનું પહેલું પગથિયું અવગ્રહ છે, બીજું પગથિયું ઈહા છે, ત્રીજું પગથિયું અપાય છે અને ચોથું પગથિયું ધારણું છે. અર્થને-જાણવા યોગ્ય પદાર્થને ગ્રહણ કરે તે અવગ્રહ. તેમાં પ્રથમ વ્યંજન ગ્રહણ કરાય છે અને પછી અર્થ– કંઈક છે” એ અવ્યકત બેધ ગ્રહણ કરાય છે એટલે તેના વ્યંજનાવગ્રહ અને અથવગ્રહ એવા બે વિભાગો માનવામાં આવે છે. તે સંબંધી વિચાર કરવી કે
આ શું હશે? આ હશે? તે હશે? તે ઈહા. તેને નિશ્ચય કરે કે “આ અમુક છે ” તે અપાય અને તેને યાદ રાખી લેવું કે મેં અનુભવેલી વસ્તુ આ હતી તે ધારણું. આ રીતે પાંચ ઇંદ્ધિ અને છઠ્ઠા મનને વ્યંજનાવગ્રહ, અર્થાવગ્રહ, “હા, અપાય ને ધારણ થાય તે (૬૮૫=૩૦) કુલ ભેદ ત્રીશ થાય, પરંતુ ચક્ષુનો તથા મનને વ્યંજનાવગ્રહ થતો નથી કારણ કે તે બન્ને અપ્રાપ્યકારી છે એટલે કે ઇન્દ્રિય અને વિષયના સંગસંબંધની અપેક્ષા નથી તે કારણથી તે બે ભેદે બાદ કરતાં મતિજ્ઞાનના મુખ્ય ભેદે અઠ્ઠાવીશ થાય છે, તે આ રીતે –(૧) સ્પર્શનેન્દ્રિય વ્યંજનાવગ્રહ (૨) રસનેન્દ્રિય વ્યંજનાવગ્રહ (૩) ધ્રાણેન્દ્રિય વ્યંજનાવગ્રહ (૪) શ્રોત્રેન્દ્રિય વ્યંજનાવગ્રહ (૫) સ્પર્શનેન્દ્રિય અર્થાવગ્રહ (૬) રસનેન્દ્રિય અર્થાવગ્રહ (૭) ધ્રાણેન્દ્રિય અર્થાવગ્રહ (૮) ચક્ષુરિન્દ્રિય અર્થાવગ્રડ (૯) શ્રોત્રેન્દ્રિય અર્થાવગ્રહ (૧૦) માનસાર્થાવગ્રહ (૧૧) સ્પર્શ, ઈહા (૧૨) રસ, ઈહા (૧૩) પ્રાણ ઈહા (૧૪) ચક્ષુક ઈહા (૧૫) શ્રોત્રઈહા (૧૬) મન, ઈહા (૧૭) સ્પર્શ
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ગ્રંથમાળા
: ૨૦ :
પુર
અપાય (૧૮) રસ અપાય (૧૯) પ્રાણુ અપાય (૨૦) ચક્ષુ અપાય (૨૧) શ્રોત્ર અપાય (૨૨) મન અપાય (૨૩) સ્પર્શ ધારણ (૨૪) રસ ધારણ (૨૫) ઘાણ૦ ધારણા (૨૬) ચક્ષુ ધારણ (૨૭) શ્રોત્ર ધારણ અને (૨૮) મન, ધારણ.
આ જ્ઞાન આત્માને પરોક્ષ છે પણ ઈદ્ધિ અને મનને પ્રત્યક્ષ છે. તેથી લૌકિકપ્રત્યક્ષ કહેવાય છે. તેના જાતિ-સ્મરણ વગેરે ભેદ શાસ્ત્રમાં પ્રસિદ્ધ છે.
(૨) શ્રત વડે સાંભળવાથી થતું જ્ઞાન તે શ્રુતજ્ઞાન. વધારે સ્પષ્ટ કરીએ તે શબ્દના નિમિત્તથી (વાચ્યવાચકના સંકેતરૂપે) ઇકિયે અને મનદ્વારા થતું મર્યાદિત જ્ઞાન તે શ્રુતજ્ઞાન. તેના મુખ્ય ભેદ બે છે. અક્ષરદ્યુત અને અક્ષરશ્રત. તેમાં અક્ષર એટલે અઢાર પ્રકારની લિપિ તેથી જે જ્ઞાન થાય તે અક્ષ શ્રુત અને ઉચ્છવાસ, નિઃશ્વાસ, થુંકવું, ખાંસી, છીંક, સૂંઘવું, ચપટી વગાડવી વગેરે અનેક્ષર શબ્દથી જે જ્ઞાન થાય તે અનક્ષકૃત. આ રીતે લેખન, વાચન કે સ્વાધ્યાયનો સમાવેશ અક્ષરકૃતમાં થાય છે. આ જ્ઞાનના બીજી રીતે ભેદ પાડીએ તે સમ્યકુશ્રુત અને મિથ્યાશ્રત એવા બે ભાગે પડી શકે છે. તેમાં સમ્યકત્વ ધારણ કરનારાએ જે કંઈ કૃત ગ્રહણ કર્યું હોય તે સમ્યકકૃત અને મિથ્યાત્વીએ જે કંઈ ગ્રહણ કર્યું હોય તે મિથ્યાશ્રત. આ બે પ્રકારો પૈકી સમ્યફદ્યુત ઈષ્ટ હેવાથી તેને જ સામાન્ય રીતે “શ્રુત” તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આ સિવાય બીજી રીતે પણ તેના ભેદે કરવામાં આવે છે. જેમકે સંશ્રિત-અસંક્ષિશ્રુત, સાહિશ્રુત-અનાદિદ્ભુત, સપર્યાવસિતકૃત
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમું :
: ૧૧ :
જ્ઞાનાપાસના
અપર્યવસિતશ્રુત, ગમિકશ્રુત-અગમિકશ્રુત, અંગપ્રવિષ્ટશ્રુત-અનગપ્રવિદ્યુત. આ ભેદ્દેનુ સક્ષિપ્ત સ્વરૂપ આ પ્રમાણે—
સજ્ઞિશ્રુતસંજ્ઞાના ત્રણ પ્રકાર છે. હેતુવાદ્યોપદેશિકી, દીર્ઘકાલિકી અને દૃષ્ટિવાદપદેશિકી. વત્તમાનકાળ પૂરતા જ ષ્ટિ, અનિષ્ટના વિચાર તેમજ તેને લાયક પ્રવૃત્તિ, નિવૃત્તિ તે હેતુવાદોપદેશિકી. કેમ કરવું ? કેમ થાશે ? ઇત્યાદિ ભૂત, ભવિજ્યના દીધ વિચાર તે દીર્ધકાલિકી. અને સમ્યગ્દષ્ટિ આત્માને જે આત્મકલ્યાણ માટે વિચાર તે દૃષ્ટિવાપદેશિકી, તેમાં હેતુવાદોપદેશિકી સ’જ્ઞાની અપેક્ષાએ, એકેન્દ્રિયને અસ'ની સમજવા. અને માકીના સંસારી સર્વ છદ્મસ્થ જીવા સજ્ઞી સમજવા, દીર્ઘકાલિકી સંજ્ઞાની અપેક્ષાએ સન્ની પંચેન્દ્રિય આત્મા સંજ્ઞી સમજવા, તે સિવાય એકેન્દ્રિયથી સંસૂચ્છિમ પચેન્દ્રિય સુધીના સર્વે અસી સમજવા. દૃષ્ટિવાદેાપદેશિકી સંજ્ઞાની અપેક્ષાએ જેટલા સમિતવત તે ( કેવલી સિવાય ) સજ્ઞી જાણવા અને મિથ્યાષ્ટિ બધાય અસની જાણવા. અહિં દીર્ઘકાલિકી સંજ્ઞાની અપેક્ષાએ સન્નિવ્રુત-અસંજ્ઞિશ્રુતના વિભાગે સમજવાના છે. એટલે સૌંની પંચેન્દ્રિય છદ્મસ્થ આત્માઓનું જે શ્રત તે સજ્ઞિશ્રુત અને તે સિવાય એકેન્દ્રિયથી સમૂછમ પંચેન્દ્રિય સુધીના જીવાનું જે શ્રુત તે અસનાિશ્રુત સમજવુ.
છદ્મસ્થ
સાદિશ્રુત અને અનાદિશ્રુત તેમજ સપવસિતશ્રૃતઅપર્યવસિતશ્રુત :દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ તથા ભાવની અપેક્ષાએ વિચારવાનુ છે. દ્રવ્યથી એક વ્યક્તિની અપેક્ષાએ શ્રુતજ્ઞાનની આદિ અને અંત( પવસાન) હોય, અને અનેક વ્યક્તિઓની
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મધ-ચંથમાળા : ૨૨ :
: ૫૫ અપેક્ષાએ શ્રત અનાદિ અપર્યવસિત હોય. ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ પાંચ ભરત તેમજ પાંચ ઐરવતમાં સાદિ પર્યવસિતકૃત અને પાંચ મહાવિદેહમાં અનાદિ અપર્યવસિતશ્રુત જાણવું. કાળની અપેક્ષાએ ઉત્સર્પિણ-અવસર્પિણીમાં સાદિ સપર્યવસિત અને નેઉત્સર્પિણ નેઅવસર્પિણ(મહાવિદેહ)માં અનાદિ અપર્યવસિત સમજવું. ભાવની અપેક્ષાએ ભવ્ય છે માટે સાદિ–સપર્ય. વસિત અને અભવ્ય છે માટે અનાદિપર્યવસિત સમજવું. ગમિકશ્રુત અને અગમિકશ્રુત-ગમ એટલે સરખા પાઠ જેમાં આવે તેવું દષ્ટિવાદમાં રહેલું ગમિકહ્યુત. અને જેમાં સરખે સરખા આલાવા ન હોય તે અગમિશ્રુત કહેવાય છે.
શ્રી ગૌતમસ્વામી આદિ ગણધરોએ રચેલું તે અંગપ્રવિષ્ટ અને ભદ્રબાહસ્વામી વગેરે ચતુર્દશપૂર્વધરાદિ વૃદ્ધ આચાર્યોએ રચેલું તે અનંગપ્રવિણ. આ રીતે શ્રુતજ્ઞાનના કુલ ચૌદ ભેદ ગણવામાં આવે છે.
આ જ્ઞાન પણ લૌકિક પ્રત્યક્ષ છે, જ્યારે બાકીના ત્રણ આત્માને પ્રત્યક્ષ છે અને લૌકિકયરેક્ષ છે.
શ્રુતજ્ઞાનના આ ચૌદ વિભાગે પૈકી અંગપ્રવિણના બાર પ્રકારો છે, જે દ્વાદશાંગી કે નિર્ચથ-પ્રવચન કહેવાય છે. તેનાં નામે તથા વિષય નીચે મુજબ
(૧) આચારાંગ–જેમાં શ્રમણ નિર્ચના આચાર, ગોચરીવિધિ, વિનય, સંયમ તથા પાંચ આચાર વગેરેનું વર્ણન કરેલું છે.
(૨) સૂત્રકૃતાંગ-સુયગડાંગ) જેમાં ક્લિાવાદીના, અક્રિયા
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમું : : ૨૩ :
જ્ઞાને પાસના વાદીના, અજ્ઞાનવાદીના અને વિનયવાદીના મળીને પાખંડીના ત્રણ સે ને ત્રેસઠ ભેદે વિસ્તારથી વર્ણવવા સાથે શુદ્ધતત્વનું નિરૂપણ કરવામાં આવેલ છે.
(૩) સ્થાનાંગ-[ ઠાણુગ] જેમાં એકથી દશ સંખ્યા સુધીના અનેક ભાનું ઘણું જ સુંદર સ્વરૂપ છે.
(૪) સમવાયાંગ–જેમાં એકથી સે પર્યતની સંખ્યાવાળા પદાર્થોને જેમાં અંતરભાવ થાય છે, તેની પ્રરૂપણ કરી છે.
(૫) વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિ (ભગવતીજી)–જેમાં અનેક મહત્વના વિષય પર બધા મળીને છત્રીસ હજાર પ્રશ્ન છે.
(૬) જ્ઞાતધર્મકથાગ–જેમાં ધર્મકથામાં ઉપયોગી જ્ઞાતઉદાહરણેનું વર્ણન છે.
( ૭ ) ઉપાસકદશાંગ–જેમાં દશ શ્રાવકે એ લીધેલા વ્રતનું વર્ણન છે.
(૮) અન્નકૃશાંગ–જેમાં તીર્થકર વગેરે ચરમશરીરી જીના નગરે, ઉદ્યાન, ચૈત્ય વગેરેનું વર્ણન છે.
(૯) અનુપાતિક દશાંગ-જેમાં અનુત્તર વિમાનમાં ઉત્પન્ન થનારાઓનું વર્ણન છે.
(૧૦) પ્રશ્નવ્યાકરણુગ–જેમાં પૂછેલા અને નહિ પૂછેલા એવા એક સે ને આઠ પ્રશ્નોના ઉત્તર છે.
(૧૧) વિપાશ્રુતાંગ–જેમાં શુભાશુભ કર્મના વિપાકનું ફળ કહેલું છે.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
: પુ૫
ધમધ-ચંથમાળા : ૨૪ :
(૧૨) દૃષ્ટિવાદાંગ–તેના પાંચ ભેદે છેઃ (૧) પરિકર્મ (૨) સૂત્ર (૩) પૂર્વગત (૪) અનુગ અને (૫) ચૂલિકા. તેમાં પરિકર્મ સાત પ્રકારે છે, સૂત્ર બાવીશ પ્રકારે છે, પૂર્વગત ચૌદ પ્રકારે છે, અનુગ બે પ્રકારે છે અને ચૂલિકાથમના ચાર પૂર્વ પરની છે, બાકીના પૂર્વે ચૂલિકા વિનાના છે. આ અંગ હાલમાં વિચ્છેદ છે, એટલે અંગેની સંખ્યા ૧૧ ની ગણાય છે.
અંગપ્રવિષ્ટકૃત સિવાય બીજું પણ કેટલુંક મૃત માનનીય છે, જેમાં મુખ્યત્વે ૧૨ ઉપાંગ, ૧૦ પન્ના, ૬ છેદસૂત્ર, ૪ મૂલસૂત્ર અને ર નંદીસૂત્ર તથા અનુગદ્વાર સૂત્રની ગણના થાય છે. આ સાહિત્ય અને ઉપર જણાવેલાં ૧૧ અંગે મળીને કુલ ૪૫ આગમ કહેવાય છે, જેને શ્રુતજ્ઞાન પરંપરાથી ગણવામાં આવે છે.
(૩) અવધિજ્ઞાનના છ ભેદે નીચે મુજબ છેઃ
(૧) અનુગામી-અન્ય સ્થળે જનારા પુરુષની સાથે લેચનની જેમ જાય તે અનુગામી. નારકી અને દેવને આ પ્રકારનું અવધિજ્ઞાન હોય છે.
(૨) અનનુગામી–જે પુરુષની સાથે અન્ય ક્ષેત્રમાં ન જાય તે અનનુગામી.
(૩) વર્ધમાન–જે અનુક્રમે વૃદ્ધિ પામે તે વર્ધમાન.
(૪) હીયમાન-જે યોગ્ય સામગ્રીના અભાવથી ઘટી જાય તે હીયમાન.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમું : : ૨૫ :
જ્ઞાનપાસના (૫) પ્રતિપાતી-જે થયા પછી પડે તે પ્રતિપાતી.
(૬) અપ્રતિપાતી-જે થયા પછી કેવલજ્ઞાન પર્યત લઈ જાય તે અપ્રતિપાતી.
(૪) મન:પર્યવજ્ઞાનના બે ભેદે છેઃ (૧) જુમતિ અને (૨) વિપુલમતિ. તેમાં મને ગત ભાવે સામાન્યપણે જાણે તે ઋજુમતિ અને વિશેષપણે જાણે તે વિપુલમતિ.
(૫) કેવલજ્ઞાનને એક જ ભેદ છે અર્થાત્ તેના બીજા ભેદ નથી.
આ રીતે જ્ઞાનના મુખ્ય ભેદે એકાવન થાય છે, તેથી વિશિષ્ટ જ્ઞાનારાધના–જ્ઞાનોપાસના પ્રસંગે ચેખાના ૫૧ સાથિયા કરવામાં આવે છે તથા ૫૧ ખમાસમણ દેવામાં આવે છે. ૧૧. શ્રુતજ્ઞાનની મહત્તા
એકાવન ભેટવાળા આ પાંચ પ્રકારના જ્ઞાનમાં કેવલજ્ઞાન શ્રેષ્ઠ છે પણ મહત્તા શ્રુતજ્ઞાનની છે, કારણ કે તે એક જ જ્ઞાન બેલતું છે અને બીજાં જ્ઞાન મૂંગા છે. કહ્યું છે કે –
जाणे केवले केवली, श्रुतथी करे वखाण ।
चउ मूंगा श्रुत बोलतुं, भाखे त्रिभुवन माण । “કેવલજ્ઞાની પિતાને ઉત્પન્ન થયેલા કેવલજ્ઞાન વડે બધું જાણી શકે છે પણ તેનું વ્યાખ્યાન તે શ્રુતજ્ઞાનથી જ કરી શકે છે. ત્રણ ભુવનના સૂર્ય સમા શ્રી તીર્થંકરદેએ કહ્યું છે કે બીજાં ચાર જ્ઞાને મૂંગા છે અને શ્રુત એક બોલતું છે.”
