________________
વ્યાખ્યાન ૧ તત્ત્વવિદ્યા, તેને પ્રારંભ અને તેના વિષય
(જગત, જીવ, ઈશ્વર) મારે વિષય છે તત્ત્વવિદ્યા અને તે પણ ભારતીય. ભારતમાં જે તત્વચિન્તન થયુ, જે આજ લગી અનેક રૂપે સચવાઈ રહ્યું, વિકસ્યું અને ભારતની બહાર પણ વિસ્તર્યું તેને ઈતિહાસ જેટલું લાંબે છે તેટલે જ અને કદાચ તેથીય વધારે રેચક તેમ જ ઉત્સાહપ્રેરક પણ છે. આની વિગતવાર ચર્ચાનું આ સ્થાન નથી અને મારી પણ મર્યાદા છે. તેથી એ વિશે કેટલાક ખાસ મહત્વના છે એવા જ પ્રશ્ન અને મુદ્દા પરત્વે હું મારું ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવા ઈચ્છું છું.
વિશ્વના વિસ્તાર, લંબાણ અને ઊંડાણમાં નથી આદિ કે અન્ત અને આદિ કે અન્ત ન હોવાને કારણે જ એનું મધ્યબિન્દુ કયું, એ પણ કહી ન શકાય. આ રીતે સમગ્ર વિશ્વ જ નહિ પણ તેમાં રહેલી નાનામાં નાની ગણાતી એક એક વસ્તુ યા તેમાં બનતી એક એક ઘટના એના પૂર્ણ સ્વરૂપમાં ગૂઢ છે, અગમ્ય છે. એની ગૂઢતા એવી નિઃસીમ અને અનન્ત છે કે માનવજાતિના કેટલાય યુગોના કેટલાય પ્રયત્ન છતાં, એક રીતે, એ ગૂઢતા અને અગમ્યતા હજીયે પૂરા અને યથાર્થ રૂપમાં ઉકેલી શકાઈ નથી, અને ક્યારેય પૂર્ણપણે ઉકેલાશે એવી પ્રત્યાશા પણ ભાગ્યે જ રહે છે. પરંતુ બીજી બાજુએ માનવબુદ્ધિ અને એની જિજ્ઞાસા, એ બે વસ્તુઓ એવી છે કે १. नैवाग्रं नावरं यस्य तस्य मध्य कुतो भवेत् ।
माध्यमिककारिका. ११.२ आदावन्ते च यन्नास्ति वर्तमानेऽपि तत् तथा ।
माण्डूक्यकारिका. २.६. जस्स नत्थि पुरा पच्छा मज्ज्ञे तस्स कओ सिया ?
માર/. ૧.૪.૪, २. यतो वाचो निवर्तन्ते अप्राप्य मनसा सह ।
तैत्तिरीयोपनिषद्. २.४. सव्वे सरा नियन्ति । तका जत्थ न विजई। मई तत्थ न गाहिया।
ભાવાર. ૧.૬.૬. इयं विसृष्टिर्यत आबभूव यदि वा दधे यदि वा न । यो अस्याध्यक्षः परमे व्योमन् त्सो अंग वेद यदि वा न वेद ॥
આવે, નાસીયસૂm. ૧૦.૧૨૬.૭
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
