________________
સૂફમમાંથી સૂકુમતમ–એમ છેવટે અગમ્યમાં વિરમે છે. જૈન પરિભાષાને ઉપગ કરીને કહેવું હોય તે એમ કહી શકાય કે તત્ત્વવિચાર દ્રવ્ય-સ્થૂલથી શરૂ થઈ છેવટે ભાવ–સૂક્ષ્મતમ પર્યાય યા અગમ્યમાં અંત પામે છે. ઉપલબ્ધ ભારતીય દર્શનસાહિત્યનું ઐતિહાસિક તેમ જ તુલનાત્મક અધ્યયન એ વાતને પુરા પૂરું પાડે છે. દર્શનના મુખ્ય વિષયે જગત, જીવ અને ઈશ્વર એ ત્રણેને લઈ એના વિચાર પરત્વે જે વિકાસ દેખાય છે તે જ ઉક્ત કથનની પુષ્ટિ કરે છે. જગતની રચના પરત્વે પ્રથમ ભૌતિક દષ્ટિબિન્દુ શરૂ થાય છે. આ દષ્ટિબિન્દુ ધરાવનાર ચાર્વાક હોય કે ન્યાયવૈશેષિક યા સાંખ્ય, જૈન અને બૌદ્ધ, એ બધા એક યા બીજે રૂપે જગતને ભૌતિકરૂપ જ કલ્પી વિચારતા રહ્યા છે. તેઓમાં અંદરોઅંદર ડેઘણો વિચારભેદ અવશ્ય છે, છતાં મૂળ બાબતમાં એ બધા સમાન દષ્ટિ ધરાવે છે. એ મૂળ બાબત એટલે દશ્યમાન વિશ્વ એ કોઈને કોઈ પ્રકારના ભૌતિક દ્રવ્યથી બનેલું યા ભૌતિક દ્રવ્યમય હોય છે. આ થયે જગત પરત્વે અધિભૂતવાદ. પરંતુ કાલકને બીજો એક અધિચૈતસિક યા અધિવિજ્ઞાનવાદ શરૂ થાય છે. તે વાદ પ્રમાણે દશ્યમાન કે અનુભૂયમાન જગત એ કેઈ નક્કર એવાં ભૌતિક દ્રવ્યોથી નિર્મિત નથી, પણ એ તે એક માત્ર વિજ્ઞાનનું સ્વરૂપ છે. જે વિજ્ઞાન આંતરિક છે તેને બાહ્યરૂપે ભારતે આકાર એ જગત છે. એ આકાર વાસ્તવમાં વિજ્ઞાનથી ભિન્ન નથી, અને છતાં ભિન્ન ભાતે હાઈ સાંવૃત અર્થાત આરેપિત છે. આ પછી પણ એક નવું પ્રસ્થાને આવે છે. તે પ્રસ્થાન એટલે અધ્યાત્મવાદ યા અધિબ્રહ્મવાદ. આ વાદ પ્રમાણે જગત એ પારમાર્થિક રૂપે માત્ર અખંડ સચ્ચિદાનંદરૂપ યા બ્રહ્મરૂપ છે અને એમાં અનુભવાતી સ્થૂલતા યા ભિન્નતા એ માત્ર માયિક છે–અપારમાર્થિક છે.
જીવ પરત્વે પણ આ જ વિચારવિકાસ દેખાય છે. ભૌતિકવાદી ચાર્વાક જેવા જીવ-ચંતન્યનું સ્વતંત્ર વ્યક્તિત્વ ન માનતા, પણ એને કેવલ ભૌતિક વિકારરૂપે
ण य तइओ अत्थि णओ ण य सम्मत्तं ण तेसु पडिपुण्णं । जेण दुवे एगता विभजमाणा अणेगन्तो ॥ १४ ॥
तम्हा सव्वे वि णया मिच्छादिट्ठी सपक्खपडिबद्धा । अण्णोण्णणिस्सिआ उण हवंति सम्मत्तसब्भावा ॥ २१ ॥ तह णिययवायसुविणिच्छिया वि अण्णोण्णपक्खनिरवेक्खा । सम्मईसणसई सव्वे वि णया ण पावेंति ॥ २३ ॥ णिययवयणिज सच्चा सव्वनया परवियालणे मोहा । ते उण ण दिवसमओ विभयइ सच्चे व अलिए वा ॥ २८ ॥
सन्मति, प्रथम कांड तथा मा कांड ३, गाथा ४६-४९.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