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા : ૨૬ :
* પુષ્પ જેમ દેરડાની રાશ કુમાર્ગે ચાલતા બળદને સન્માર્ગે લઈ જાય છે અને ચકડું કે ચાબૂક કુમાર્ગે ચાલતા ઘોડાને સુમાર્ગે લઈ જાય છે, તેમ આ શ્રુતજ્ઞાન જીને સન્માર્ગે લઈ જાય છે. તેથી જ કહ્યું છે કે " जइवि हु दिवसेण पयं धरिज पक्खेण वा सिलोगद्धम् । उज्जोअ मा मुंचसु जइ इच्छसि सिक्खिउं नाणं ॥"
આખા દિવસમાં એક જ પદ ભણી શકાય અથવા પંદર દિવસમાં અર્ધો ગ્લૅક જ ભણી શકાય તે પણ જે જ્ઞાન શીખવાની ઈચ્છા હોય તે એ ઉદ્યમ છેડે નહિ.”
કેવું છે જ્ઞાનનું મહત્વ? કેવી છે શ્રુતજ્ઞાનની અપૂર્વતા? ખરેખર! જેણે શ્રુતજ્ઞાનનું આરાધન કર્યું નથી, તે આ અમૂલ્ય માનવજન્મ હારી જ ગયે છે.
એક જ શ્લેકનું જ્ઞાન મેળવવાથી પૃથ્વીપાલ રાજા દરેક પ્રકારનું સુખ પામીને આખરે મુક્તિરામણીને વરી શક્યા હતા, તથા જ્ઞાનનું વિરાધન કરીને વરદત્ત તથા ગુણમંજરીએ ભયંકર અજ્ઞાન અને રોગી અવસ્થા વહેરી લીધી હતી, તેથી સુજ્ઞ પાઠકએ તે બંને વાત-કથાઓ જાણવી જ જોઈએ.
પૃથ્વીપાલ રાજાની કથા. પૃથ્વીપુર નગરમાં સર્વ પદાર્થોની પરીક્ષા કરવામાં કુશલ અને તાત્કાલિક બુદ્ધિવાળો પૃથ્વીપાલ નામે રાજા હતા. તે એક વાર નગરચર્ચા જોવા માટે ગુણવેશ ધારણ કરીને ફરવા
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
આંસુ'
: ૨૭ :
જ્ઞાનાપાસના
નીકળ્યા અને ચાલતાં ચાલતાં એક વિદ્યાપીઠ પાસે આવ્યા. ત્યાં એક પાઠક વડે ખેલાતા નીચેના લાક સાંભળ્યેા.
“ સર્વત્ર સુધિયાઃ સન્ત, સર્વત્ર કૃષિયોધમાઃ | સર્વત્ર દુ:વિનાં દુઃ, સર્વત્ર મુલિનાં સુવમ્ ॥”
સત્પુરુષો સર્વત્ર સમુદ્ધિવાળા હોય છે, અધમ પુરુષા સત્ર દુષ્ટ બુદ્ધિવાળા હોય છે, દુઃખી માણસાને સર્વત્ર દુઃખ હાય છે અને સુખી માણસોને સર્વત્ર સુખ હાય છે. ’
6
6
આ શ્લાક સાંભળીને રાજાએ તેમાંની હકીકત સાચી છે કે ખાટી ? તેની પરીક્ષા કરવાના નિણૅય કર્યાં. પછી ખીજા દિવસે તેણે પેાતાના સેવાને કહ્યું કે આપણા નગરમાં સજ્જનશા નામના શેઠ અમુક સ્થળે રહે છે, તેને-તેના પુત્ર વિમલ સાથે-મારી પાસે જલદી ખેલાવી લાવા. ’ એટલે સેવાએ હુકમનેા તાત્કાલિક અમલ કર્યાં અને સજ્જનશા તથા તેના પુત્ર વિમલને પકડીને રાજાની સમક્ષ હાજર કર્યાં. તે વખતે રાજાએ કૃત્રિમ ક્રોધ કરીને કહ્યું કે- હે દુષ્ટો ! તમે ખંનેએ મારા હુકમના ભંગ કર્યાં છે, માટે હું તમને કેદમાં પૂરુ છું.' અને તેમને કેદમાં પૂર્યાં. પછી તે માપ-દીકરા જે કઇ વાત કરે તે સાંભળવાની ચરપુરુષાને આજ્ઞા કરી અને પેાતાની તખિયત એકદમ લથડી ગઈ છે, તેવી બનાવટી વાતના પ્રચાર કર્યાં. તે વખતે ચરપુરુષા અંદર અંદર વાર્તા કરવા લાગ્યા કે રાજાજી અચે તેમ લાગતું નથી. જ્યાં આકસ્મિક આકરા આવી પડે ત્યાં જીવિતની આશા ક્યાંથી હાય ??
<
વ્યાધિ
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમ બોધ-ગ્રંથમાળા
૪ ૨૮ :
v
જો રાજાનુ' તરત જ મૃત્યુ થાય અને નવા રાજા ગાદીએ આવે તે રાજ્યાભિષેકની ખુશાલીમાં પોતે જલદી છૂટી જાય, એ ખાપ-દીકરો સારી રીતે જાણતા હતા, તેમ છતાં સ્વભાવથી જ પરગજુ હોઈને બહુ શેક કરવા લાગ્યા અને આંખમાંથી આંસુ પાડતાં ખેલ્યા : · લાખાને પાળનાર એવા અમારા રાજા હીમ-ખીમ રહેજો. જો કે તેણે અમને ખોટી રીતે પકડ્યા છે અને અમારી નાહકની કદના કરી છે, પણ તેમાં અમે તેને ઢાષ જોતા નથી. કારણ કે—
.
“सो पुव्वकयाणं कम्माणं पावए फलवित्रागम् । अवराहेसु गुणेसु अ निमित्तमित्तं परो होइ ॥
25
'
‘સર્વ જીવા પેાતાનાં પૂર્વે કરેલાં કર્માંનાં વિપાકને પામે છે, તેમાં અપરાધ (હાનિ) અથવા ગુણુ (લાભ) કરવાને વિષે બીજા તે નિમિત્તમાત્ર છે.
એટલે કવશ અમારું જે થવાનુ હોય તે થાએ પણ આ રાજાનુ' કોઇ રીતે અનિષ્ટ થશે નહિ. તે ચિરાયુ ભાગવા અને પ્રજાનું સારી રીતે પાલન કરા.
,
"
"
ચરપુરુષાએ આ વાત રાજાને જાહેર કરી એટલે તેને ખાતરી થઈ કે सर्वत्र सुधियाः सन्तः * સત્પુરુષ સર્વત્ર સદ્દબુદ્ધિવાળા હોય છે.' પછી તેણે પેાતાની શરીર-સુખાકારી પ્રકટ કરી અને પેલા બાપ–દીકરાને કેદમાંથી છૂટા કરીને તેમના ચેાગ્ય સત્કાર કર્યાં.
હવે બીજા પાટ્ટની પરીક્ષા કરવાની ઈચ્છાથી થાડા દિવસ
"
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમુ
: ૨૯ :
જ્ઞાને પાસના બાદ તે રાજાએ નગરના કાઇક નીચ પ્રકૃતિવાળા પિતા-પુત્રને પેાતાની પાસે ખેલાવ્યા અને બહુમાનપૂર્વક મંત્રી બનાવ્યા. પછી આગળની જેમ પેાતાની નાદુરસ્ત તબિયત જાહેર કરી. તે વખતે પિતા-પુત્ર અંદર અંદર વાત કરવા લાગ્યા કે “ જો આ અપુત્રિય રાજા હમણાં જ મરે તે તેનું આખું રાજ્ય આપણા હાથમાં આવે. આપણને રાજ્યમાં કાણુ માનતું નથી ? અને કદાચ કોઈ ન માને તે હાલહવાલ કરવાની શક્તિ આપણામાં ક્યાં નથી ? નવા રાજાની રીત એવી જ હોય છે. અથવા આખું રાજ્ય લેવાને સમર્થ નહિ થઈએ તેા પણ આપણે આ રાજાનું સર્વસ્વ લૂંટી લઈશું અને તેની અંતઃપુરની રાણીઓ સાથે ભાગ લાગવીશું, માટે આ રાજાનું પેાતાની મેળે મરણ થાય છે તે સારું છે. ’
ચર પુરુષાએ આ વાત જ્યારે
*
>
રાજાને જાહેર કરી ત્યારે તે અત્યંત ક્ષેાભ પામ્યા પણ सर्वत्र कुधियोऽधमाः ‘અધમ પુરુષા સર્વત્ર કુબુદ્ધિવાળા હાય છે' એ વાતની તેને ખાતરી થઇ. પછી તેણે એ અધમ પિતા-પુત્રને તેમની અધમતાને બદલા આપવા માટે જેલના સળીઆની પાછળ ધકેલી દીધા.
હવે ત્રીજા પાદની પરીક્ષા કરવા માટે પેાતાના ચરપુરુષા દ્વારા જન્મથી જ દરિદ્રી એવા ભિખારીને લાન્ચે. તેણે શરીર પર તદ્ન ફાટી ગયેલું એક ગધાતુ. વસ્ત્ર પહેર્યું" હતું. તેના એક હાથમાં ભીખ માગવાની ઢીંકરી હતી અને બીજા હાથમાં ટકા લેવા માટેની લાકડી હતી. તે શરીરે અત્યંત દુબળ હતા અને ચાલતાં ચાલતાં લથડિયાં ખાઇ જતા. તેને રાજાએ કહ્યું
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધોધ-ગ્રંથમાળા
: 30 :
: પુષ્પ
6
કે • હું ભિક્ષુક ! હું તને અભ્યંગ, મર્દન, ઉર્દૂન, સ્નાન, ભાજન, વસ્ત્ર, શય્યા, આસન વગેરે મનગમતી વસ્તુ આપીને સુખી કરીશ, માટે તું મારી પાસે રહે અને યથેચ્છ સુખ ભાગવ, હ* પૃથ્વીપતિ પ્રસન્ન થયે તારા નશીખને ફેરવી નાખવાને સમર્થ છું, માટે તું બધી ડ્રીકર-ચિંતા છેાડી દે અને તારે આ ભિક્ષુકના વેશ ઉતારીને ખીજે ઉત્તમ પેાશાક ધારણ કર.' પરંતુ ભિખારીને રાજાના આ શબ્દો પર વિશ્વાસ આવ્યે નહિ, એટલે તેણે પેાતાના ભિખારીવેશ છેડ્યો નહિ. પછી રાજસેવકે મળજબરીથી તેને પેાશાક બદલાવવા લાગ્યા ત્યારે એ ભિખારી જાણે પાતાનુ સર્વસ્વ લૂંટાઈ જતુ હોય તેમ માટેથી રાવા લાગ્યા. એટલે રાજાએ કહ્યું કે તારા પોશાક ભલે કાયમ રહ્યો પણ તું રાજમહેલમાં રહીને યથેષ્ઠ ભાજન વગેરે દ્વારા સુખ ભાગવ. ’ભિખારીએ તે વાત કબૂલ કરી.
હવે ભાજનના સમય થતાં ભિખારીને જમવા એસાડ્યો અને એક એકથી ચડે તેવી અનેક વાનીએ પીરસી. આવી વાનીએ જોવાના પ્રસંગ તેની જિંઢંગીમાં આ પહેલે જ હતા એટલે તેણે એ સર્વ અકરાંતિયા થઇને ખાધી. પરિણામે જમ્યા પછી તરત જ માટી ઉલટી થઈ અને જેમ ચાતક પક્ષીએ ગ્રહણ કરેલું સરાવરનું પાણી ગળાના રધ્રદ્વારા બહાર નીકળી જાય છે, તેમ ખાધેલું સવ અહાર નીકળી ગયું. સાય કાળે રાજાએ તેને ફ્રીથી સારું સારું' ખવડાવ્યું અને તાંખેલ વગેરે આપીને સત્કાર કર્યાં. ત્યારે તેનુ પેટ દુખવા આવ્યું અને તે ખરાડા પાડવા લાગ્યા. આથી રાજાએ તેના તાત્કાલિક ઉપચાર કરાવ્યેા અને પેટના દુખાવા અંધ કરી દીધા, પણ ખાવાનુ
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમું : : ૩૧ :
જ્ઞાનોપાસના ભાન ન હોય ત્યાં વ્યાધિ કેડે કેમ મૂકે? એટલે બીજા દિવસે ઝાડા શરૂ થયા. રાજાએ તેને પણ ઉપચાર કરાવ્યો અને જેમ તેમ કરીને ઝાડા બંધ કરાવ્યા. પણ “ભૂત મરે અને પલિત જાગે તેમ ઝાડા બંધ થતાં તેને તાવ લાગુ પડ્યો અને તેથી મસ્તક તથા કમ્મરની અસહ્ય વેદના અનુભવવા લાગ્યો. રાજાએ તેને પણ ઉપચાર કરાવ્ય અને મહામહેનતે સાજે કર્યું. “ઉદ્યમ વડે શું નથી થતું?”
હવે શરીરે કંઈક ઠીક થયેલ તે ભિખારી એક દિવસ વૈદ્યને ઘેર ગયો. ત્યાં દવાની મેળવણીથી સુગંધી બનેલી એક વસ્તુ તેના જેવામાં આવી એટલે ઉપાડીને તરત જ સુંઘી. તે જઈને વૈદ્ય બેલી ઉઠ્યો કે “તેં આ શું કર્યું? આ તે તીવ્ર વિપાકથી ગેરવતાને પામેલું ભયંકર વિષ છે અને સુંઘવા માત્રથી પ્રાર્થના સર્વ સુખને નાશ કરે છે, માટે તારે બચવું હોય તે આજથી રસ વિનાનું લખું સૂકું ભજન કરવું, સામાન્ય પાણી પીવું, જીર્ણ અને ફાટેલાં વસ્ત્રો પહેરવાં, ભેગને ત્યાગ કરે, પરીષહ સહન કરવા અને અનિયમિત વસવું. જે તું આ જાતની મર્યાદામાં રહીશ તે જીવતે રહીશ, અન્યથા મરણ પામીશ. જેના પરિણામની જેમ ઔષધના પરિણામે પણ ઘણું વિચિત્ર હોય છે.”
જીવિતવ્યની આશાવાળા એ ભિખારીએ વૈદ્યની સલાહ કબૂલ રાખી અને તે પ્રમાણે વર્તવા લાગ્યા. આ જોઈને રાજાએ કહ્યું કે યતિના આચાર જે આ દુષ્કર આચાર તું પાળી રહ્યો છે તે દીક્ષા જ લઈ લે કે જેથી તારે આ ભવ
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધોધગ્રંથમાળા
: ૩૨ :
પુષ્પ
ને પરભવ સુધરે, પણ ભાગ્યહીનને એવા વિચાર શેના રુચે ? કાઇ કવિએ ઠીક જ કહ્યું છે કે—
• ભાગ્યહીનને ના મળે, ભલી વસ્તુના ભાગ; ખાતાં પાકી દ્રાક્ષને, હેત કાગ-મુખ રાગ
એ રીતે એ ભિખારી ખધેા વખત દુ:ખ ભાગવતા જ રહ્યો, તેથી રાજાને ખાતરી થઈ કે ‘ સર્વત્ર દુ:લિનાં દુઃä' • દુ:ખીને સર્વત્ર દુ:ખ હોય છે. '
હવે ચાથા પાદની પરીક્ષા કરવા માટે રાજા પાતે જ તત્પર થયા, કારણ કે પાત્ર-પરીક્ષાને માટે હરવખત બીજા સુખી માણસાને કષ્ટ આપવું તે ચાગ્ય ન&િ. પછી ખીજા દિવસે રાજ્યને ભાર મત્રીને સોંપી, રાત્રિને સમયે, નગર બહાર નીકળી ગયે અને દેશમાં પેાતાને બધા ઓળખશે એ વિચારથી પરદેશ ભણી પ્રયાણ કર્યું.
6
રસ્તામાં થાક લાગતાં એક વિશાળ વડની છાયામાં બેસીને તે આરામ કરવા લાગ્યા. ત્યારે તે વૃક્ષ પર રહેનાર યક્ષને તેની સ્ત્રી યક્ષિણીએ કહ્યું કે હું પ્રિય ! આપણા આશ્રયની નીચે બેઠેલા આ અભ્યાગત કોઈ મહાન્ પુરુષ જણાય છે, તેથી તમારે માનવ-પૂજવા યાગ્ય છે. શાસ્ત્રોમાં કહ્યુ` છે કે
" गेहागयाणमुचिअं वसणविकिआण तह समुद्धरणं । दुहिआण दया एसो, सधेसिं सम्मओ धम्मो ॥
',
“ પેાતાને ઘેર ચાલીને આવેલા સત્પુરુષનુ` ચાગ્ય સન્માન કરવુ જોઇએ, તે દુઃખમાં આવી પડેલ હાય તે તેમાંથી
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમું :
ને પાસના તેમને સારી રીતે ઉદ્ધાર કરવું જોઈએ અને દુઃખી પ્રાણુઓ પર દયા કરવી જોઈએ. આ પ્રમાણેને ધર્મ સર્વ મતવાળાઓને સંમત છે.” આ સાંભળીને યક્ષે પ્રત્યક્ષ થઈને રાજાને કહ્યું કે-“હે સજજન ! તારે શું જોઈએ ? તું જે માગે તે આપવાને હું સમર્થ છું.” એટલે વિસ્મયચક્તિ થયેલ રાજા બેલ્યો કે-“તમે કેણ છે? અને ક્યા પ્રકારે ઈષ્ટ વસ્તુ આપવાને સમર્થ છે? મનુષ્યને તે અનેક પ્રકારના મનોરથ હોય છે, તે વાત સુપ્રસિદ્ધ છે.” ત્યારે યક્ષે કહ્યું કે-“હું મેટે દેવ છું, તેથી તારા મનવાંછિત પૂર્ણ કરવાને સમર્થ છું, માટે તારી જે ઈચ્છા હોય તે માગ.” ત્યારે ચતુર રાજાએ કહ્યું કે “જે તમારી ઈચ્છા એમ જ હોય તે હું જ્યારે તમારું સમરણ કરું ત્યારે હાજર થશે અને મારું કાર્ય સિદ્ધ કરજે.” તે યક્ષે તેનું વચન અંગીકાર કર્યું.
