________________
૫૮
પરંપરા સાથે વિલક્ષણ સામ્ય અને વૈષમ્ય ધરાવે છે. જેની પરંપરા જીવતત્વમાં સ્વાભાવિક કતૃત્વ અને ભત્વ માને છે, તેમ ન્યાય-વૈશેષિક પરંપરા પણ માને છે. પરંતુ જૈન પરંપરાસંમત કતૃત્વ અને લેતૃત્વ એ જીવની વિશુદ્ધ અને મુક્ત દશામાં પણ રહે છે; જ્યારે ન્યાય-વૈશેષિક પરંપરામાં તેમ નથી. શરીર હોય અને જ્ઞાન, ઇચ્છા આદિ ગુણોને ઉત્પાદ-વિનાશ થતે રહે, ત્યાં લગી તે એમાં કત્વ અને ભોક્તત્વ છે; પણ મુક્તદશામાં એવું કઈ કતૃત્વ-ભેતૃત્વ શેષ રહેતું નથી. આ રીતે તે મુક્તિદશામાં સાંખ્ય-ગની કલ્પના સાથે મળી જાય છે.
ન્યાય-વૈશેષિકસંમત કતૃત્વ-ભેતૃત્વ પણ જીવતવમાં જુદા પ્રકારનું છે. તે જીવતત્ત્વને ફૂટસ્થનિત્ય માને છે, એટલે તેમાં સીધી રીતે કેઈ કર્તુત્વ કે ભકત્વ ઘટાવી ન શકાય, તેથી તે તેવું કર્તુત્વ-ભેસ્તત્વ ગુણના ઉત્પાદ-વિનાશને લઈ ઘટાવે છે. તે કહે છે કે જ્યારે જ્ઞાન, ઈરછા, પ્રયત્ન આદિ ગુણ હોય છે ત્યારે જીવ કર્તા અને ભોક્તા છે; પણ એ ગુણેને સર્વથા અભાવ થાય ત્યારે, મુક્તિદશામાં કઈ સાક્ષાત્ કર્તુત્વ-ભકતૃત્વ નથી રહેતું—ભલે એને વ્યવહાર ભૂતપૂર્વ નયથી કરવામાં આવે. આ રીતે ન્યાય-વૈશેષિક પરંપરા, જૈન પરંપરાની પેઠે, જીવમાં કર્તવ-ભેતૃત્વ માનવા છતાં જીવતત્ત્વને કૂટસ્થનિત્ય ઘટાવી શકે છે, કારણ કે એને મતે ગુણે એ જીવતસ્વરૂપ આધારથી સર્વથા ભિન્ન છે. એટલે ગુણોને ઉત્પાદ-વિનાશ થતું હોય ત્યારે પણ ગુણગુણીની ભેદદષ્ટિને લીધે તે સ્વસંમત ફૂટસ્થનિત્યતા ઘટાવી લે છે. કુટસ્થનિત્યતા ઘટાવવા માટે સાંખ્યોગ પરંપરાએ ચેતનમાં કોઈ પણ જાતના ગુણનું અસ્તિત્વ જ ન સ્વીકાર્યું, અને જ્યાં અન્ય દ્રવ્યના સંબંધથી પરિવર્તન યા અવસ્થાનરને પ્રશ્ન આવ્યું, ત્યાં તેણે એને માત્ર ઉપચરિત યા કાલ્પનિક માની લીધું તે ન્યાયવૈશેષિક પરંપરાએ સ્વસંમત કૂટસ્થનિત્યત્વ બીજી રીતે જ ઘટાવ્યું. તેણે દ્રવ્યમાં ગુણો તે સ્વીકાર્યા, એ ગુણે ઉત્પાદિષ્ણુ અને વિનશ્વર પણ હોય, છતાં તેને લીધે આધારદ્રવ્યમાં કશું જ વાસ્તવિક પરિવર્તન યા અવસ્થાન્તર તેણે નકાર્યું. તેની યુક્તિ એ છે કે આધારદ્રવ્ય કરતાં ગુણો સર્વથા ભિન્ન છે, એટલે એને ઉત્પાદ-વિનાશ એ કાંઈ આધારભૂત જીવદ્રવ્યને નથી ઉત્પાદ-વિનાશ કે નથી અવસ્થાન્તર. આમ સાંખ્યોગ અને ન્યાય-વૈશેષિક બનેએ પિતપોતાની રીતે ફૂટસ્થનિત્યત્વ ઘટાવ્યું. પણ કૂટનિત્યત્વની માન્યતાને મૂળ પ્રવાહ એ બન્નેમાં આત્મદ્રવ્ય પર એકસરખે સચવાઈ રહ્યો છે.
જૈન પરંપરાની પેઠે ન્યાય-વૈશેષિક પરંપરા એ તે માને જ છે કે શુભ-અશુભ
૧. સન્મતિ રૂ.. ૨. જુઓ, ચાયવાર્નિં. ૨.૧, ૬; ગણધરવાદ, પ્રસ્તાવના. પૃ. ૯૬.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
