________________
રામાનુજ વિશિષ્ટાદ્વૈતનું પ્રતિપાદન કરતાં જીવને જગતની પેઠે મૂળમાં બ્રહ્માના અવ્યક્ત શરીરરૂપે વર્ણવી તે અવ્યક્તને જ અનુક્રમે વ્યક્ત જીવ અને વ્યક્તિ પ્રપંચરૂપે ઘટાવે છે. અવ્યક્ત ચિ-શક્તિ વ્યક્ત-જીવરૂપ પામે અને પ્રવૃત્તિ કરે એ બધું પરબ્રહ્મ નારાયણને જ આભારી છે. સૂકમ અને સ્કૂલ, અચિત કે ચિત્ એ બનેમાં પરબ્રહ્મ તે વ્યાપીને જ રહે છે.
નિમ્બાર્ક સ્વાભાવિક ભેદભેદવાદી હાઈ વૈતાદ્વૈતવાદી કહેવાય છે. તે પરબ્રહ્મને અભિન્ન સ્વરૂપ માનવા છતાં તેને અનંત જીવરૂપે પરિણામ સ્વીકારે છે. એક જ વાયુ જેમ સ્થાનભેદે નાનારૂપે પરિણમે છે તેમ, બ્રહ્મ પણ અનેક જીવરૂપે પરિણમે છે. એ જી કઈ કાલ્પનિક કે આરેપિત નથી.
વિજ્ઞાનભિક્ષુ કહે છે કે પ્રકૃતિની પેઠે પુરુષો-છે અનાદિ અને સ્વતંત્ર છતાં તે બ્રહ્મથી જુદા કદી રહી શકતા નથી. જે બધા જ બ્રહ્મમાં અવિભક્તરૂપે રહે છે અને તેની જ શક્તિથી સંચાલિત થાય છે. આ અવિભાગત.
વલ્લભ કહે છે કે જીવ એ જગતની પેઠે બ્રહ્મને વાસ્તવિક પરિણામ છે. એવા પરિણામ લીલાવશ ઊપજવા છતાં બ્રહ્મ પિતે અવિકૃત અને શુદ્ધ જ રહે છે. આ શુદ્ધાદ્વૈત.
ચેતન્ય પણ કહે છે કે જીવ-શક્તિ વડે બ્રહ્મ અનંત છારૂપે પ્રગટે છે. અને એ જીને બ્રહ્મ સાથે ભેદભેદ છે, પણ તે અચિતનીય છે. આ અચિંત્યભેદભેદ.
ભાસ્કરથી માંડી ચૈતન્ય સુધીના બધા વાદ પ્રમાણે જીવ એ અણુરૂપ છે અને જ્ઞાન તેમજ ભક્તિ આદિ દ્વારા અજ્ઞાનને નાશ થાય ત્યારે તે મુક્ત થાય છે. મુક્તિદશામાં એક યા બીજી રીતે તે બ્રહ્મનું સાન્નિધ્ય અનુભવે છે. આ બધા જ અણુજીવવાદી આચાર્યે પુનર્જન્મની ઉપપત્તિ સૂક્ષ્મ શરીર દ્વારા ઘટાવે છે.
મધ્ય વેદાન્તી છતાં કોઈ પણ જાતના અદ્વૈત કે અભેદનો આશ્રય લેતે જ નથી. તે ઉપનિષદો અને અન્ય ગ્રન્થોને આધારે એમ સ્થાપે છે કે જીવે છે આ અને અનન્ત, પણ તે સ્વતંત્ર અને નિત્ય હેઈ નથી પરબ્રહ્મને પરિણામ કે નથી કાર્ય કે નથી અંશ. જ્યારે અજ્ઞાનથી મુક્ત થાય ત્યારેય છે એ બ્રહ્મ યા વિષ્ણુનું સ્વામિત્વ અનુભવે છે.
વેદ અને વેદાન્તને આધાર લીધા સિવાય જ સ્વતંત્રપણે વિચાર કરનાર શામાં એક પ્રત્યભિજ્ઞાદર્શન પણ છે. તે કહે છે કે પરબ્રહ્મ એ જ શિવ; એનાથી બીજું કંઈ ચડિયાતું ન હોઈ તે અનુત્તર પણ કહેવાય છે. આ અનુત્તર બ્રહ્મ જ પિતાની ઈચ્છાથી જગતની પેઠે અનંત જીવોને પણ પ્રગટાવે છે. એ જ તત્ત્વતઃ શિવથી અભિન્ન જ છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