આ જોઈને રાજા મનમાં વિચાર કરવા લાગ્યું કે “અહીં પણ હું અધિક સુખી થયે છતાં શ્લેકના ચેથા ચરણની પૂરી પરીક્ષા કરવી.” એટલે તેણે મનમાં સ્મરણ કરીને કહ્યું કે “હે દેવ! મને પરદેશમાં મૂકી દે.” અને યક્ષે તેને તરત જ પરદેશમાં કુશસ્થલ નામના નગરની સમીપે એક બગીચામાં મૂકી દીધું. અહીં યક્ષની સહાયથી તેણે પોતાનું મૂળ રૂપ બદલીને એક કેઢિયાનું રૂપ ધારણ કર્યું અને હવે શું બને છે તેની રાહ જોવા લાગ્યો.
આ કુશસ્થલ નગરમાં ચંદ્ર નામને રાજા રાજ્ય કરતે
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઊ મોધગ્રંથમાળા
: ૩૪ :
ઃ પુષ્પ
હતા, જેને ચંદ્ર જેવા મુખવાળી પ્રિયવચના અને પ્રિયવદના નામની એ રાણીઓ હતી. તેમાં પહેલી રાણી ગુણ વડે અધિક હતી અને બીજી રૂપ વડે અધિક હતી. આ બંને રાણીઓને એક એક પુત્રી હતી, જેમાં પહેલીનું નામ સુલેાચના હતુ. અને બીજીનું નામ સુવદના હતુ. તે મને પુત્રીઓ સરખી ઉંમરવાળી, સુંદર અને સમાન રૂપવાળી તથા ગુણા વડે દેવકન્યાએ જેવી શાલતી હતી, ચેાગ્યવયે તે બંનેને રાજાએ ઘણી કળા શીખવી હતી. હવે એક વિસ યુવાવસ્થા પામેલી એ કન્યાઓને તેમની માતાએ સુંદર વસ્ત્રાભૂષાથી શણગારીને રાજા પાસે માલી. એટલે રાજાએ તેમને પેાતાના ઉત્સંગમાં બેસાડીને વિવિધ પ્રશ્નો પૂછ્યા. તે દરેક પ્રશ્નના ઉત્તર એ પુત્રીઓએ સાષકારક આપ્યા. પછી સભામાં બેઠેલા પડતા તેમની પરીક્ષા કરવા લાગ્યા. એક પડિતે પૂછ્યું.
"चक्रधरोऽपि न चक्री भूरिघटीघट्टितोऽपि न तु दिवसः । नित्यभ्रमोsपि न खगो वक्त्रविहीनोऽपि पटुरटनः ॥
सस्यसमृद्धिविधाता कर्ष कहर्ष प्रकर्षदाता च । पातालाज्जल कर्षी जलवर्षी चापि न तु जलदः ॥
नैकेन न च द्वाभ्यामपि तु त्रिभिरेव कार्यकृत् सततम् | मालाभृदपि न माली नीचोऽप्युच्चच ननु कोऽसौ ? ॥"
· ચક્રધર છે પણ ચટ્ઠી નથી, ઘણી ઘડીએથી યુક્ત છે ત્રણ દિવસ નથી, નિત્ય ભ્રમણ કરે છે પણ પક્ષી નથી અને મુખ વિનાના છે છતાં રટણ કરવામાં ડાશિયાર છે, ધાન્યની
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમું:
: ૩૫ ;
જ્ઞાનોપાસના
સમૃદ્ધિને ઉત્પન્ન કરનાર છે, ખેડૂતને અત્યંત હર્ષ આપનાર છે, પાતાલમાંથી પાણીને ખેંચનાર છે અને જલની વર્ષા કરે છે પણ જલદ-મેઘ નથી. એકથી નહિ, બેથી નહિ પણ ત્રણથી જ તે હમેશા કાર્ય કરે છે અને માલાવાળે હોવા છતાં તે માળી નથી, તેમજ નીચે હોવા છતાં ઊંચે છે તે કેણ હશે?”
પ્રથમ પુત્રીએ તરત જ જવાબ આપેઃ “અધz' પાને રેંટ.”
બીજા પંડિતે પૂછ્યું " स्वषष्ठांशं व्यंशं धुरि निजत्रिकांशेन सहितं, चतुर्थांश तुर्यांशकयुतनवांश परपदे । तृतीयांशेनाढयं द्वयधिकदशमांशं व्यदितवांश्चतुस्तीर्थी शेषास्त्रय इह सुवर्णाः कति समे?"
જેને ત્રીજો ભાગ પિતાના છઠ્ઠા ભાગ સાથે, જેને જે ભાગ પિતાના ત્રીજા ભાગ સાથે, જેને નવમ ભાગ પિતાના ચોથા ભાગ સાથે અને જેને બારમે ભાગ પિતાના ત્રીજા ભાગ સાથે બાદ કરીએ તે ત્રણ વધે છે, તે એ સંખ્યા કઈ હશે?”
બીજી પુત્રીએ તરત જ જવાબ આપ્યો “ ઘોરાર ? ‘એકસો ને આઠ” એકસો ને આઠને ત્રીજો ભાગ ૩૬ અને તેને છઠ્ઠો ભાગ ૬, એટલે કુલ ૪૨. એકસો ને આઠને ચેથે ભાગ ર૭ અને તેને ત્રીજો ભાગ , એટલે કુલ ૩૬. એકસે ને આઠને નવમ ભાગ ૧૨ અને તેને ચે ભાગ ૩, એટલે કુલ ૧૫, એકસો ને આઠને બારમે ભાગ ૯ અને તેને ત્રીજો
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમએસ-ગ્રંથમાળા
ભાગ ૩, એટલે કુલ ૧૨. તે ખાદ જતાં ૩ શેષ વધે,
ઃ ૩૬ ઃ
આ રીતે ૪૨૩૬૧૫૧૨=૧૦૫.
· પુષ્પ
પડિતાએ કન્યાએ એ
આ રીતે વ્યાકરણ અને ખીજા વિષયમાં પણ ઘણા પ્રશ્નો પૂછ્યા. તે બધા પ્રશ્નોના ઉત્તર આ ખરાખર આપ્યા. પછી છેલ્લા પ્રશ્ન રાજાએ પૂછ્યા કે-કમ ( પ્રારબ્ધ ) અને ઉપક્રમ (ઉદ્યમ) એ એમાં મુખ્ય કાણુ ? પહેલુ કે બીજું ? કે તે અને સમાન છે ? ”
'
ત્યારે પહેલી કન્યા મેલી કે · ઉપક્રમ જ લસાધનનું કારણુ છે. ઉપક્રમ વિનાનું ક( પ્રારબ્ધ ) નિષ્ફળ છે, લેાજન, વસ્ત્ર, ધનાપાર્જન, અન્યનું વશીકરણ, શત્રુને નાશ, વિદ્યાની પ્રાપ્તિ અને રાજ્યના લાભ આદિ સર્વ કર્યું ઉપક્રમથી જ સિદ્ધ થાય છે. કહ્યું છે કે
“ ચમેન હિ સિન્તિ, હાર્યાfળ ન મનોરથૈઃ । नहि सुप्तस्य सिंहस्य, मुखे प्रविशन्ति मृगाः ॥
,,
૮ ઉદ્યમ વડે જ સર્વ કાર્યાં સિદ્ધ થાય છે, પણ મનેારથ વડે સિદ્ધ થતાં નથી. સિંહ પરાક્રમી હાવા છતાં તે સૂઇ રહ્યો હાય તા એના મુખમાં મૃગા પાતાની મેળે પ્રવેશ પામતા નથી. ’”
44
?
उद्यमः खलु कर्त्तव्यो मार्जारस्य निदर्शनात् । जन्मप्रभृतिगौं नास्ति, दुग्धं पिबति नित्यशः ॥ "
'*
“ બિલાડાની પાસે ગાય કઢી હાતી નથી છતાં ઉદ્યમથી તે હંમેશાં દૂધ પીવે છે, માટે મનુષ્યાએ બિલાડાનુ' દૃષ્ટાંત ખ્યાલમાં રાખીને નિરતર ઉદ્યમ કરવા. ”
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમું
: 39:
તે સાંભળીને બીજી કુમારીએ કહ્યું કે
महत्युपायेsपि कृते, विना भाग्यं फलं नहि । पीयूपरुचिपानेऽपि, राहोनैवाङ्गपल्लवाः ।। "
જ્ઞાનાપાસના
46
66
ઘણા ઉપાયેા કર્યાં છતાં પણુ ભાગ્ય વિના તેનું લ પ્રાપ્ત થતું નથી. જેમકે રાહુ અમૃતનું અત્યંત પાન કરવા છતાં પલ્લવિત અંગવાળા થયે નહિં, ”
વની—
46 कम्मं विणा उवकमकरणं न भवे उवक्कमीणं पि । कम् माणुसारिणी खलु बुद्धी बुद्धेहिं निद्दिट्ठा ||
""
“ જ્ઞાની પુરુષોએ કહ્યું છે કે- બુદ્ધિ કર્મને અનુસરનારી છે, એટલે કમ ન હોય તે ઉદ્યમીથી ઉદ્યમ કરવાનું પણ બનતું નથી.' માટે ત્રણ જગના સર્વ જીવા જેને આધીન છે એવું કર્મ જ પ્રધાન છે. ’
આ સાંભળીને પ્રત્યુત્તર આપવામાં અસમર્થ પરંતુ છળકપટ કરવામાં ચતુર એવી માટી બહેન ખાલી કે- જો સર્વ કના જ પ્રતાપ છે તેા તું જવાખ આપ કે કાના પ્રતાપથી તું સુખી છે? અથવા આ બધા લેાકેા કાની કૃપાથી સુખિયા છે?”
નાની બહેન નિર્ભય હતી. તેણે કહ્યું કે “ અંતઃકરણમાં ફૂડકપટ રાખીને કેવળ માઢે મીઠું મેલવાથી શુ ? સને પાતપેાતાના કર્મના પ્રભાવથી જ સુખ દુઃખ પ્રાપ્ત થાય છે. જીવાને પુણ્યના ઉદ્દય પ્રાપ્ત થાય ત્યારે રાજા તેમના પર
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધગ્રંથમાળા
: ૩૮ :
: પુષ્પ
પ્રસન્ન થાય છે અને સર્વ ઈષ્ટ વસ્તુ આપે છે. તથા પાપને ઉદય થાય ત્યારે યમરાજાની જેમ કેપ કરીને બધું હરણ કરી લે છે. ”
નાની પુત્રીને આ જવાબ સાંભળીને રાજા કંધાયમાન થયે અને બેલી ઉક્યો કે “હે દુષ્ટ ! હે દુપંડિતે! તું તારા કર્મનું ફળ તથા તારા વચનનું ફળ તરત જ જે.” એમ કહીને તેણે સેવકોને હુકમ કર્યો કે-“નગરમાં ચોતરફ ધ કરીને કેઈ મહાદરિદ્રી કેઢિયે, ભિખારી હોય તેને અહીં બેલાવી લાવ.” એટલે સેવક છૂટ્યા અને તેવા માણસની શોધ કરવા લાગ્યા. ત્યાં ઉદ્યાનમાં કઢિયે બનીને બેઠેલો પૃથ્વીપાલ રાજા તેમના જેવામાં આવ્યું. એટલે તે સેવકે તેને ખૂબ સમજાવીને રાજાની પાસે લઈ ગયા. તેને બતાવીને રાજાએ નાની પુત્રીને કહ્યું કે-“જો તું કર્મને જ માને છે, તે તારા કર્મે આપેલા આ કેઠિયાને વર, તેથી તું કેવી કૃતાર્થ થાય છે, તે અમે જોઈશું.” આ વચને સાંભળીને સર્વ સભાજને હાહાકાર કરવા લાગ્યા અને પેલે કેઢિયે. પણ સજ્જનપણાને લઈને તે કન્યાને પરણવાની ના પાડવા લાગ્યા. પણ કર્મને જ પ્રધાન માનનારી તે કન્યાએ પરમ શ્રદ્ધાથી તે કોઢિયાના હાથ વિધિસર ગ્રહણ કર્યા અને તેની સાથે લગ્નથી જોડાઈ ગઈ. પછી તે કેઢિયા વરને રાજાએ કહ્યું કે-“આ કન્યાને તું અહીંથી લઈ જા અને તેની પાસે દાસીની જેમ કામ કરાવજે.” અને કન્યા તરફ જોઈને કહ્યું: “તું આ વરની સાથે જીવિત પર્યત રહેજે અને ઉત્તમ સુખ પામજે.” તે સાંભળીને સાહસિક કન્યાએ “બહુ સારું” એ ટૂંક જ
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમુ
: ૩૯.
જ્ઞાનાપાસના
જવાબ આપ્યા અને પતિની સાથે વિદાય થઈ. રાજાના તાપથી કાઈ દાસી તેની સાથે ગઈ નહિ કે કોઇ તેને ખેલાવી પણ શકયું નહિ. વળી સુખ તેટલી વાતા થવા લાગી.
ગામ બહારના ઉદ્યાનમાં પહોંચીને સુવદના પતિની પ્રેમથી સેવા કરવા લાગી અને જ્યારે અધકાર અવની પર ઉતરી પડ્યો ત્યારે ઘાસની સુંદર પથારી કરી આપી. પછી તેમાં સૂઈ રહેલા પૃથ્વીપાલ રાજાએ તેની પરીક્ષા કરવાને કહ્યું કે“ હું ભદ્રે ! તું જાણી જોઈને દુઃખના દરિયામાં કેમ પડી પ્રથમ તેા તેં ભાળીએ ખાટુ કામ કર્યું, ખીજું' મેં પણ ખાટું કામ કર્યું અને ત્રીજી તારા પિતાએ સહુથી વધારે ખાટુ કામ કર્યું. છે.રુ કòારુ થાય પણ માવતર કુમાવતર ન થાય. પણ હૈ સુંદરી ! હજી કંઇ બગડી ગયું નથી. તારે જ્યાં જવું હાય ત્યાં સુખેથી જા અને કોઈ ઉત્તમ વરને પસંદ કરીને સુખી થા. લક્ષ્મીને તથા મૃગાક્ષીઓને સર્વ સ્થાને પેાતાની મેળે જ માન મળે છે. અત્યંત નિદ્રુવા ચેાગ્ય એવ હું મારા પોતાના પણ પેટગુજારેા કરવાને સમર્થ નથી, તે તારે નિર્વાહ મારાથી શી રીતે થશે ? ”
પતિનાં આવાં વચને સાંભળીને સુવદનાએ કાને હાથ દ્વીધા અને ખેલી કે− નાથ ! તમે આ શુ ખેલે છે ? આ જન્મમાં તે મારે તમારા ચરણુ જ શરણરૂપ છે, કારણ કે સ્ત્રીઓને પેાતાના કર્મે આપેલા પતિ જ દેવ તુલ્ય છે. ”
સુવદનાના આવા પ્રત્યુત્તરથી ખુશ થયેલા રાજાએ કહ્યુ કે “ હું ભદ્રે ! આ રીતે આપણું ગાડું શી રીતે ગખડશે?
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબંધ-ગ્રંથમાળા = ૪૦ : માટે હું પણ હવે કોઈ પ્રકારે દિવ્ય શરીરવાળે અને નવવૈવનવાળે થાઉં તે જ યોગ્ય કહેવાય.” એમ કહીને રાજાએ દેવની સહાયથી પિતાના રૂપનું પરિવર્તન કરી નાખ્યું અને દેવ જે દીપવા લાગ્યા. આ જોઈને સુવદના ચમત્કાર પામી અને બેલી ઊઠી કે “આ શું?” તેવામાં તેણે એક દિવ્ય ભવન જોયું અને તે ભવનમાં રત્નજડિત હિંડેળા પર બેઠેલા પિતાના પતિને જે. પછી આનંદમાં શું મણ રહે? તે વખતે પૃથ્વીપાલ રાજાએ સુવદનાને ઉદ્દેશીને કહ્યું કે-“હે પ્રિયે! તું આડાઅવળા કેઈ વિચાર કરીશ નહિ. મારા પર દેવ પ્રસન્ન થયેલા છે. હું પૃથ્વીપાલ નામને પૃથ્વીપુરને રાજા છું અને તારા શુભ કર્મો વડે આકર્ષાઈને જ અહીં આવેલ છું.” પછી તેણે પોતાની બધી હકીકત કહી સંભળાવી અને છેવટે જણાવ્યું કે “ તારો પિતા મહાઅજ્ઞાની અને મિથ્યાભિમાની છે પણ તેનું ફળ તે પ્રાતઃકાળમાં જ જેશે.”
અહીં ચંદ્ર રાજાએ પોતાના કેપનું કટુ ફળ દેખાડ્યા પછી પિતાના પ્રસાદનું મધુર ફળ દેખાડવા માટે પોતાની મોટી પુત્રીને તે જ રાત્રિએ મટી ધામધુમથી દેવસમાન રૂપવાળા એક રાજકુમાર સાથે વિવાહિત કરી, પરંતુ લગ્નવિધિ પૂરો થયા બાદ વરવધુ જ્યાં ચાલવા લાગ્યા કે એક ઝેરી સાપે વરરાજાને દંશ દીધો અને તે ત્યાં ને ત્યાં જ ઢળી પડ્યો. કહ્યું છે કે –
અજર વિંતિકા જ ઘરખમ ન જેવા વિવિયાણ નિયા મુત્તપિત્ત થgવર્ષ”
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠ 3 : ૪૧ ૩
જ્ઞાને પાસના “ કામ કરવા ધાર્યું હોય છે કંઈ અને તેનું પરિણામ આવે છે પણ કંઈ! કર્મવશાત્ જીવેને મુહૂર્તમાત્રમાં ઘણું વિઘો નડે છે.”
