Dwatrinshad Dwatrinshika Prakaranam Part 01

Author(s): Chandraguptasuri
Publisher: Anekant Prakashan Jain Religious Trust

Page 234

નથી. ઇચ્છાના અભાવ સ્વરૂપ આત્મપરિણતિને અહીં અનિચ્છા તરીકે વર્ણવી છે અને સંસારને વિષયસુખસ્વરૂપે વર્ણવ્યો છે. સામાન્ય રીતે પણ વિચારવાથી સમજી શકાશે કે વિષયજન્ય સુખોનું
અસ્તિત્વ જ આ સંસારમાં હોત નહિ તો આ સંસારની ઈચ્છા જ થાત નહિ. સંસારની ઇચ્છા વિષયસુખની ઇચ્છાને લઇને છે. વિષયસુખની ઇચ્છા ન હોય તો સંસારની ઇચ્છા ન હોય; તેમાં અનિચ્છા હોય એ સ્પષ્ટ છે. આ રીતે ઇચ્છાના વિષય સ્વરૂપે બંને સમાન છે.
દુઃખગર્ભિત વૈરાગ્ય હોવાથી સંસાર પ્રત્યે અનિચ્છા તો થાય. પરંતુ તે ઉત્કટ કોટિની હોતી નથી. ઇચ્છાના અભાવ સ્વરૂપ એ આત્મપરિણતિને (અનિચ્છાને) ઉત્કટ બનાવવાનું કામ; નિર્ગુણ્યદૃષ્ટિથી ઉત્પન્ન થનારા દ્વેષથી થાય છે. સંસારસુખમાં(સંસારમાં) બલવત્ એવા અનિષ્ટની સાધનતાનું જે પ્રતિસંધાન (અનુસંધાન-સ્મરણાત્મક જ્ઞાનવિશેષ) છે; તેને “નૈન્યદષ્ટિ કહેવાય છે. આવી દષ્ટિના કારણે; તેના(નૈગુણ્યદષ્ટિના) વિષય ઉપર દ્વેષ જાગે છે. આવા પ્રકારના દ્વેષ વિના; વિષયસુખની ઇચ્છાનો અભાવ ઉત્કટ નહિ બને. વિષયજન્ય સુખની અનિચ્છા; પ્રથમ વૈરાગ્ય વખતે સંસારની નિર્ગુણતાના જ્ઞાનના અભાવે ઉત્કટ નથી : એ સ્પષ્ટ છે. તેથી જ આ દુઃખગર્ભિત વૈરાગ્યના સ્થાને સંસાર પ્રત્યેની અનિચ્છા; મન અને શરીરને ખેદનું કારણ બને છે. એનાથી કોઈ વિશેષ લાભ થતો નથી.
દુઃખગર્ભિતવૈરાગ્યસ્થળે આમતો સંસારના વિષયમાં અનિચ્છા-ઇચ્છાનો વિચ્છેદ(વિનાશ) થવાનું કોઈ કારણ નથી. પરંતુ ઇચ્છાનો વિચ્છેદ બે પ્રકારે થાય છે. “ઈષ્ટ વસ્તુ મને મળી શકે એમ નથી.' - આવા પ્રકારના અલભ્યવિષયત્વના જ્ઞાનના કારણે ઇચ્છાનો વિચ્છેદ થાય છે તેમ જ વસ્તુ પ્રત્યે દ્વેષ થવાના કારણે પણ તે વસ્તુની ઇચ્છાનો વિનાશ થાય છે. આ બેમાં પહેલો ઇચ્છાવિચ્છેદ દુઃખનું જ કારણ બને છે; કારણ કે ઈષ્ટપ્રાપ્તિના અભાવનું અહીં જ્ઞાન છે. ઇષ્ટ ન મળે એટલે દુઃખ થાય એ સમજી શકાય છે. બીજો દુઃખવિચ્છેદ એવો દુઃખજનક નથી. કારણ કે તે દ્વેષના કારણે થયો છે. દ્વેષની વિદ્યમાનતામાં તે વસ્તુની ઇચ્છા ન હોવાથી ઇષ્ટાપ્રાપ્તિનો સંભવ જ નથી, જેથી દુઃખ થવાનો પણ સંભવ નથી. સંસારની નિર્ગુણતાનું જ્ઞાન થવાથી જેને સંસાર પ્રત્યે દ્વેષ થયો છે, તે આત્માને કોઈ વાર ઈષ્ટ ન મળે તોપણ એમ જ થાય કે “સારું થયું ! તે ન મળ્યું ! અન્યથા રાગ થવાનો પ્રસંગ આવત’... આ વિચારથી દુઃખ થતું નથી. I૬-૨રા બીજા મોહાન્વિત વૈરાગ્યનું નિરૂપણ કરાય છે–
एकान्तात्मग्रहोद्भूतभवनैर्गुण्यदर्शनात् ।
शान्तस्यापि द्वितीयं सज्ज्वरानुभवसन्निभम् ॥६-२३॥ एकान्तेति-एकान्तः सर्वथाऽसन् क्षयी वा य आत्मा तस्य ग्रहादुत्पन्नं यद्भवनैर्गुण्यदर्शनं ततः । शान्तस्यापि प्रशमवतोऽपि लोकदृष्ट्या । द्वितीयं मोहान्वितं वैराग्यं भवति । एतच्च सन् शक्त्यावस्थितो
એક પરિશીલન
૨૩૧