________________
૫૭
માને છે. આમ છતાં તે જૈન પરંપરાના મન્તવ્યથી પણ જુદી તે પડે જ છે. જૈન પરંપરા જીવતત્ત્વમાં સાહજિક અને સદાતન એવી ચેતના, આનંદ, વીર્ય આદિ અભિન્ન શક્તિઓ સ્વીકારી તેના પ્રતિક્ષણ નવનવાં પરિણામે યા પર્યાયે સ્વીકારે છે; જ્યારે ન્યાય-વૈશેષિક પરંપરા જીવતત્વમાં એવી કઈ ચેતના આદિ સહજ શક્તિઓ નથી સ્વીકારતી; અને છતાં તેમાં જ્ઞાન, સુખ, દુઃખ, ઈચ્છા, દ્વેષ, ધમધર્મ આદિ ગુણે સ્વીકારે છે, જે માત્ર શરીરને સંબંધ સુધી જ અસ્તિત્વ ધરાવે છે, તેમ જ ઉત્પન્ન અને વિનષ્ટ થતાં રહે છે. એક રીતે ન્યાય-વૈશેષિકે કપેલા આ જ્ઞાન, સુખ આદિ જીવદ્રવ્યના નવ ગુણ એ જૈન પરંપરાસંમત સહજ શક્તિના પર્યાયસ્થાનીય છે. તેમ છતાં બન્નેની માન્યતામાં મૌલિક અન્તર એ છે કે જ્યારે શરીરગ ન હોય એવી વિદેહમુક્ત અવસ્થામાં પણ જૈન પરંપરા પ્રમાણે જીવતત્ત્વમાં સહજ ચેતના, આનંદ, વીર્ય આદિ શક્તિઓનાં વિશુદ્ધ પરિણામે યા પર્યાનું અવિરત ચક્ર ચાલ્યા કરે છે; ત્યારે ન્યાય-વૈશેષિક પરંપરાની દષ્ટિએ જીવતત્ત્વમાં વિદેહમુક્તિ વખતે એવા કેઈ શુદ્ધ કે અશુદ્ધ, ક્ષણિક કે સ્થાયી જ્ઞાન આદિ ગુણોને સંભવ જ હેતે નથી, કેમ કે તે મૂળે જ જીવદ્રવ્યમાં સાહજિક ચેતના આદિ શક્તિઓ માનતી નથી. અહીં સાંખ્ય
ગ્ય પરંપરા સાથે ન્યાય-વૈશેષિક પરંપરા એક બાબતમાં મળી જાય છે, તે બીજી બાબતમાં જુદી પણ પડે છે. સાંખ્ય-ગ પરંપરા તે ચેતનને માત્ર નિરંશ અને ફૂટસ્થનિત્ય અને સ્વપ્રકાશ-ચેતનારૂપ માનતા હોઈ, જેમ સંસારદશામાં કઈ પણ જાતના જ્ઞાનાદિ ગુણોના સંબંધ વિનાની માને છે તેમ, મુક્તિદશામાં પણ તેવી જ માને છે; જ્યારે ન્યાય-વૈશેષિક પરંપરા જીવતત્ત્વને સહજ ચેતનરૂપ તે નથી માનતી અને છતાંય સશરીર દશામાં જ્ઞાનાદિ ગુણવાળું માને છે, પરંતુ મુક્તિકાળમાં એવા કઈ ગુણેનું અસ્તિત્વ રહેતું ન હોવાથી તે જીવદ્રવ્ય એક રીતે સાંખ્ય-પરંપરાસંમત ચેતન જેવું નિર્ગુણ બની જાય છે. એટલે કે મુક્તિદશામાં તે સર્વથા ઉત્પાદ-વિનાશશીલગુણવિહીન હોઈ સાંખ્ય-ગ પરંપરાની જેમ નિર્ગુણ દ્રવ્ય બની જાય છે. આ રીતે ન્યાય-વૈશેષિક પરંપરા પ્રમાણે મુક્ત જીવ આકાશકલ્પ બની રહે છે; ભેદ એટલે કે આકાશ એ અમૂર્ત છતાં ભૌતિક કલ્પાયું છે, ત્યારે જીવદ્રવ્ય અમૂર્ત અને અભૌતિક છે, એટલું જ. સહજ ચેતના તેમ જ જ્ઞાન આદિ ગુણે કે પર્યાના અભાવની દષ્ટિએ મુક્ત જીવતત્ત્વમાં અને આકાશતત્વમાં કશે જ ફેર નથી. આકાશ એક દ્રવ્ય છે તે મુક્ત છે અનંત છે. એ સંખ્યાકૃત ફેર ધ્યાનમાં આવે છે.
ન્યાય-વૈશેષિક પરંપરા બીજી પણ કેટલીક બાબતોમાં જૈન અને સાંખ્યોગ
૧. જુઓ, વૈશેષિક રૂ.૨.૪; ૨.૫ ૨.૬. અને કરાતમાખ્યાત આત્મનિરૂપણ.
૨. જુઓ, ન્યાયમાષ્ય. ૧૧,૨૨, ગણધરવાદ, પ્રસ્તાવના. પૃ. ૧૦૫
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