આ રીતે રંગમાં ભંગ પડતાં સહ અતિ શેકાતુર બની ગયા. સુલેચના હૈયાફાટ રુદન કરવા લાગી અને ચંદ્ર રાજા પિતાનું કપાળ કૂટવા લાગે. પછી વરરાજાના શબને અંતિમ વિધિ કરીને સહુ પોતપોતાના ઠેકાણે ગયા.
પ્રાતઃકાળમાં રાજાએ “નાની પુત્રીના શું હાલ છે?” તે જેવા પિતાના ખાસ માણસો દ્વારા ખબર કઢાવી તે તેમણે બરાબર તપાસ કરીને જણાવ્યું કે –“ નગર બહાર એક ભવ્ય મહેલમાં તે પતિની સાથે દિવ્ય સુખ ભેગવી રહી છે.” તે સાંભળીને રાજા આશ્ચર્ય અને લજ્જાથી મૂઢ થઈ ગયું. પછી તેણે પિતાનું મિથ્યા અભિમાન બાજુએ મૂકીને કર્મની મહત્તાને સ્વીકાર કર્યો અને નાની પુત્રીનું સ્વાગત કર્યું તથા તેને ધામધુમથી વિવાહાત્સવ કરીને જમાઈને ભારે પહેરામણી કરી.
કેટલાક દિવસ પછી પૃથ્વીપાલ રાજા સાસુ-સસરાની રજા લઈને પિતાની નવપરિણીતા સાથે પોતાના વતનમાં પાછો ફર્યો અને લેકમાં કહેલી ચારે વસ્તુઓ સાચી જણાતાં શ્રુતજ્ઞાનનેશાસ્ત્રોને અત્યંત આદર કરવા લાગ્યું. એમ કરતાં તેની બુદ્ધિ ધર્મ પ્રત્યે અનુરાગવાળી થઈ, ધર્મની પરીક્ષા કરતી થઈ અને તેમાં “આહંત ધર્મ સહુથી શ્રેષ્ઠ છે એવી પ્રતીતિ થતાં તેને સહર્ષ સ્વીકાર કર્યો. પછી જેમ જેમ તેની ધર્મભાવના વધવા લાગી તેમ તેમ તે શ્રુતજ્ઞાન પ્રત્યે બહુમાનવાળે થયે
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધુ મધ-ગ્રંથમાળા
: ૪૨ :
: પુષ્પ
અને તેનું શ્રવણુ તથા પઠન કરવામાં જ અપૂર્વ આનંદ માણુવા લાગ્યા. વળી તેણે બહુશ્રુત એવા સાધુઓને સ'પર્ક સાધીને, તેમની ભક્તિ કરીને, તેમને આશ્રય લઈને સર્વજ્ઞપ્રણીત શાસ્ત્ર લખાવ્યાં તથા જ્ઞાનનું એક ભવ્ય ઉદ્યાપન કર્યું. અને એ રીતે શ્રુતજ્ઞાનનું સુ ંદર આરાધન કરીને–જ્ઞાનની અનન્ય ઉપાસના કરીને દુઃસાધ્ય એવા જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષયને સાથ્યા તથા શ્રુતના અર્થની અત્યંત ભાવના કરતાં ક્ષપકશ્રેણિ પર આરૂઢ થઈને લેાકાલાકને પ્રકાશનારા એવા કેવળજ્ઞાનને સ્વામી બન્યા. તે વખતે ઢવાએ તેને મુનિના વેશ આપ્યા. પછી તે પૃથ્વીપાલ રાજર્ષિએ ઘણા વર્ષોં સુધી પૃથ્વી પર વિચરીને લોકોને ધર્મના ઉપદેશ કર્યાં અને શ્રુતજ્ઞાનની આરાધનાનું મહત્ત્વ સમજાવ્યું, જેથી લાખા નરનારી શ્રુતજ્ઞાનનું ભાવપૂર્વક આરાધન કરવા લાગ્યા.
આ રીતે પૃથ્વીપાલ રાજા શ્રુતજ્ઞાનની આરાધનાથી જીવનની માજી જીતી ગયા.
જેએ શ્રુતનુ ચેાગ્ય આરાધન કરવાને બદલે તેની આશાતના કે ઉપેક્ષા કરે છે, તેના કેવા હાલહવાલ થાય છે, તેના ખ્યાલ વરદત્ત અને ગુણુમંજરીની કથા પરથી આવી શકશે. ૧૩. વરદત્ત અને ગુણમંજરીની સ્થા
પદ્મપુર નગરમાં અજિતસેન નામના પ્રજાપ્રેમી રાજા રાજ્ય કરતા હતા. તેને રૂપ-લાવણ્યથી યુક્ત પદ્માવતી નામની રાણી હતી. આ રાણીથી તેને વરદત્ત નામે એક પુત્ર થયા. હવે લાડકોડમાં ઉછરતા તે પુત્ર જ્યારે આઠ વર્ષના થયા ત્યારે તેને એક પ્રૌઢ પડિત પાસે ભણવા મૂક્યા. આ પતિ તેને
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમું : : ૪૩ :
જ્ઞાનપાસના પ્રેમ અને પરિશ્રમપૂર્વક ભણવવા લાગે, પરંતુ તેને એક પણ અક્ષર આવયો નહિ.
પંડિત યત્ન કર્યો ઘણે, છાત્ર ભણાવન હેત; અક્ષર એક ન આવો , ગ્રંથણી શી ચેત?
આ કુમાર અનુક્રમે યુવાન થયું ત્યારે પૂર્વકર્મના ઉદયથી તેના આખા શરીરે કોઢ નીકળે અને તેના શરીરનું સમસ્ત રૂ૫ બગડી ગયું. રાજાએ અનેક કુશલ વૈદ્યો પાસે તેને ઉપચાર કરાવ્યું, પરંતુ તેથી કંઈ પણ ફાયદો થયે નહિ. ઊલટું વ્યાધિનું જેર દિનપ્રતિદિન વધતું ગયું અને તે ખૂબ પીડાવા લાગે. કર્મને કેઈની શરમ નથી તે વાત તદ્દન સાચી છે.
તે જ નગરમાં સાત કેડ સોનામહોરોને માલિક અને આહંત ધર્મને ઉપાસક સિંહદાસ નામે એક શેઠ રહેતું હતું, જેને કપૂરતિલકા નામની શીલ–ગુણસંપન્ન પત્ની હતી. એ પત્નીથી તેને ગુણમંજરી નામે એક પુત્રી થઈ, જે જન્મથી જ રેગિષ્ટ અને મૂંગી હતી. આ પુત્રીને સારી કરવા શેઠ શેઠાણીએ પૈસાને પાણીની જેમ વ્યય કર્યો પણ તે સારી ન જ થઈ. અનુક્રમે તે વન અવસ્થાને પામી પણ રેગી અને મૂંગી કન્યાને કે પરણે? એટલે માતપિતાને ઘણું ચિંતા થવા લાગી.
સેળ વરસની તે થઈ, પામી થાવન વેશ: દુર્ભગ પણ પરણે નહિ, માતપિતાને કલેશ.
એવામાં મતિ, શ્રત, અવધિ અને મન ૫ર્યવ એ ચાર જ્ઞાનના ધારક શ્રી વિજયસેનસૂરિ નામે ગુરુમહારાજ બીજા
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
"ધર્મબોધ ગ્રંથમાળા : ૪૪ :
૧ પુષ્પ અનેક શ્રમણે સાથે ત્યાં પધાર્યા અને ઉદ્યાનમાં સ્થિર થયા. વનપાળે આ વાતની રાજાને વધામણી આપી એટલે રાજાએ તેને ખુશ કર્યો અને તે પોતાના પુત્ર વરદત્ત સાથે ગુરુમહારાજને વંદન કરવા માટે મેટી ધામધૂમથી ઉદ્યાનમાં આવ્યું. સિંહદાસ શેઠ પણ પોતાની પુત્રી ગુણમંજરીને લઈને આ ઉદ્યાનમાં આવ્યું અને બીજા પણ ઘણું નગરજને પિતપતાના પરિવાર સાથે આ ઉદ્યાનમાં આવ્યા.
પછી ગુરુ મહારાજને વંદના કરી, ત્રણ પ્રદક્ષિણ દઈને સહુ દેશના સાંભળવા માટે પિતપોતાના સ્થાને બેઠા.
ગુરુએ તેમને મધુર સ્વરે દેશના આપી. તેમાં જણાવ્યું કેજ્ઞાન વિરાધન પરભવે, મૂરખ પર આધીન; રેગે પીડ ટળવળે, દસે દુઃખિયા દીન. ૧, જ્ઞાન સાર સંસારમાં, જ્ઞાન પરમ સુખ હેત; જ્ઞાન વિના જગ જીવડે, નવ લહે તત્વ સંકેત. ૨
જે પ્રાણીઓએ ગયા ભવમાં જ્ઞાનની વિરાધના કરી હોય છે તે મૂર્ખ અને પરાધીન બને છે, રેગ અને પીડાથી ટળવળે છે તથા દીન-દુ:ખી દેખાય છે. આ સંસારમાં જ્ઞાન ઉત્તમ છે, તે પરમ સુખને હેતુ છે અને તેના વિના અનાદિ કાલથી સંસારમાં પરિભ્રમણ કરતે કેઈપણ જીવ તત્વસંકેતન્તત્વબોધ પામતે નથી.”
આ દેશના સાંભળીને સિંહદાસ શેઠે કહ્યું કે “ભગવંત ! મારી પુત્રી ગુણમંજરી ક્યા કર્મને લીધે મૂંગી થઈ છે તે જણાવવાની કૃપા કરે.”
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમું : : ૫ :
જ્ઞાનપાસના. ગુરુમહારાજે પોતાના જ્ઞાનના પ્રભાવથી ઉપગ મૂકીને જણાવ્યું કે “હે ભાગ્યવંત ! આ સંસારમાં સર્વ પ્રાણીઓ પોતપોતાના કર્મો અનુસાર સુખદુઃખ પામે છે, માટે આ ગુણમંજરીને પૂર્વભવ કહું તે સાંભળ. - ધાતકી ખંડના મધ્ય ભાગમાં ખેટક નામે એક નગર હતું.
ત્યાં જિનદેવ નામનો એક ધર્મપરાયણ શેઠ હતો, જેને સુંદરી નામની સ્ત્રી હતી. સંસારસુખ ભેગવતાં અનુક્રમે તેમને પાંચ પુત્ર થયા અને ચાર પુત્રીઓ થઈ. હવે એ પુત્ર-પુત્રીઓને ભણાવવા માટે પાઠશાળાએ મોકલ્યા, પણ ત્યાં તેઓ કંઇ પણ ન ભણતા; બધો વખત તેફાન-મસ્તી જ ક્યાં કરતાં અને પંડ્યાજી જ્યારે ઠપકો આપતાં ત્યારે સામું બોલતા..
એક વાર આ છોકરા-છોકરીઓએ પોતાના નિત્ય નિયમ મુજબ ભણવામાં ધ્યાન ન આપતાં તેફાન કર્યું એટલે પંડ્યાએ કાન બન્યા અને બે–ચાર થપ્પડે મારી, તેથી એ છોકરાછોકરીઓ રડતાં રડતાં ઘેર આવ્યા અને મા આગળ ફરિયાદ કરી કે-“પંડ્યો અમને નાહક મારે છે, માટે હવેથી અમે પાઠશાળાએ નહિ જઈએ.”
સુંદરીએ તેમનું ઉપરાણું લીધું અને કહ્યું કે- એ પંડ્યો પીટ્યો એ જ છે. ભણાવતે-કરતો કંઈ નથી અને છોકરાંએને નાહકના પીટે છે; માટે હવેથી એની પાઠશાળામાં જશે નહિ.”
કરાએ ત્રણ ચાર દિવસ પાઠશાળાએ ન ગયા એટલે પંડ્યાજી તપાસ કરવા આવ્યા, ત્યારે સુંદરીએ કહ્યું કે
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ બાધ-ગ્રંથમાળા
: ૪૬ :
ઃ પુષ્પ
પડ્યાજી ! અમારાં કરાં કઇ ઢાર નથી કે તેમના કાન આંમળા છે અને તેમને સાટીએ મારા છે ! અમારે તમારું ભણતર જોઇતુ નથી ! અમારાં છેાકરાંઓ ભલે અભણ રહે.’
*
એ સાંભળીને પંડ્યાજીએ કહ્યું કે • ખાઈ ! આ કરાં ભણવામાં જરાયે ધ્યાન આપતાં નથી અને આખા દિવસ તાફાન-મસ્તી કર્યાં કરે છે, તેથી તેમના હિતની ખાતર કેઇ વાર કાન આંખળવા પડે છે કે સાટીના ઉપયોગ પણ કરવા પડે છે ! સેટીના ચમકાર વિના વિદ્યાનેા ધમકાર થતા નથી, તે તમે ખરાબર જાણતા હશેા.'
સુંદરીએ કહ્યું: ‘ પડ્યાજી! એ વાત બીજાને સમજાવજો. અમારાં છેકરાં કઈ વધારાનાં નથી કે આ રીતે તમારે માર ખાવાને પાઠશાળામાં મેકલીએ. અને એ નહિ ભળે તે શુ અગડી જવાનું છે ? ઘરમાં પૈસેટકો ઘણાય છે અને ન હોય તા પણુ કોઈએ કોઈના કમ ઘેાડાં જ વેચી ખાધા છે ?'
પંડ્યાએ કહ્યું: ‘ ખાઇ ! તમારા આ શબ્દો સાંભળીને મને અત્ય'ત દુઃખ થાય છે. થાડી મારઝુડને તમે આટલું બધું મહત્ત્વ આપી તેમને વિદ્યાવિહીન રાખવાને તત્પર થાએ છે તે ઠીક કરતા નથી. વળી ધન તે આજે છે ને કાલે નથી તથા ઢાંકયા કર્મની કોઇને ખખર નથી, માટે ભણાવવાના અવસરે છેકરાંઓને ખરાખર ભણાવા, અન્યથા પસ્તાવાને વખત આવશે. ’
સુંદરીએ કહ્યું: ‘ અમારે તમારી શિખામણની કઈ જરૂર
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસુ :
: ૪૭ :
જ્ઞાનાપાસના
નથી, માટે તમારી પાઠશાળાએ પધારેા ને ફરી અહીં આવવાની તસ્દી લેશે નહિ. '
પડ્યાજી પાછા ફર્યાં. તે વખતે હેકરાં પ્રણામ કરવાને બદલે લક્કડની જેમ અક્કડ ઊભા રહ્યા અને પેાતાના વિદ્યાગુરુના ચાળા પાડવા લાગ્યા, છતાં સુંદરીએ તેમને વાર્યાં નહિ.
પછી સુંદરીએ કરાંઓને ભણવા માટેનાં પાટી, લેખણુ, ખડિયાં, પુસ્તક-પાનાં જે કંઇ સાધના હતાં તેને ખાળી મૂક્યાં. પાટી ખડિયા લેખણ, માળી કીધાં રાખ; શને વિદ્યા નવિ ચે, યમ કરહાને દ્રાખ.
છોકરાએ અનુક્રમે મોટા થયા પણ તેઓ અભણુ હાવાથી કાઇએ તેમને કન્યા આપી નહિ, તેમજ કન્યાએ પણ અભણુ હાવાથી કાઈ તેમના હાથ પકડવાને તૈયાર થયું નહિ, ત્યારે શેઠે ચીડાઈ ને સુંદરીને કહ્યુ... કે- હું પાપિણી ! તેં આ પુત્રને અભણુ રાખ્યા, તેનું પરિણામ જો. કેઇ તેમને કન્યા આપતું નથી. ’ એટલે સુંદરીએ સામે જવાબ આપતાં કહ્યું કે- આપ તેવા એટા, એમાં મારા વાંક શુ છે ?
•
આ જાતના ઉદ્ધૃત જવાખથી શેઠને ક્રોધ આન્યા એટલે તેણે કહ્યું કે
"
રે રે પાપિણી ! સાપિણી ! સામા એલ ન ખાલ ! તેના જવાબ સુંદરીએ તેવી જ ભાષામાં આપ્યુંઃ ' તારા ખાપ પાપી હશે, તારી મા પાપી હશે, મને પાપી શાને કહા છે ?”
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધ-ગ્રંથમાળા .: ૪૮ :
: પુષ એમ કરતાં વાત વધી પડી અને શેઠને મિજાજ કાબૂમાં રહ્યો નહિ, એટલે તેમણે પાસે પડેલી પરાળ [ ખાયણ– ખાંડવાનું સાધન ] ઉપાડીને તેના માથામાં મારી કે તેના રામ રમી ગયા. હે શેઠ! તે સુંદરી જ્ઞાનની વિરાધના કરવાથી તારે ત્યાં પુત્રીરૂપે ઉત્પન્ન થઈ છે. ખરેખર ! " विराधयन्ति ये ज्ञानं, मनसा ते भवान्तरे ।
ધુ શૂન્યમનસો કર્યા, વિપરિવર્તતા ” “જેઓ મન વડે જ્ઞાનની વિરાધના કરે છે, તેઓ ભવાંતરમાં શૂન્ય મનવાળા અને વિવેક રહિત થાય છે.”
" विराधयन्ति ये ज्ञानं, वचसापि हि दुर्धियः । मूकत्वमुखरोगित्व-दोषास्तेषामसंशयम् ॥"
જે દુષ્ટ બુદ્ધિવાળાઓ વચન વડે પણ જ્ઞાનની વિરાધના કરે છે તેઓને નક્કી મૂંગાપણું તથા મુખનું રોગીપણું વગેરે
થાય છે.” " विराधयन्ति ये ज्ञानं, कायेनायत्नवर्तिना।
दुष्टकुष्टादिरोगाः स्युस्तेषां देहे विगर्हिते ॥"
જેઓ જ્યણ રહિત કાયા વડે જ્ઞાનની વિરાધના કરે છે, તેઓના નિંદનીય શરીરમાં કોઢ વગેરે દુષ્ટ રેગો થાય છે.”
