________________
પદ
યા શુદ્ધ-અશુદ્ધ વિચાર યા વૃત્તિને લીધે જીવદ્રવ્યમાં સસ્કારો પડે છે. પણ એ સસ્સારાને ઝીલે એવું ભૌતિક સૂક્ષ્મ શરીર જૈન પરંપરા સ્વીકારે છે, તેવું ન્યાયવૈશેષિક પરંપરા નથી સ્વીકારતી અને છતાંય એ પુનર્જન્મ માનતી હોઈ તેને કાંઈક તે કલ્પના કરવી જ પડે છે. તદનુસાર એણે માન્યું છે કે જીવા તેા વ્યાપક હોઈ ગમનાગમન કરી શકતા નથી. પણ જીવદીઠ એક એક પરમાણુરૂપ મન છે, એ જ મન એક દેહ પડતાં જ્યાં દેહાન્તર થવાના હોય ત્યાં ગતિ કરીને જાય છે; એ જ મનનું સ્થાનાન્તર; તે જ આત્માનો પુનર્જન્મ છે. જૈન પર પરા પ્રમાણે તેા જીવ પાતે જ પોતાના સૂક્ષ્મ ભૌતિક શરીર સાથે સ્થાનાન્તર કરે છે; ત્યારે ન્યાય-વૈશેષિક પર`પરા પ્રમાણે પુનજન્મને અથ જીવનું સ્થાનાન્તર નહિ, પણ તેના મનનું સ્થાનાન્તર એટલેા જ છે.
અહીં સાંખ્ય-ચાગ પર પરાની પુનર્જન્મ ઘટાવવાની રીત સરખાવવા જેવી છે. તે બુદ્ધિ યા સૂક્ષ્મ લિંગશરીર, જે ધર્મ-અધર્મ આદિ ગુણાનું આશ્રય છે અને જે મધ્યમ પરિમાણુ હાઈ ગતિશીલ પણ છે, તેને મૃત્યુકાળમાં સ્થૂળ દેહ છેાડી એક સ્થાનથી સ્થાનાન્તરમાં જતું ક૨ે છે;' તે ન્યાય-વૈશેષિક પર’પરા પ્રકૃતિજન્ય એવું સૂક્ષ્મ શરીર ન માનતાં નિત્યપરમાણુરૂપ મનને જ ગતિશીલ માની પુનર્જન્મની વ્યવસ્થા કરે છે. જૈન પર'પરા પ્રમાણે જીવ પોતે જ સૂક્ષ્મ શરીર સહ વાસ્તવિક રીતે ગતિ-આગતિ કરતા મનાય છે; તે સાંખ્ય-ચાગ અને ન્યાય-વૈશેષિક પરંપરા પ્રમાણે જીવમાં એવી કઈ ગતિ-આગતિને સ્થાન જ નથી. એને પુનર્જન્મ એટલે એની ઉપાધિનું ગમનાગમન.
ન્યાય-વૈશેષિક પરંપરા જૈન પર પરાની જેમ જીવમાં જ્ઞાન, શ્રદ્ધા અને વીય અર્થાત્ પ્રયત્ન યા પુરુષાર્થની શુદ્ધિ-અશુદ્ધિના વિકાસના પ્રમાણમાં તેની ઉત્ક્રાન્તિ તેમ જ અપક્રાન્તિ સ્વાભાવિક માને છે, નહિ કે સાંખ્ય-ચૈાગ પર’પરાની પેઠે ઉપાધિભૃત સૂક્ષ્મ લિંગશરીરના સંબંધથી આરોપિત યા કાલ્પનિક.
૧. જૈન પર પરાએ પૌદ્ગલિક કાણુંશરીર માન્યું તે તેા દ્રવ્યકમ છે. ભાવક તેને મતે જીવગત સ`સ્કારી છે. નૈયાયિકાએ કાણુશરીરના સ્થાનમાં મનને કણ્યું. તે એક દ્રવ્ય છે. પરંતુ તેમણેય ભાવકર્મ સ્થાનીય અવ્યક્તને ક પ્રકૃતિ તરીકે સ્વીકારેલ છે—
द्वे शरीरस्य प्रकृती व्यक्ता च अव्यक्ता च, तत्र अव्यक्तायाः कर्मसमाख्यातायाः प्रकृतेरुपभोगात् प्रक्षयः । प्रक्षीणे च कर्मणि विद्यमानानि भूतानि न शरीरमुत्पादयन्ति इति उपपन्नोऽपवर्गः । -~-ચાયવાતિ. રૂ.૨.૬.
ગણુધરવાદ, પસ્તાવના પૃ. ૧૨૧.
સાંખ્યકારિકાની ‘યુક્તિદીપિકા ' ( ક. ૩૯ )માં લિંગશરીર વિષે અનેક મતે આપવામાં આવ્યા છે. તેમાં પંચાધિકરણ, પતંજલિ અને વિન્ધ્યવાસીના ત્રણ જુદા જુદા મતે છે, પુત જલિની વિશેષતા એ છે કે પ્રત્યેક જન્મમાં નવું નવું સક્ષ્મ શરીર ક૨ે છે; જ્યારે
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