" मनोवाकाययोगैर्ये ज्ञानस्याशातनां सदा । कुर्वते मूढमतयः कारयति परानपि ॥ तेषां परभवे पुत्र-कलत्रसुहृदां क्षयः । બનાવનારા, તથાવિવાધિસંખરા ! ”
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમું':
: ૪૯ :
જ્ઞાનાપાસના
જે મૂઢ બુદ્ધિવાળાએ મન, વચન અને કાયા વડે હુંમેશાં જ્ઞાનની આશાતના કરે છે અને ખીજાએ પાસે જ્ઞાનની આશાતના કરાવે છે તેઓના પુત્ર, સ્ત્રી અને મિત્રને ક્ષય પરભવમાં થાય છે, ધન-ધાન્યના વિનાશ થાય છે તથા આધિ અને વ્યાધિની ઉત્પત્તિ થાય છે. ''
ગુરુમહારાજનાં આ વચના સાંભળીને ગુણમંજરીને જાતિસ્મરણુ જ્ઞાન થયું અને તે મૂર્છા પામી. તેમાં તેણે ગુરુમહારાજે કહ્યા મુજબ જ પાતાના પૂર્વભવ દીઠા. પછી જાગૃત થઈ ત્યારે તેણે ગુરુમહારાજને સંજ્ઞાથી કહ્યું કે-‘ આપનું કહેવુ ખરાબર છે. ’
એ વખતે શેઠે મે હાથ જોડીને ગુરુમહારાજને વિનંતિ કરતાં કહ્યું કે હે કૃપાળુ ! આ પુત્રીના રોગ દૂર થાય તેવા
કાઈ ઉપાય બતાવે. ’
ગુરુએ કહ્યું– જ્ઞાનની આરાધના કરે તે તમારા મનાવાંછિત પૂર્ણ થશે. તે માટે—
उज्ज्वल पंचमी सेवो, पंच वरस पंच मास । ‘નમો નાળમ’ બળનું ગળો, ચોવિહાર ઉપવાસ || ? || पूरव उत्तर सन्मुख, जपिये दोय हजार । पुस्तक आगळ ढोईए, धान्य फलादि उदार || २ | दीवो पंच दीवटतणो, साथिओ मंगल गेह | पोसहमां न करी शके, तेणे विधि पारणे एह ॥ ३ ॥
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમબોધગ્રંથમાળા
: ૫૦ :
: પુષ્પ
अथवा सौभाग्यपंचमी, उज्वल कार्तिक मास । जावजीव लगी सेवीए, उजमणा विधि खास ॥४॥
પાંચ વરસ અને પાંચ માસ સુધી અજવાળી પાંચમનું આરાધન કરે. તે દિવસે અશન, પાન, ખાદિમ અને સ્વાદિમ એ ચાર પ્રકારના આહારના ત્યાગવાળે ઉપવાસ કરે. ૧
નમો નાણા” પદને પૂર્વ કે ઉત્તર દિશામાં બેસીને બે હજાર જાપ કરો અને પુસ્તક એટલે શ્રુતજ્ઞાન આગળ ધાન્ય, ફલ વગેરેનું નૈવેદ્ય મૂકે. ૨.
તથા પાંચ દિવેટને દિ કરો અને મંગલના નિકેતન સમાન સ્વસ્તિક કરો. જેઓ પૌષધના કારણે આ વિધિ ન કરી શકે તે પારણું વખતે કરે. ૩.
અથવા કાર્તિક માસની અજવાળી પાંચમ રે સૈભાગ્ય પંચમીના નામથી ઓળખાય છે તેનું જીવનભર ઉપરની રીતે જ આરાધન કરે અને તેનું ખાસ ઉઘાપના કરે. ૪.
આ વિધિ સાંભળીને ગુણમંજરીએ તે વિધિ પ્રમાણે કરવાનું ગુરુમહારાજ પાસે ઉલ્લાસપૂર્વક સ્વીકાર્યું.
* જેનાથી ચેવિહાર ઉપવાસ ન બની શકે તે તિવિહારો ઉપવાસ કરે એવી પ્રચલિત સામાચારી છે.
+ બે હજાર જાપ કરવા માટે વીશ નેકારવાળી ગણવામાં આવે છે.
x અહીં પાંચ પ્રકારનાં ધાન્ય, પાંચ જાતનાં પકવાન તથા પાંચ જાતનાં ફળો મૂકવામાં આવે છે.
અહીં ચોખાના ૫૧ સાથિયા કરવાની પ્રચલિત સામાચારી છે. * આ ઉદ્યાનની વિગત અન્ય ગ્રંથમાંથી જાણવી.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમું :
પ૧ :
જ્ઞાને પાસના - હવે તે વખતે વંદન કરવા આવેલા અજિતસેન રાજાએ પણ પિતાના પુત્રને કેહને રેગ કેમ લાગુ પડ્યો? તથા તે અક્ષર પણ કેમ ન ભણી શકે? તેનું ગુરુને કારણ પૂછ્યું. એટલે ગુરુએ તેને પૂર્વભવ કહ્યઃ
આ જંબુદ્વિપના ભરતક્ષેત્રમાં શ્રીપુર નામે નગર હતું. તે નગરમાં વસુ નામે એક શ્રીમંત શેઠ વસતે હતા. તેને વસુસાર અને વસુદેવ નામે બે પુત્ર હતા. એક વખત આ બંને પુત્રે રમતાં રમતાં વનમાં જઈ ચડ્યા, જ્યાં પુણ્યના યુગથી સાધુ મહાત્માને મેળાપ થયે અને તેમના ઉપદેશથી વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થશે. એટલે તેમણે ઘેર આવી માતા-પિતાની સંમતિ લઈ ગુરુમહારાજ આગળ દીક્ષા ગ્રહણ કરી.
વનમાંહે રમતા રાય બાંધવ, પુણ્યને ગુરુ મળ્યા; વૈરાગ્ય પામી ભાગ વામી, ધર્મ પામી સંવર્યા.
તેમાં નાના ભાઈ વસુદેવે શાસ્ત્ર-સિદ્ધાંતને સારી રીતે અભ્યાસ કર્યો અને ઇદ્રિયદમનપૂર્વક આત્મસાધના કરી, અનુક્રમે આચાર્યનું પદ મેળવ્યું. પછી તેઓ સારણ, વારણા, ચણા અને પરિચયણ કરતાં પાંચ સે મુનિઓને સંભાળવા લાગ્યા.
લધુ બાંધવ રે, ગુણવંત ગુરુ પદવી લહે;
પણસય મુનિને રે, સારણ વારણ નિત દિએ. હવે એક વખત વસુદેવસૂરિ પિરિસી ભણીને સંથારે પિસ્યા અને ઊંઘવાની તૈયારી કરતા હતા ત્યારે એક સાધુએ આવીને વાચના માગી. એથી તેમની નિદ્રામાં ખલેલ પહોંચી અને તેઓ ખૂબ અકળાઈ ગયા. તેમણે સાધુને વાચના તે
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા
: પ૨ :
: પુષ્પ
આપી પણ પછી મનમાં વિચાર કરવા લાગ્યા કે “હું બહુ ભણે તે મારા માથે આ કાયમની કડાકૂટ આવી, જ્યારે મારા મોટા ભાઈ કાંઈ ભણ્યા નથી તે કેઈ તેમને પૂછવા જતું નથી તેથી તેઓ ભેજન અને શયન સુખપૂર્વક કરી શકે છે; માટે અભણ રહેવામાં જ સાર છે.”
આ વિચાર કરીને તેમણે બીજા દિવસથી સાધુઓને વાચના આપવી બંધ કરી દીધી અને મનથી નિશ્ચય કર્યો કેભણેલું બધું ભૂલી જઈશ તથા નવું કંઈ પણ ભણશ ભણાવીશ નહિ. આ અશુભ નિશ્ચય કરવાથી તેમણે તીવ્ર જ્ઞાનાવરણય કર્મ બાંધ્યું અને બાર દિવસ સુધી મૌનપણું પાળીને ખોટી વિચારણાનું પ્રાયશ્ચિત્ત લીધા વિના જ મરણ પામ્યા. હે રાજન ! તે આચાર્ય મહારાજને જીવ તારો વરદત્ત કુંવર થયો છે. તેણે પૂર્વ ભવમાં તીવ્ર જ્ઞાનાવરણીય કર્મ બાંધેલું હેવાથી તેને અક્ષર પણ આવડતું નથી અને કેઢિયે થયેલ છે.”
ગુરુમહારાજના મુખથી પિતાને આ વૃત્તાંત સાંભળીને તે વરદત્ત કુમારને પણ જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું અને તે મૂછવશ થયા. તેમાં ગુરુમહારાજના કહ્યા મુજબ જ સઘળી બીના જોવામાં આવી. પછી મૂછમાંથી જાગૃત થઈ તેણે ગુરુમહારાજને કહ્યું કે-“હે ભગવંત! આપે કહેલ બીના સત્ય છે.”
પછી તેને ઉપાય પૂછતાં ગુરુમહારાજે તેને પણ જ્ઞાનપંચમીનું આરાધન કરવા કહ્યું. આ વખતે બીજા પણ ઘણું લોકેએ જ્ઞાનનું માહામ્ય સાંભળીને તેની આશાતના ન કરવાને તથા યથાશક્તિ આરાધના-ઉપાસના કરવાનો નિર્ણય કર્યો.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
: 43:
નાનાપાસના
ગુણમંજરી તથા વરદત્ત જ્ઞાનપંચમીનું
નિયમિત આરાધન કરવા લાગ્યા, તેથી ઘેાડા જ સમયમાં તે ખનેના રાગા નષ્ટ પામ્યા. ગુણુમ’જરી ખેલતી થઈ અને જાણે જીભ પર સરસ્વતી બેઠી હોય તે રીતે વાતે કરવા લાગી. વરદત્ત ભણતા થયા અને થાડા વખતમાં અનેક વિષયામાં પારગત થયા. છેવટે આ અને આત્માએ ચારિત્રધારી અન્યા અને આ ભવસાગરમાંથી આત્માના ઉદ્ધાર કરવામાં સફળ થયા. તાત્પર્ય કેશ્રુતજ્ઞાનની આશાતના કદી પણ કરવી નહિ પરંતુ તેની યથાશક્તિ ઉપાસના કરવી, જેથી તત્ત્વના વ્યવસ્થિત ધ થાય અને તેના વડે રાગાદિ દોષો નષ્ટ થતાં મંગલમય મુક્તિની પ્રાપ્તિ થઈ શકે. ૧૪. માનાચારના આઠ પ્રકારો
ભયાનક
આઠસુઃ
શ્રુતનું સમ્યગ્ આરાધન કરવા માટે–જ્ઞાનની યથા ઉપાસના કરવા માટે જ્ઞાનાચારનુ" સ્વરૂપ જાણવુ જોઈએ. તે માટે જૈન મહર્ષિએ કહ્યુ` છે કે—
“ જાણે વિળયે મદુમાળે, ઉચાળે તદ્દ અનિત્રો ! યંગળ-બથ-તડુમયે, પ્રદૃવિદ્દો નાળમાયારો
17
“ ( ૧ ) કાલ ( ૨ ) વિનય (૩) બહુમાન (૪) ઉપધાન (૫) અનિદ્વવતા (૬) વ્યંજનશુદ્ધિ (૭) અશુદ્ધિ અને (૮) તદ્રુભયશુદ્ધિ એ આઠ પ્રકારના જ્ઞાનાચાર છે. ''
(૧) કાલ
કાલ એટલે સમય કે વખત. તેને અને તેટલા સદુપયોગ
* પ્રતિક્રમણમાં આ ગાથાવાળાં સૂત્રને અતિચારની આ ગાથા તરીકે ઓળખાવાય છે પણ વસ્તુતઃ જ્ઞાનના ‘આચાર'ની આ ગાયા છે.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા : ૫૪ :
૪ પુષ કરી લે, એ પ્રત્યેક મુમુક્ષનું કર્તવ્ય છે. તેથી જ કહેવાયું છે કે “સમર્થ રોય! મા પમાયણ' “હે ગૌતમ! તું સમય માત્ર પ્રમાદ કરીશ નહિ.” સમય એ કાલને સૂક્ષ્માતિસૂક્ષ્મ વિભાગ છે અને મોક્ષમાર્ગને અનુકૂળ ન હોય તેવી કે પણ પ્રવૃત્તિ કરવી એ પ્રમાદ છે, એટલે મેક્ષારાધન માટે સતત મથતા રહેવું અને તેનાં મુખ્ય સાધને જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને તપમાં પૂર્ણ ઉત્સાહથી પ્રવૃત્તિ કરવી એ જ અપ્રમાદી બનવાનું રહસ્ય છે. - જ્ઞાનારાધનની પ્રવૃત્તિને સ્વાધ્યાય કહેવામાં આવે છે, જેના મુખ્ય પ્રકારો પાંચ છેઃ (૧) વાચના (૨) પૃચ્છના (૩) પરિવર્તન (૪) અનુપ્રેક્ષા અને (૫) ધર્મકથા. તેમાં સૂત્રસિદ્ધાંતના પાઠને યોગ્ય સમયે વિનયપૂર્વક ગ્રહણ કરે તે વાચના કહેવાય છે, તેને લગતા પ્રશ્નો પૂછી જિજ્ઞાસાને તૃપ્ત કરવી એ પૃચ્છના કહેવાય છે, શિખેલા સૂત્ર અને અર્થની આવૃત્તિ કરવી તે પુનરાવર્તન કે પરિવર્તન કહેવાય છે, તેના પર મનન–નિદિધ્યાસન કરવું તે અનુપ્રેક્ષા કહેવાય છે અને એ રીતે પ્રાપ્ત કરેલા શ્રુતજ્ઞાનનું હિતબુદ્ધિથી અન્યને કથન કરવું તે ધર્મકથા કહેવાય છે.
રવાધ્યાય શબ્દનો અર્થ જ એ છે કે આત્માની ઉન્નતિ કરનારું અધ્યયન. સ્વ એટલે આત્મા, તેની ઉન્નતિ કરનારે અધ્યાય-૮ અધ્યયન) તે સ્વાધ્યાય. એટલે તેમાં ગણધરેએ અને ગીતાએ રચેલા કૃત સાહિત્યને જ સમાવેશ થાય છે. .
અનુભવ એમ બતાવે છે કે–આવા સાહિત્યનું વાચન,
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમું':
૪ ૫૫ :
જ્ઞાનાપાસના
મનન અને નિક્રિયાસન કરવાથી આત્માના પરિણામ નિર્મળ થાય છે, તત્ત્વના ધ વ્યવસ્થિત થાય છે, અને ચારિત્રને લગતી ક્રિયાઓનું રહસ્ય યથાર્થ પણે સમજાઇ દિનપ્રતિદિન ચારિત્રની શુદ્ધિ થતી જાય છે. ‘ જ્ઞાનનુ` લ વિરતિ છે’, એ વાત જૈન મહર્ષિઓએ બહુ ઊંડા અનુભવ પછી જાહેર કરી છે.
સ્વાધ્યાય સાધુ અને શ્રાવક અનેએ કરવાના છે. તેમાં સાધુઓએ દિવસ અને રાત્રિની પહેલી તથા છેલ્લી પારિસી ખાસ એને માટે જ ગાળવાની છે, એટલે ચાવીશ કલાકમાંથી ખાર કલાક જેટલા સમય એને માટે કાઢવાના છે; જ્યારે ગૃહસ્થાએ દિવસમાં બને તેટલાં સામાયિક કરવાનાં છે કે જેની મુખ્ય પ્રવૃત્તિ સ્વાધ્યાય હાય છે. સામાયિક લેતી વખતે ‘ સાય સ ંદિસાહું ? અને સજ્ઝાય કરું' ' એ એ વાકી વડે સ્વાધ્યાયમાં પ્રવૃત્ત થવાના આદેશ મંગાય છે, એ વાત ધ્યાન બહાર ન જવી જોઈએ.
,
·
6
કાણે કેવા શ્રુતનુ' અધ્યયન કરવાનુ છે ? ’ એના ઉત્તર એ છે કે-સાધુએ પેાતાના દરજ્જા પ્રમાણે નક્કી થયેલા શ્રુતનું અધ્યયન કરવાનું છે અને ગૃહસ્થાએ પેાતાની ભૂમિકાને અનુરૂપ શ્રુત-સાહિત્યનું અધ્યયન કરવાનું છે. વળી એ પણ યાદ રાખવાનું છે કે જે સૂત્ર જે કાલે ભણવા-ગણવાનું હોય તે કાલે જ ભણવુ ગણવું જોઇએ પણ તેથી બીજા કાલે ભણવું ગણુવું ન જોઇએ. કાલની આ વ્યવસ્થાને વળગી રહીને સ્વાધ્યાય કરવા, જ્ઞાનાપાસના કરવી તેને કાલ નામના પહેલે જ્ઞાનાચાર ગણવામાં આવે છે.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધ-ચંથમાળા
: ૫૬ :
ઃ પુષ્પ
પ્રાત:કાળ, મધ્યાહ્ન, સંધ્યા અને મધ્યરાત્રિની બે બે ઘડીઓ-એક સંધિ સમય પહેલાંની અને એક પછીની-સ્વાધ્યાયને માટે નિષિદ્ધ છે. એટલે તે વેળાએ સૂત્રસિદ્ધાંત ન ભણતાં–ગુણતાં અન્ય ક્રિયાઓ કરવી ગ્ય છે, એ શાસ્ત્રકાર મહર્ષિઓને મત છે. તેઓ કહે છે કે “પહેલી અને છેલ્લી સંધ્યા સમયે, મધ્યાહન અને અર્ધરાત્રિસમયે એ ચાર સંધ્યાએ વખતે જે મનુષ્ય સ્વાધ્યાય કરે છે, તેણે આજ્ઞાદિકની વિરાધના કરી છે એમ જાણવું.”
લૌકિક શાસ્ત્રનો મત પણ એ જ છે, એટલે કે તેઓ પણ કાળવેળાએ સ્વાધ્યાય કરવાનો નિષેધ કરે છે અને તે વખતે સંધ્યાવંદન, વૈશ્વદેવ, તર્પણ, હેમ વગેરે જેવી યિાઓ કરવાનું સૂચન કરે છે.
સામાન્ય અભિપ્રાય એ છે કે “ સંધ્યાકાળે આહાર, મૈથુન, નિદ્રા અને સ્વાધ્યાય એ ચાર કર્મને ખાસ કરીને વર્જવાં, કેમકે સંધ્યાકાળે આહાર કરવાથી વ્યાધિ ઉત્પન્ન થાય છે, મૈથુન કરવાથી દુષ્ટ ગર્ભ ઉત્પન્ન થાય છે, નિદ્રા કરવાથી ધનને નાશ થાય છે અને સ્વાધ્યાય કરવાથી મરણ થાય છે. આ અભિપ્રાયમાં ગમે તેટલું તથ્ય છે પણ એ વાત નક્કી છે કે–પ્રાતઃકાળ-સાયંકાળ વગેરે સમયે સ્વાધ્યાય કરવાને નહિ હોવાથી દેવપૂજા તથા આવશ્યકદિને માટે જોઈતા સમય મળી રહે છે, અને જેમ સમયે કરેલું કૃષિકર્મ બહુ ફળવાળું થાય છે, તેમ સર્વ ક્રિયાઓ પણ પિતપતાને સમયે કરવાથી જ ફલવતી બને છે.
(૨) વિનય જ્ઞાન આપનાર ગુરુને, જ્ઞાનીને, જ્ઞાનાભ્યાસીને, જ્ઞાનને
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમું : ' : ૫૭ :
જ્ઞાને પાસના અને જ્ઞાનનાં ઉપકરણને વિનય કરે–તેમના પ્રત્યે પૂરેપૂરી આદરની લાગણી રાખવી તે વિનય નામને બીજે જ્ઞાનાચાર ગણાય છે.
ગુરુને વિનય-દશ પ્રકારે કર ઉચિત છે, તે આ રીતે— (૧) સત્કાર-ગુરુને સત્કાર કરે. (૨) અભ્યસ્થાન-ગુરુ આવ્યેથી ઊભા થવું. (૩) સનમાન-ગુરુને આદરમાન દેવું. (૪) આસનાભિગ્રહ-ગુરુને બેસવા માટે આસન આપવું. (૫) આસનાનપ્રદાન-ગુરુને આસન પાથરી આપવું. (૬) કૃતિકર્મ-ગુરુને વંદન કરવું.
(૭) અંજલિગ્રહ-ગુરુની સામે બે હાથ જોડીને ઊભા રહેવું ને કહેવું કે-મને શી આજ્ઞા છે?
(૮) ઇગિતાનુસરણુ-ગુરુના મનને અભિપ્રાય જાણીને તે પ્રમાણે વર્તવું.
(૯) સેવા-ગુરુ બેઠા હોય ત્યારે તેમની સેવા કરવી. (પગ દાબવા વગેરે.)
(૧૦) અનુગમન-ગુરુ ચાલતા હોય ત્યારે તેમની પાછળ ચાલવું.
સારાંશ કે-ગુરુની દરેક પ્રકારે ભક્તિ કરવી. જ્ઞાનીને વિનય પણ ગુરુની જેમ જ કરવું ઘટે છે.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ ચૂથમાળા : ૫૮ : - સાનના અભ્યાસીને વિનય ત્રણ પ્રકારે કર ઉચિત
છે, તે આ રીતે– - (૧) જ્ઞાનના અભ્યાસીને સારાં શેઠેલાં પુસ્તક આપવાં.
(૨) સૂત્ર અને અર્થની પરિપાટી (પ્રણાલિકા) આપવી. (૩) આહાર અને ઉપાશ્રયને આશ્રય આપે.
જે જ્ઞાનાભ્યાસી શ્રાવક હોય તે ત્યાં આ નિયમોને ઉપએગ નીચે પ્રમાણે કર
(૧) તેને અભ્યાસ માટે સારાં પુસ્તક આપવાં.
(૨) એ પુસ્તકને મર્મ સમજાવે કે મર્મ સમજાય તે માટે શિક્ષક વગેરેને ઉચિત પ્રબંધ કરી આપે.
(૩) તેને જમવાની તથા સૂવા-બેસવાની સગવડ કરી આપવી અને શિષ્યવૃત્તિઓ આપીને તથા બીજી પણ જનાઓ વડે તેની જ્ઞાનરુચિને ટકાવી રાખવી તથા વેગ આપો.
જે જ્ઞાનાભ્યાસીઓનો આ રીતે વિનય કરવામાં આવે તે જ્ઞાનીઓની સંખ્યા સારી રીતે વૃદ્ધિ પામે અને પરિણામે સમાજમાં પણ જ્ઞાનનું પ્રમાણ વધે. જે સમાજમાં વિદ્વાને, પંડિતે, વિચારકે કે લેખકેનું ગ્ય સન્માન થાય છે, તે સમાજ ટૂંક સમયમાં જ પિતાની પ્રગતિ સાધી શકે છે.
જ્ઞાનને વિનય ૮ પ્રકારે કર ઉચિત છે, તે આ રીતે
(૧) ઉપધાન વગેરે વિધિ વડે સૂત્ર અને અર્થ ગ્રહણ કરવાં તથા અભ્યાસ કર. .
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમું :
શાને પાસના (૨) વિધિ પ્રમાણે બીજાને સૂત્ર અને અર્થ આપો, તેમાં કહેલા અર્થની સારી રીતે ભાવના કરવી.
(૩) તેમાં કહ્યા પ્રમાણે સારી રીતે અનુષ્ઠાન કરવું. (૪) પોતે પુસ્તક લખવાં. (૫) બીજા પાસે પુસ્તકે લખાવવાં, (૬) પુસ્તકનું શોધન કરાવવું.
(૭) વાસક્ષેપ, કપૂર વગેરે સુગંધી વસ્તુઓ વડે જ્ઞાનની પૂજા કરવી.
(૮) જ્ઞાનપંચમી વગેરેની તપશ્ચર્યા કરવી અને તે માટેનું ખાસ ઉદ્યાન કરવું.
જ્ઞાનેપકરણને વિનય બે પ્રકારે કર ઉચિત છે. તે આ રીતે—
(૧) જ્ઞાનેપકરણ સારામાં સારાં એકઠાં કરવાં. (૨) જ્ઞાનેપકરણ પ્રત્યે આદર રાખ. જ્ઞાનેપકરણમાં નીચેની વસ્તુઓની ગણના થાય છે
(૧) પુસ્તક (૨) ઠવણી (૩) કવળી (પુસ્તક ફરતું વીંટાળવાનું કપડું (૪) સાપડી (૫) સાપડે (૬) લેખણ (૭) છરી (૮) કાતર (૯) પુસ્તક રાખવાના ડાબલા (૧૦) ડાબલી (નવકારવાળી રાખવાની) (૧૧) ખડીઆ (૧૨) પાટી શાસ્ત્રી પાંચ કક્કા લખેલી. (૧૩) ચાબખી (પાઠામાં નાખવામાં આવે છે તે) (૧૪) કાગળ (૧૫) કાંબી (૧૬) શ્લેટ (૧૭) પેનસીલ (૧૮) હેડર (૧૯) પાઠાં (ભરેલાં અથવા સાદાં)
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમબે-રંથમાળા : ૬૦ :
= પુષ્પ (૨૦) પાટલીઓ (૨૧) પુસ્તકો બાંધવાનાં રૂમાલ-બંધને વગેરે. વિનયની પ્રશંસા કરતાં શાસ્ત્રકારોએ કહ્યું છે કે
" खंती सुहाण मूलं, कोहो मूलं दुहाण सयलाणं ।
विणओ गुणाण मूलं, माणो मूलं अणत्थाणं ॥"
સર્વ સુખનું મૂળ કારણ ક્ષમા છે, સર્વ દુઃખનું મૂળ કારણ કોધ છે, સર્વ ગુણનું મૂળ કારણ વિનય છે અને સર્વ અનર્થોનું મૂળ કારણ લેભ છે.”
વળી ધર્મનું મૂળ પણ વિનય જ છે. તે માટે શાસ્ત્રકારેએ કહ્યું છે કે" विणओ सासणे मूलं, विणीओ संजओ भवे । विणयाओ विप्पमुकस्स, कओ धम्मो को तवो १॥"
ધર્મનું મૂળ વિનય છે, વિનયવંત જ સંત-સાધુ થઈ શકે છે; વિનય રહિત માણસને ધર્મ ક્યાંથી હોય? અને તપ પણ કયાંથી હોય?”
અને– "विणया नाणं नाणाओ, दंसणं दंसणाओ चरणं पि ।
चरणाहिंतो मुक्खो, मुक्खे सुक्खं अणाबाहं ।।" “વિનય વડે જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે, જ્ઞાન વડે દર્શનની પ્રાપ્તિ થાય છે, દર્શન વડે ચારિત્રની પ્રાપ્તિ થાય છે, અને ચારિત્રથી મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે. એ મોક્ષમાં નિરાબાધ સુખ
રહેલું છે.”
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમું :
જ્ઞાનોપાસના
(૩) બહુમાન
બહુમાન એટલે અંતરની પ્રીતિ કે હાર્દિકે પ્રેમ. તે ના હેય તે માત્ર બાહ્ય વિનયથી શું? જે જીવ વિનાને દેહ, દ્રવ્ય વિનાનું ઘર, નાક વિનાનું મુખ, ગંધ વિનાનું પુષ્પ અને જળ વિનાનું સરોવર શોભાને ધારણ કરતા નથી તેમ બહુમાન વિનાને વિનય પણ શેભાને ધારણ કરતું નથી. તેથી વિનયની સાથે ગુરુ પ્રત્યે બહુમાન પણ જોઈએ. તે વિષે " શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે
“निदाविगहा परिवजिएहिं गुत्तेहिं पंजलिउडेहिं ।
भत्तिबहुमाणपुर्व उवउत्तेहिं सुणेअई ॥"
શ્રુતજ્ઞાનના અથએ નિદ્રા અને વિકથાને ત્યાગ કરીને, ત્રણ ગુપ્તિ વડે ગુમ થઈને, બે હાથ જોડીને ભક્તિ-બહુમાનપૂર્વક ઉપગ રાખી શ્રતને શ્રવણ કરવું. ”
"वणओणएहिं कयपंजलीहिं छंदमणुअत्तमाणेहिं ।
आराहिओ गुरुजणो, सुअं बहुविहं लहुं देह ॥" “ઊંચા પ્રકારના વિનયથી, હાથ જોડવાથી તથા ગુરુની ઈચ્છાનુસાર વર્તન કરવાથી આરાધન કરેલા ગુરુજન વિવિધ પ્રકારના કૃતને તત્કાળ આપે છે.”
બહુમાન વિના એકલા ઘણું વિનયથી પણ ગ્રહણ કરેલી વિઘા ફલદાયક થતી નથી અને બહુમાન કરવાથી ચેડા વિનય વડે પણ ફલદાયક થાય છે. તે વિષે શાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે કે“જે માણસ મિથ્યા વિનય વડે વિદ્યા અથવા જ્ઞાનને ગ્રહણ
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધચંથમાળા
કરીને ગુરુની અવગણના કરે છે, તે માણસનું જ્ઞાન સત્વર નિષ્ફળ થાય છે. તથા વિનય સહિત અને ગુણે કરીને યુક્ત એ જે માણસ ગુરુની પાસે બહુમાનપૂર્વક વિઘા ગ્રહણ કરે છે તે વિદ્યા સત્વર ફલ આપે છે.”
બહુમાન સંબંધમાં એક લૌકિક દષ્ટાંત નીચે મુજબ કહેવાય છે.
એક પર્વતમાંથી પાણીનાં કેટલાંક ઝરણું વહેતાં હતાં. તે ઠેકાણે શિવની એક ચમત્કારિક મૂર્તિ હતી, જેની પૂજા એક બ્રાહ્મણ સ્નાનાદિક વગેરેથી શુદ્ધ થઈને ચંદન-પુષ્પાદિક વડે નિરંતર ભક્તિપૂર્વક કરતું હતું. હવે તે બ્રાહ્મણ પૂજા કરી ગયા પછી એક ભિલ્લ ત્યાં આવતા હતા, જેના એક હાથમાં ધનુષ્ય-બાણ રહેતાં અને બીજા હાથમાં બિલીપત્ર રહેતું. તે પિતાના પગ વડે બ્રાહ્મણે કરેલી પૂજાને ભૂંસી નાખતે અને મેંમાં ભરી લાવેલા પાણીના કોગળા વડે મૂર્તિને નવરાવી તેના પર બિલીપત્ર ચડાવતે.
એક દિવસ આ હકીકત બ્રાહ્મણના જાણવામાં આવી ત્યારે તેણે ક્રોધથી શિવને ઠપકો આપે કે-“હે શિવ! તું પણ ભિલ્લ જે જ થઈ ગયેલે જણાય છે. ત્યારે શિવે કહ્યું કે “એ ભિલ્લ મારા માટે બહુમાન ધરાવે છે અને તેની ખાતરી તને કાલે સવારે થશે.”
બીજા દિવસે સવારમાં શિવે પિતાનું એક નેત્ર કાઢી નાંખ્યું. હવે થેડી વારે બ્રાહ્મણ પૂજા કરવા આવ્યા. તે શિવની આ પ્રકારની હાલત જોઈને હૃદયમાં ખેદ પામ્યું, પરંતુ બીજું
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમું
: $3 :
જ્ઞાનાપાસના
કંઈ પણ ન કરતાં સુનમુન ઊભા રહ્યો, તેવામાં બનવાજોગ પેલે ભિલ પશુ ત્યાં આવી પહોંચ્યા. તેણે શિવને એક નેત્રથી રહિત જોયા કે ઝટ લઈને બાણુની અણીવડે પેાતાનુ એક નેત્ર કાઢીને શિવને અર્પણુ કર્યું. આથી શિવ તેના પર ઘણા પ્રસન્ન થયા અને તેને નેત્ર પાછું આપ્યું તથા રાજ્યના માલિક બનાવ્યો. આ જોઇને પેલા બ્રાહ્મણ ઘણા શરમાઈ ગયા અને બહુમાન વિનાની ભક્તિ ફલદાયક થતી નથી એમ સમજીને તે પણ બહુમાનપૂર્વક ભક્તિ કરવા લાગ્યા.
જેમ ગુરુ પ્રત્યે બહુમાન હોવું ઘટે છે તેમ જ્ઞાન માટે પશુ બહુમાન હોવું ઘટે છે. તે એ રીતે કે–જ્ઞાનને આ સંસારની સહુથી પવિત્ર વસ્તુ સમજવી, અને તેને સુવર્ણ, હીરા, મેતી અને માણેક કરતાં અનેકગણું વધારે મૂલ્યવાન સમજવું. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તે સુવણુ, હીરા, મેતી અને માણેક એ સ્થૂલ ધન છે અને કિંમત કાલ્પનિક છે, જ્યારે જ્ઞાન એ સાચુ` ધન છે અને તેની કિંમત વાસ્તવિક છે. એટલે એ વાત સદૈવ યાદ રાખવી ઘટે કે-આખા જગતની ધન-દોલત ભેગી કરીએ તે પણ તેનું મૂલ્ય જ્ઞાનીએ કહેલા એક સૂત્રની ખરાબર થતું નથી. પરંતુ અસાસની વાત છે કેઆજે જ્ઞાન પ્રત્યેના આંતરિક પ્રેમ ઘટ્યો છે અને ધન પ્રત્યેના આંતરિક પ્રેમ વચ્ચેા છે. તેથી જ એક જ્ઞાની--વિદ્વાન્ કરતાં એક શ્રીમંત-ધનવાનના વિશેષ સત્કાર થાય છે અને તેને જ સવ ઠેકાણે આગળ પડતું સ્થાન આપવામાં આવે છે. પરંતુ પરિણામ એ આવ્યું છે કે-પ્રજાના ધાર્મિક સ`સ્કાર અને શિક્ષણમાં મોટા ઘટાડા થયા છે અને વ્યવહારિક પ્રવૃત્તિ
•
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
માધ-ચંથમાળા : ૬૪ : તરફને વેગ વધી પડ્યો છે. આને લીધે જે કંઈ પ્રવૃત્તિઓ થાય છે, તે મોટા ભાગે સ્થલ દષ્ટિએ જ થાય છે અને તેમાં તથ્ય જેવું કંઈ જ નહિ હેવાથી તેનું પરિણામ જે આવવું જોઈએ તે આવતું નથી. આ પરિસ્થિતિમાં સુધારો કરવાને એક જ ઉપાય છે. તે એ કે-જ્ઞાનને તેના મૂળ સ્થાને પ્રતિષ્ઠિત કરવું અને જ્ઞાનીઓને મે વધારીને તેમનું માર્ગદર્શન દરેક અગત્યના કામમાં સ્વીકારવું.
(૪) ઉપધાન.
શ્રતને અભ્યાસ કરવાની યોગ્યતા આવે તે માટે વિશિષ્ટ પ્રકારનું તપ કરવાની આવશ્યકતા છે. આ તપ શાસકથિત ને અતિ પ્રાચીન છે. તે અંગે શાસ્ત્રકારોએ કહ્યું છે કે
“વસે પુર નિર્વ, ગોવં સવારં _ पियंकरे पियंवाई, से सिक्खं लद्धमरिहई ॥"
“જે હમેશા ગુરુકુલમાં રહે છે, વેગવાન તથા ઉપધાનવાનું છે તથા પ્રિય કરનાર અને પ્રિય બેલનાર છે તે શાસ્ત્રનું શિક્ષણ શીધ્ર પામવાને ચગ્ય છે.”
ઉપધાન કેને કહેવાય?” તેને ઉત્તર એ છે કે “જેના વડે સૂત્રને અભ્યાસ કરવાની શક્તિ પ્રકટે તે ઉપધાન કહેવાય. - 'उप-समीपे धीयते-क्रियते सूत्रादिकं येन तपसा तदुपधानम्' જે તપ વડે સૂત્રાદિક આત્મસમીપે કરાય તે ઉપધાન.”
આ તપ સાધુઓને પોતપોતાની સામાચારી પ્રમાણે કરવાનું હોય છે, જ્યારે શ્રાવકને માટે છ ઉપધાને નિયત થયેલાં છે. તે આ રીતે–
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાનાપાસના
આઠમ':
ઃ ૫ ઃ
૧ પહેલ ઉપધાન-પ′ચમ'ગલ મહાતક'ધ-અઢારિયું. ( અઢાર દિવસનુ' )
૨ બીજું ઉપધાન–પ્રતિક્રમણુશ્રુતસ્કંધ-અઢારિયું. (અઢાર દિવસનુ”)
૩ ત્રીજું ઉપધાન–શક્રસ્તવ અધ્યયન-પાંત્રીસુ. ( પાંત્રીસ દિવસનુ’)
૪ ચેાથું ઉપધાન ચૈત્યસ્તવ અધ્યયન-ચાકિયુ ( ચાર દ્વિવસનુ’)
૫ પાંચમું ઉપધાન-નામસ્તવ અધ્યયન-અઠ્ઠાવીસું ( અડ્ડાવીસ દિવસનું)
૬ છઠ્ઠું ઉપધાન—જ્ઞાનસ્તવનું એટલે શ્રુતસ્તત્ર અને સિદ્ધસ્તવ-ઋદ્ધિયુ. ( સાત દિવસનું)
આમાં પહેલું, ભીનું, ચેાથું ને છડ્ડ' ઉપધાન સાથે થઈ શકે છે. ઉપધાન કરવાના સામાન્ય વિધિ એ છે કે-ઉપધાનમાં પ્રવેશ કરવાના દિવસે સવારમાં પ્રતિક્રમણ, પડિલેહણ (જીવરક્ષા વસ્ત્રાદિક વસ્તુઓનુ જોવુ) અને દેવવ ંદન કરીને શ્રી જિનેશ્વર દેવનાં દર્શન, પૂજા કર્યાં પછી ત્રણુ નવકાર ગણીને તથા શુભ શુકન જોઈને ઘેરથી નીકળી ક્રિયા કરવાના સ્થળે પહેાંચી જવું. તે વખતે પુરુષ હાય તા (૧) એક ચરવળા (૨) એ કટાસણાં (૩) ચાર મુહુપત્તી (૪) એક સ‘થારિયું (૫) એ સાલે (૬) એક ઉત્તરપટ્ટો–સથારા પર પાથરવાનું સુતરાઉ વસ્ત્ર (૭) એક
૫
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમ બોધ-ગ્રંથમાળા
• દુ :
- પુષ્પ
માતરિયું ( ૮ ) એ ખેસ ( ૯ ) ત્રણ ધાતિયાં ( ૧૦ ) એક સુતરના કંઢારા અને (૧૧) નવકારવાલી લઇ તથા સ્ત્રી હાય તા ( ૧ ) એ ચરવળા ( ૨ ) એ કટાસણાં ( ૩ ) ચાર મુહુપત્તી ( ૪ ) એક સંથારિયું. (૫) એ સાલા ( ૬ ) એક ઉત્તરપટ્ટો ( ૭ ) પહેરવાનાં બે કે ત્રણ જોડી કપડાં (૮) અને એક નવકારવાલી લઇ જવી. શિયાળા હાય તેા ઓઢવાનુ સાધન વધારે લેવુ',
ઉપધાનવાળાના સામાન્ય કાર્યક્રમ આ પ્રકારના હાય છે—. (૧) સવારે ચાર વાગે ઉઠવું, ઉઠતાં ત્રણ નવકાર ગણવા. ( ૨ ) લઘુશ’કાર્દિકથી પરવારી સ્થાપનાચાર્ય ભગવંત સમક્ષ ઇરિયાવહી કરી ‘ગમણુાગમળે’ સૂત્ર માલ્યા બાદ કુસુમિણુદુસુમિણના કાઉસ્સગ્ગ કરી ઉપધાન અંગેના ૧૦૦ લેગસ્સના કાઉસ્સગ્ગ ખૂબ સ્થિરતાથી કરવા.
( ૩ ) ત્યાર ખાદ રાઈ પ્રતિક્રમણ કરવું, જેમાં અઇસુ સૂત્ર ' લવા અગાઉ પૌષધ લઈ લેવા. પછી પડિલેહણુ અને દેવવંદન કરવુ.
(૪) વસ્તિશુદ્ધિ જોઈ સવારે સાત વાગે ગુરુમહારાજ પાસે વેયણાની [પ્રતિપાદન] ક્રિયા કરવી અને ૧૦૦ વાર ખમાસમણ સૂત્ર લવાપૂર્વક પોંચાંગ પ્રણિપાત કરવાં,
( ૫ ) દેરાસરમાં દર્શન કરવા જવું અને ત્યાં આઠ થાઇ– સ્તુતિથી દેવને વંદન કરવુ.
(૬) છ ઘડીની પેરિસી ભણાવવી,
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમું : : ૬૭ :
જ્ઞાનોપાસના (૭) બાર વાગે કાળનું દેવવંદન કરવું.
(૮) પુરિમ બે પરિસી)નો સમય થાય એટલે વિધિસર પચ્ચકખાણ પારવું.
(૯) જે દિવસે આયંબિલ કે નીવી હોય તે દિવસે આયંબિલ કે નવી કર્યા પછી ચૈત્યવંદન કરવું.
(૧૦) સાંજે ચાર વાગે પડિલેહણ કરવું. (૧૧) સાંજના દેવવંદન કરવું.
(૧૨) ગુરુમહારાજ પાસે સાંજે સાડાપાંચ વાગે કિયા કરવા માટે જવું.
(૧૩) સાયંકાળે દેવસિય પ્રતિક્રમણ કરવું. (૧૪) રાત્રે સૂતા પહેલાં સંથારાપોરિસી ભણાવવી.
શરૂઆતના ઉપધાનવાળા હમેશાં નવકાર મંત્રની ૨૦ બાધી નવકારવાળી ગણે અને પાંત્રીશા તથા અઠાવીશાવાળા સંપૂર્ણ લોગસ્સની ત્રણ નવકારવાળી ગણે
આ કાર્યક્રમ પરથી ઉપધાનમાં દાખલ થનારને સમય કેવા પવિત્ર વિચારે અને વાતાવરણમાં પસાર થાય છે, તેને કંઈક ખ્યાલ આવી શકશે.
ઉપધાનો કેવી રીતે કરવો તે સંબંધમાં શાસ્ત્રકારોએ કહ્યું છે કે “સારાં એવાં તિથિ, કરણ, મુહૂર્ત, નક્ષત્ર, યંગ અને લગ્ન હોય તથા ચંદ્રનું બળ હોય ત્યારે જાત્યાદિક આઠે પ્રકારના મદને ત્યાગ કરીને તથા અત્યંત તીવ્ર શ્રદ્ધા અને
ત્ર કેવી રીતે
પણ, મુ
ત્યાદિક આ
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા
: ૬૮ :
સંવેગ ઉત્પન્ન થવાથી ઉલ્લાસ પામતા મહાશુભ અધ્યવસાય અનુસાર ભક્તિ અને બહુમાનપૂર્વક તથા નિયાણાથી રહિત દ્વાદશભક્ત એટલે પાંચ ઉપવાસ કરીને ચૈત્યાલયમાં જંતુ રહિત પ્રદેશને વિષે જઈને નવા નવા સંવેગ વડે ઉછળતા અને અત્યંત ગાઢ, અચિંત્ય તથા પરમ શુભ પરિણામ ઉત્પન્ન થવાથી ઉલાસ પામતા દઢ અંતઃકરણવાળા શ્રાવકે પાંચ અધ્યયન અને એક ચૂલાએ કરીને સહિત તથા શ્રેષ્ઠ એવી પ્રવચન દેવતાએ અધિષિત પંચમંગલ મહાશ્રુતસ્કંધનું પહેલું અધ્યયન નમો અરિદંતાળ' ભણવું. તે દિવસે આચાર્લી (આયંબિલ તપ) કરીને પારણું કરવું. તે જ પ્રમાણે બીજે દિવસે પાંચ અક્ષરવાળું ‘નમો સિદ્ધા” એવું બીજું અધ્યયન આયંબિલ કરીને ભણવું. એ રીતે પાંચે અધ્યયન પાંચ દિવસે આયંબિલ તપ કરીને ભણવા. પછી gો તંત્ર નમુન્નાને એવી ચૂલાને છઠું, સાતમે અને આઠમે દિવસે દરરોજ આયંબિલપૂર્વક ભણવી. પછી અઠ્ઠમ કરીને અનુજ્ઞા લઈને આખો મંત્ર અવધાર.
ત્યાર પછી પંચમંગલ મહાશ્રુતસ્કંધની જ જેમ તેટલા જ તપ વડે પ્રતિક્રમણઋતસ્કંધ એટલે ઈરિયાવહી સૂત્ર ભણવું; એક અઠ્ઠમ અને બત્રીશ આયંબિલ વડે શકસ્તવ અધ્યયન એટલે નત્થણું સૂત્ર ભાણવું; એક ઉપવાસ અને ત્રણ આર્યબિલ વડે ચૈત્યસ્તવ અધ્યયન એટલે અરિહંતઈયાણું સૂત્ર ભણવું; એક છઠ્ઠ, એક ઉપવાસ અને પચીશ આયંબિલ વડે
' આ મૂલ વિધિ છે. હાલમાં પૂર્વાચાર્ય ભગવંતના આમ્નાય ( પ્રમાણે. બીજી રીતે પણ થાય છે.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમું :
જ્ઞાનોપાસના
નામસ્તવ અધ્યયન એટલે લેગસ્સ સૂત્ર ભણવું અને એક ઉપવાસ તથા પાંચ આયંબિલ વડે જ્ઞાનસ્તવ એટલે શ્રુતસ્તવ (પુખરવરરાવ સૂત્ર) અને સિદ્ધસ્તવ ( સિદ્ધાણં બુદ્વાણું સૂત્ર) ભણવું.”
ઉપધાનના લાભે શાસ્ત્રકારોએ અનેક પ્રકારે વર્ણવેલા છે અને પ્રત્યક્ષ અનુભવ પણ તે જ પ્રકારને છે, તેથી શ્રતનું યથાર્થ આરાધન કરનારે ઉપધાન કરવા તરફ પૂરતું લક્ષ્ય આપવું.
(૫) અનિહનવતા
શ્રતનું અધ્યયન કર્યા પછી ગુરુ તથા શ્રતને અપલાપ કર નહિ-નિહનવ કરે નહિ તે અનિહનવતા કહેવાય છે. વધારે સ્પષ્ટ કહીએ તે વિદ્યા આપનાર ગુરુ જે અપ્રસિદ્ધ હોય તથા જાતિથી રહિત હોય, તે પણ તેમને જ ગુરુ તરીકે કહેવા પણ પિતાનું ગૌરવ વધારવાને બીજા કેઈ યુગપ્રધાનાદિક 5 પ્રસિદ્ધ પુરુષને ગુરુ તરીકે કહેવા નહિ. તેમજ જેટલું શ્રત ભણ્યા હેઈએ તેટલું જ કહેવું પણ ઓછું કે વત્ત કહેવું નહિ; કેમકે તેથી મૃષાભાષણ, ચિત્તનું મલિનપણું, જ્ઞાનાતિચાર વગેરે દેશે લાગે છે.
ગુરુને નિદ્ભવ કરવામાં ઘણું મોટું પાપ છે, તે જણાવવા માટે લૌકિક શાએ પણ કહ્યું છે કે" एकाक्षरप्रदातारं, यो गुरुं नैव मन्यते । श्वानयानि शतं गत्वा, चाण्डालेष्वपि जायते ॥" જે મનુષ્ય એક અક્ષર પણ આપનાર ગુરુને માનતો
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધ-ચંથમાળા
: ૭૦ 8
નથી, તે સો વાર કૂતરાની નિમાં ઉત્પન્ન થઈને ચાંડાલના કુલમાં જન્મે છે.”
ગુરુને અ૫લાપ કરનારના કેવા હાલ થાય છે, તે જણવનારું એક લૌકિક દૃષ્ટાંત આ રહ્યું–
એક હજામ વિદ્યાના બળથી અસ્ત્રાની કોથળીને આકાશમાં નિરાધાર રાખતું હતું. તેને આ ચમત્કાર જોઈને એક પરિવ્રાજકે તે વિદ્યા લેવા માટે તેની ઘણું પ્રકારે સેવા કરી, તેથી પ્રસન્ન થયેલા હજામે તેને એ વિદ્યા આપી. પછી તે પરિવ્રાજક વિદ્યાના બળે પિતાના દંડ અને કમંડળને આકાશમાં નિરાધાર રાખવા લાગ્યો તે જોઈને લેકે ઘણે ચમત્કાર પામ્યા અને તેને ઘણું માન આપવા લાગ્યા. હવે એક દિવસ કઈ રાજાએ તે પરિવ્રાજકને ભજનનું નિમંત્રણ આપ્યું અને ખૂબ સુંદર વાનીઓ જમાડી. પછી પ્રાસંગિક વાત કરતાં પૂછ્યું કે
હે પરિવ્રાજક! તમારા ગુરુ કોણ છે ? ” એના ઉત્તરમાં પેલા પરિવ્રાજકે કહ્યું કે “મારા ગુરુ મહાતપસ્વી ઋષિ છે. જેઓ નિરંતર હિમાલયમાં રહે છે અને ફળફલ જ ખાય છે. આ પ્રમાણે બોલતાં જ તેણે પિતાનાં દંડ અને કમંડળ જે આકાશમાં નિરાધાર રાખ્યાં હતાં તે ધબધબ નીચે પડ્યાં અને તે હાંસી તથા અપમાનને પાત્ર બન્યું. એટલે કોઈએ પિતાના વિદ્યાગુરુને એળવવા નહિ કે જેટલા શ્રુતને અભ્યાસ કર્યો હોય તેને ન્યૂનાધિક કહેવું નહિ.
(૬) વ્યંજનશુદ્ધિ વ્યંજન એટલે અક્ષર. તેને અન્યથા કરતાં પાઠ અશુદ્ધ
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠસ
: ૭૧ :
જ્ઞાનાપાસના
અને છે અને તેના લીધે મહાદોષા, મહાઆશાતના અને સર્વજ્ઞની આજ્ઞાના ભંગ વગેરે ઢાષા પ્રાપ્ત થાય છે; તથા ક્રિયાના ભેદ થવાથી માક્ષના અભાવ થાય છે. અને માક્ષના અભાવ થતાં સાધુ તથા શ્રાવકા વડે ધર્મનું જે આરાધન થાય છે, તપશ્ચર્યાં વગેરે કરાય છે અને ઉપસર્ગ વગેરે સહન કરવામાં આવે છે, તે સઘળાં પણ નિરક મને છે. તેથી વ્યંજનમાં કંઇ પણ ફેરફાર ન કરતાં તેને મૂળ સ્વરૂપમાં જ રાખવા અને તેના ઉચ્ચાર પણ શુદ્ધ કરવા.
વ્યંજનાથી શબ્દ અને છે. એ શબ્દમાં કાઈ પણ સ્થળે કાનેા, માત્રા, મીંડી કે વરડૂ વધારી દેવાથી કે ઘટાડી દેવાથી તેના અર્થમાં મેટું પિરવત ન થઈ જાય છે. જેમકે-મન-માન ( કાનાના વધારા ). વાર-વર ( કાનાને ઘટાડા ). ખર-ખેર ( માત્રાના વધારા ). કેલિકલિ ( માત્રાનો ઘટાડો ). કટક કટક ( મીંડીના વધારા ). મં—મદ ( મીંડીનેા ઘટાડા ). નર– નીર ( દીઇના વધારા ). પીર-પર ( દીધઈના ઘટાડા ). મલમૂલ ( દીર્ઘ ઊનેા વધારા ). ફૂલ-લ (દીર્ઘ ઊના ઘટાડા ). ઉચ્ચારમાં ફેર પડવાથી સકલનું શકલ સંભળાય છે, તેમાં સકલને અથ ખ' થાય છે અને શકલના અર્થ ટૂકડા થાય છે, એટલે મૂળ હેતુથી તદ્ન ઉલટો જ અર્થ નીકળે છે. તેથી સૂત્રના પ્રત્યેક અક્ષરના ઉચ્ચાર ખરાખર શુદ્ધ કરવા.
(૭) અશુદ્ધિ
જેમ વ્યંજનશુદ્ધિ જરૂરની છે, તેમ અશુદ્ધિ પણ જરૂરની છે. જો અથ માં પરિવર્તન કરવામાં આવે તે મૂળ
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ગ્રંથમાળw : હર :
* પુષ્પ વાક્યનું કે મૂળ સૂત્રનું આખું રહસ્ય બદલાઈ જાય છે. તે સંબંધી નીચેનું દષ્ટાંત વિચારવા દે છે.
શુતિમતી નગરીમાં કદંબક નામે ઉપાધ્યાય રહેતા હતા. તે પોતાના પુત્ર પર્વતને, રાજાના પુત્ર વસુને તથા નારદ નામના એક વિદ્યાથીને શાસ્ત્રાભ્યાસ કરાવતા હતા. એક વખત તે ત્રણે વિદ્યાર્થીઓ અભ્યાસ કરીને મકાનની અગાસીમાં સૂઈ ગયા હતા. તે વખતે આકાશમાર્ગે ગમન કરતાં બે ચારણ મુનિઓ પરસ્પર બોલ્યા કે “આ ત્રણ વિદ્યાર્થીઓમાંથી એક વિદ્યાથી સ્વર્ગે જશે અને બીજા બે નરકે જશે.” તે વખતે ઉપાધ્યાય જાગતા હતા. તેમણે આ વૃત્તાંત સાંભળી ખેદ પામીને વિચાર્યું કે-મને ધિકકાર છે કે હું ભણવનાર છતાં મારા બે શિષ્યો નરકે જશે.” પછી પ્રાત:કાળે આ શિષ્યોમાંથી કેણ સ્વર્ગે જશે? અને કણ નરકે જશે? તે જાણવાના હેતુથી દરેકને લેટને બનાવેલે એક એક કૂકડે આપે અને કહ્યું કે- જે ઠેકાણે કઈ પણ ન જુએ તે ગુપ્ત સ્થાને અને મારી નાખે. તે સાંભળીને ને વસુ અને પર્વતે નિજન પ્રદેશમાં જઈને કૂકડાને મારી નાખે, પણ નારદે નિર્જન પ્રદેશમાં જઈને વિચાર કર્યો કે
આ સ્થાન નિર્જન છે, તે પણ હું અહીં દેખું છું, દે દેખે છે, સિદ્ધ દેખે છે અને જ્ઞાની પણ દેખે છે. જે સ્થાને કઈ પણ ન દેખે એવું સ્થાન તે આખા વિશ્વમાં કોઈ જ નથી માટે આ કૂકડે અવધ્ય છે, એમ ગુરુનો અભિપ્રાય જણાય છે. અને તેણે કૂકડાને માર્યો નહિ. પછી ત્રણે વિદ્યાથીઓએ આવીને પોતાનાં વૃત્તાંતે ગુરુને કહ્યા એટલે નારદને વર્ગમાં જનાસે જાણીને છાતી સરસે ચાં અને બીજા બેને
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમું :
: ૭૩ :
જ્ઞાને પાસના
ઠપકો આપે. પછી ઉપાધ્યાયે વૈરાગ્યથી વાસિત થઈને પ્રત્રજ્યા ગ્રહણ કરી એટલે તેના સ્થાને તેને પુત્ર પર્વત આવ્યું. અનુકમે રાજાએ પણ દીક્ષા લીધી, એટલે તેના સ્થાને વસુ ગાદીએ આવ્યું. આ વસુ પિતાનું સત્યવાદીપણું પ્રસિદ્ધ કરવા માટે સત્ય જ બેલતે હતે.
એક વખત તેને કઈ શિકારી દ્વારા સ્ફટિકમણિની મોટી શિલાની ભાળ મળી, એટલે તેણે એ શિલાને ગ્રહણ કરી તેની એક આસનવેદિકા બનાવી અને તેના ઘડનારા સર્વ શિલ્પીએને મારી નાખ્યા. પછી તે આસનવેદિકા પિતાના સિંહાસનની નીચે મૂકી અને “સત્યવાદીપણાને લીધે તેનું સિંહાસન આકાશમાં નિરાધાર રહે છે ” એવી ખ્યાતિ સર્વત્ર ફેલાવી. તે
ખ્યાતિને લીધે ઘણુ રાજાઓએ તેને દેવકૃપાથી અધિષિત થયેલ માનીને તેનું શરણ સ્વીકારી લીધું.
હવે એકદા પર્વત ઉપાધ્યાય પિતાના શિષ્યોને ભાવતે હતું. તે વખતે “અર્થgā' એ શ્વેદની કૃતિને અર્થ
અજ એટલે બકરા વડે યજ્ઞ કરે ” એ પ્રમાણે કર્યો. તે સાંભળીને તેને મળવા આવેલે નારદ કે જે તેની પાસે બેઠે હતે તે બે કે “હે ભાઈ ! તું આવે અર્થ ન કર, કેમકે જે વાવ્યા છતાં પણ ઊગે નહિ તે “અજ” કહેવાય છે, તેથી અહીં “અજ ” એટલે ત્રણ વર્ષ ઉપરાંતની ડાંગર લેવાની છે. આપણા ગુરુએ પણ એમ જ કહ્યું છે, માટે ધર્મોપદેણ ગુરુને તથા ધર્મપ્રતિપાદક શ્રુતિને તું અન્યથા ન કર.'
આ પ્રમાણે બહુ બહુ કહ્યા છતાં પર્વતે પિતાને આગ્રહ
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમબોધ-ચંથમાળા
: ૭૪ :.
મૂકયે નહિ. છેવટે તેમણે વાદ કરવાનો નિર્ણય કર્યો અને તેમાં જે હારી જાય તેની જીભ કાપી નાખવી એવી શરત કબૂલ કરી. પછી વસુ રાજાને સાક્ષી કરીને વાદવિવાદ કર્યો. તેમાં વસુ રાજાએ પર્વતની માતાના સમજાવવાથી બેટી સાક્ષી પૂરી અને “અજને અર્થ બકરે થાય છે” એમ જાહેર કર્યું. પરંતુ દગો કેઈને સો નથી. એટલે દેવતાઓએ તેને તરત જ સિંહાસન પરથી નીચે પાડી દીધું અને તે લેહીનું વમન કરતે મરીને નરકે ગયે. તે જ રીતે નગરના લેકેએ પર્વતને અસત્યવાદી જાણી ધિક્કાર આપે અને તેને નગરની બહાર કાઢી મૂકે.
તાત્પર્ય કે-એક શબ્દનો અર્થ ફેરવી નાખવાથી મહાઅનર્થ થાય છે અને તેનું ફલ કર્મબંધનની પરંપરામાં આવે છે, તેથી શ્રતનું આરાધન કરનારે અર્થશુદ્ધિ માટે બરાબર લક્ષ્ય રાખવું. . (૮) તદુભયશુદ્ધિ
સૂત્રને ઉચ્ચાર શુદ્ધ કરે અને તે સાથે જ તેને શુદ્ધ અર્થે વિચારે તેને તદુભયશુદ્ધિ કહે છે. એટલે મુખમાંથી શબ્દ એક પ્રકારને બેલા હોય અને અર્થ કે ભાવ બીજા પ્રકારને ચાલતું હોય તે તે જ્ઞાનની આશાતના છે અને તેથી વર્જવા ગ્ય છે.
આ રીતે જ્ઞાનાચારનું રહસ્ય સમજી જેઓ શ્રતનું યથાર્થ આરાધન કરે છે, જ્ઞાનની અનન્ય ઉપાસના કરે છે, તેને સૂત્ર અને અર્થને લાભ થાય છે તથા તેના વડે જ્ઞાન, વિજ્ઞાન,
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમું : : ૭૫ :
જ્ઞાને પાસના પ્રત્યાખ્યાન, સંયમ, કર્મનિર્જરા અને અક્રિયાપણું ઉત્પન્ન થઈ મોક્ષસુખની પ્રાપ્તિ થાય છે. ૧૫. તત્વસંવેદન
જૈન મહર્ષિઓએ અપેક્ષાવિશેષથી જ્ઞાનને ત્રણ પ્રકારનું પણ જણાવેલું છે. તે આ પ્રમાણે (૧) વિષયપ્રતિભાસ, (૨) આત્મપરિણતિમત્ અને (૩) તત્ત્વસંવેદન.
જેમાં ઈન્દ્રિયગોચર વિષયેને પ્રતિભાસ હોય પણ તેના હેય કે ઉપાદેય અંશને ખ્યાલ ન હોય તે વિષયપ્રતિભાસ કહેવાય. કહ્યું છે કે
" विषकण्टकरत्नादौ, बालादिप्रतिभासवत् ।
विषयप्रतिभासं स्यात्, तद्धेयत्वाद्यवेदकम् ॥"
ઝેર, કાંટા અને રત્નાદિકને વિષે બાળકાદિના જાણપણની પિઠે હૈયત્વ આદિને નિશ્ચય નહિ કરાવનારું જ્ઞાન વિષયપ્રતિભાસ છે.”
બાળક એમ જાણે છે કે--આ ઝેર કહેવાય, આ કાંટે કહેવાય, આ રત્ન કહેવાય. પણ ઝેર શા માટે ત્યાજ્ય છે ? કટે શા માટે પરિહાર્ય છે? અથવા રત્ન શા માટે ગ્રહણ કરવા યોગ્ય છે ? એ વિવેક તેને હોતે નથી, એટલે હેય અને ઉપાદેયના વિવેકથી રહિત માત્ર વિષયના પ્રતિભાસરૂપ જે જ્ઞાન હોય તે વિષય પ્રતિભાસ જ્ઞાન કહેવાય.
સામાન્ય વ્યવહારમાં આવા જ્ઞાનને પોપટિયું જ્ઞાન કહેવામાં આવે છે, કારણ કે પોપટ મુખથી “ રામ રામ બોલે છે, પણ
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધગ્રંથમાળા : હ૬ :
ઃ પુષ્પ “ામ કેણ છે?” અથવા “રામનું નામ શા માટે બોલવું?” તેને ખ્યાલ તેને હોતો નથી.
છે જેમાં વસ્તુના હેય અને ઉપાદેય અંશેનું જ્ઞાન હોય પણ તથાવિધ પ્રવૃત્તિ કે નિવૃત્તિ ન હોય તે આત્મપરિણુતિમત કહેવાય. કહ્યું છે કે –
" पातादिपरतंत्रस्य, तदोषादावसंशयम् ।
अनर्थाद्याप्तियुक्तं चात्मपरिणतिमन्मतम् ॥" “વિષય અને કષાય વગેરે દોષથી પરતંત્ર થયેલા પ્રાણીને તેના દોષ વગેરેનું જે સંશય રહિત જ્ઞાન થાય અને જે દુર્ગતિ ગમનરૂપી અનર્થ અને પરંપરાથી મળતા મોક્ષરૂપી ગુણના સંપૂર્ણ ખ્યાલવાળું છે તે આત્મપરિણતિમત્ જ્ઞાન જાણવું.”
બુદ્ધિશાળી અથવા પંડિત પુરુષ એમ જાણે છે કેસ્પર્શની લાલસા છોડવી જોઈએ, રસની લાલસા છેડવી જોઈએ વળી ગંધ, રૂપ અને શબ્દની લાલસા પણ છોડવી જોઈએ, તેમજ ક્રોધ, માન, માયા અને લેભ મહાઅનર્થકારી છે તેથી તેને ત્યાગ અવશ્ય કરવું જોઈએ કારણ કે તેનાથી જીવની દુર્ગતિ થાય છે અને તે છેડવાથી જ સદ્ગતિની સંભાવના છે પણ તેઓ તેમાં તથાવિધ પ્રવૃત્તિ કરતા નથી એટલે કે તેને છેડવાની તથા પ્રતિપક્ષી ગુણેને ધારણ કરવાની પ્રવૃત્તિ કરતા નથી ત્યાં સુધી તે જ્ઞાન આત્મપરિણતિમતું ન ગણાય.
શ્રેણિક મહારાજા વગેરે સમ્યગદૃષ્ટિ આત્માને પાપ, આશ્રવ અને બંધ એ ત્રણેય તત્વ ત્યાગ કરવા યોગ્ય છે તેમ સંપૂર્ણ
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમું:
: ©e
જ્ઞાનાપાસના
રુચિ ાય છે. પણ ત્યાગ કરવા માટે વી†લ્લાસ પ્રગટ થઈ શકતા નથી. એ જ પ્રમાણે સવ–નિશ આદરવાલાયક છે. એમ સાચી સમજણુ હાવા છતાં તેના આદર કરી શકતા નથી. અને નથી આદર થતા તેના માટે મનમાં વારવાર પશ્ચાત્તાપ પણ થયા કરે છે તેવું જ્ઞાન તે આત્મષણિતિમત્ જ્ઞાન કહેવાય છે.
જેમાં પરમાર્થના સ્પષ્ટ ખ્યાલપૂર્વક હેયની નિવૃત્તિ અને ઉપાદેયની પ્રવૃત્તિ હાય તે તત્ત્વસ વેદન કહેવાય. કહ્યુ છે કે
“ સ્વસ્થવૃત્ત: પ્રશાંતન્ય, તદ્વેષવાતિનિશ્ચયમ્ । તત્ત્વસંવેતન મુખ્યમ્, યથાશક્ત્તિત્રમ્ || ''
“ સ્વસ્થવૃત્તિવાળા તથા શાંત એવા પુરુષને વસ્તુના હૈયપણા આદિમાં નિશ્ચયવાળું જે જ્ઞાન થાય છે તે તત્ત્વસવેદન કહેવાય, તે યથાશક્તિ લ આપનારું છે. ’’
એક વસ્તુ સારી છે—આદરવા ચેાગ્ય છે એમ જાણ્યા પછી તેને આદરવાની જ બુદ્ધિ રહે તથા આદરે પણ છે. અને એક વસ્તુ ખરામ છે—છાડવા ચેાગ્ય છે એમ જાણ્યા પછી તેને છેડવાની જ બુદ્ધિ રહે તેમજ ડે પણુ છે ત્યારે તે જ્ઞાન તત્ત્વસ ંવેદન ગણાય છે. એવા જ્ઞાનથી જ સમ્યક્ ચારિત્ર પ્રકટે છે. અને સકળ કર્મબંધનના નાશ થઈ અનંતસુખમય માક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે.
સામાન્ય વ્યવહારમાં આવા જ્ઞાનને સાચુ' જ્ઞાન ’ કહેવામાં આવે છે. જેમાં માન્યતા પ્રમાણેનું વર્તન હોય અથવા વર્તન માટેના પ્રેમ હાય તે જ સાચું જ્ઞાન, બાકીનું જ્ઞાનાભાસ.
"
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધોધ-ગ્રંથમાળા
: ૭૮:
: પુષ્પ
શ્રીમદ્ યશેાવિજયજી ઉપાધ્યાય જ્ઞાનાષ્ટકમાં જણાવે છે કે
" स्वभावलाभसंस्कारकारणं ज्ञानमिष्यते ।
ध्यान्ध्यमात्रमवस्वन्यत् तथा चोक्तं महात्मना ॥"
“ અમે આત્મસ્વભાવની પ્રાપ્તિ થાય તેવા સ`સ્કારાના કારણભૂત જ્ઞાનને ઈચ્છીએ છીએ. એ સિવાયનું બીજું જ્ઞાન તે બુદ્ધિનું અધપણું માત્ર છે, આવા અભિપ્રાય માત્ર અમારે જ છે તેમ નથી પણ યોગશાસ્ત્રમાં નિષ્ણાત એવા મહાત્મા પતંજલિ વગેરેના પણ છે. ,,
૧૬. ઉપસ’હાર
આ બધા વિવેચનના સાર એ છે કે-લિપિ અને ભાષાનું જ્ઞાન જરૂરી છે, શાસ્ત્રોનું જ્ઞાન તેથી પણ વિશેષ જરૂરી છે પરંતુ સહુથી વધારે જરૂરી આત્મજ્ઞાન છે અને તેમાં સતત રમણુતા રહે તે માટે તત્ત્વસંવેદનની આવશ્યકતા છે, પરંતુ આવુ તત્ત્વસંવેદન જ્ઞાન એકદમ પ્રકટતું નથી તેથી જ્ઞાનની વિધિસર ઉપાસના કરતા રહેવુ જોઈએ, જેથી કાલે કરીને તત્ત્વસંવેદન પ્રકટ થાય અને આ આત્માના ભવાટવીમાંથી
નિસ્તાર થાય.
સર્વ મનુષ્યા સમ્યજ્ઞાનની સાચી ઉપાસના કરે
જગના એ જ અભિલાષ.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ -: સુરત ગ્રાહક બને :સહ કોઇ સમજી શકે તેવી શૈલી અને ભાષામાં તૈયાર થએલી સહુ કૈઈને વાંચવી ગમી જાય તેવી ધર્મબોધ ગ્રન્થમાળાનાં 20 પુસ્તકેના ગ્રાહક બની જાવ. જૈન ધર્મના ઉચ્ચ સિદ્ધાન્તો અને તેના આચારને સુંદર ઢબે સમજાવતી, હરÀઈને ઉત્તમ જીવન જીવવામાં અતિ ઉપયોગી લગભગ એંસી ઍ સી પાનાની, આકર્ષક પુસ્તિકાઓ 1 થી 10 ની સંખ્યામાં હાર પડી ગઈ છે. જેનાં નામ અનુક્રમે:કર્ણ મહાન તકો, 1 સફળતાની સીડી, સાચું અને ખાટ ( સ્પાદ્કાર ) 4 બાદશ દેવ, 5 ગુરુ દશન, 6 ધર્મામૃત, 7 યહા અને શનિ 8 જ્ઞાનોપાસના, * પારિત્ર વિચાર, 10 દેતાં શીખે, એ છે. . હવે બાકીની 10 પુસ્તિકાઓ શીલ, તપ, ભાવ, ધ્યાન, ત્યાગ વગેરે વિષયો ઉપરની હાર પડનાર છે. આ ગ્રન્થમાળા ધર્મ પ્રચારાર્થે, હજજારો રૂપીઆની ખોટ સહન કરીને સસ્તી કીંમતે ધર્મ સેવા બજાવે છે તે જુદા જુદા વિષય ઉપર લખાએલી આકર્ષક છપાઈ, દ્વિરંગી કલાત્મક ટાઇલ, કુલ 1600 પાનાનું વાંચન, છતાં પરટેજ સાથે રૂા. 12 માં ગ્રાહક થવા લખો: છુટક પુસ્તકો પણ મળી શકશે. -: ગ્રાહકો થવાનાં તથા પુસ્તક મેળવવાનાં ઠેકાણાં :શા. લાલચંદ નંદલાલ સી. શાંતિલાલ શાહની કાં. '&. રાવપુરા ઘીકાંટા-વડોદરા છે. 86, પ્રિન્સેસ સ્ટ્રીટ-મુંબઈ સરચવતી પુસ્તક ભંડાર મેધરાજ જૈન પુસ્તક ભંડાર ઠે. રતનપોળ હાથીખાના, | ઠે. ગુલાલવાડી ગોડીજીની ચાલ નં. 1 અમદાવાદ, | મુંબઇ